«КАВКАЗ» ПОЭМАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

187 
 
Нағыз  талант  иелері  өзінен  бұрын  жырланып,  жазылып  кеткен  тақырыпқа  бой 
ұрғанда  соныдан  жол  салып,  оны  жаңғыртып,  жаңартып  жібереді.  Ондай  шығарманың 
айтары  да,  оқушының  алдына  тартары  да  мол.  Мұны  «Дағыстан»  дастанының 
тақырыптық  негізінде  жазылған  Иса  Байзақовтың  «Кавказ»  поэмасынан  айқын  көруге 
болады. 
Бұл  поэма  Кавказ  тауын  мекен  еткен  халықтың  ғұрып,  дәстүрі  мен  ерлік 
намысын,  адамгершілік  ізгі  қасиеттерін  суреттеуге  арналған.  Кавказ  өлкесі,  оның 
көркем, сұлу табиғаты, құзды тау, орманды алқапта өмір сүрген  халықтардың тұрмыс-
салты  бұрынғы-соңғы  ақын,  жазушылардың  құмарта  суреттеген  тақырыбының  бірі 
болатын.  Дүние  жүзі  әдебиетіне  аса  мол  үлес  қосқан  ұлы  орыс  халқының  данышпан 
ақыны  А.С.Пушкин  «Кавказ  тұтқыны»,  «Бақшасарай  фонтаны»,  «Цыгандар»  атты 
тамаша шығармаларын осы өлкеде өмір кешкен халықтардың тұрмыс-тіршілігіне арнап, 
әлеуметтік ішкі  қайшылықтардың бетін ашты. М.Ю.Лермонтов айдауда жүрген кезінде 
Кавказ тауын мекендеген халықтардың өмірін қызыға суреттеп, «Қашқын» поэмасы мен 
«Біздің  заманның  батыры»  атты  әйгілі  романын  жазды.  Л.Н.Толстой  «Казактар» 
повесінде  Кавказ  тауының  табиғат  көркін  Оленидің  көз  алдынан  өткізіп,  тамсандыра 
суреттейді  де,  сол  өлкені  жайлаған  халықтардың  сыр-сипатын  паш  етеді.  Ат-тоны, 
сауыт-сайманмен  тау  мергенін  толқынға  орап,  сәлем-сауқатым  осы  ғана  деп  паңданып, 
тәккаппарлана  түсетін  «Терек»  өзенін  аңызға  айналдыра  суреттейтін  Абай  жанды 
картинаны көз алдыңа әкеледі. 
Бұл  аталған  шығармалар  тақырыбы  мен  оқиғасы  жағынан  Кавказдың  таулы 
өлкесіндегі  халықтар  өмірінен  алына  тұрса  да  әр  ақын,  жазушы  суреттеу  стилінде  өз 
даусын,  өзіндік  бояуын  танытқан.  Мұны  Иса  Байзақовтың  «Кавказ»  поэмасы  мен 
Ақылбай Абайұлы Құнанбаевтың «Дағыстан» дастанынан да айқын көруге болады. 
Бұл  екі  шығарманың  тақырыбы  мен  оқиғасының  ұқсастығына  қоса  қайсыбір 
кейіпкерлердің аттары да өзгермей қайталанып отыратындығы бар. Солай бола тұрса да 
бұл екі поэманың стилі де, көркемдік шешімі де әрқайсысы өзіне басқа. 
«Дағыстан» дастанында шығарманың композициясы Жүсіп басында болған ауыр 
трагедияға құрылады да, қалт кетпес қарғыс, бұлтартпас тағдыр сюжеттік арқауы болып 
келеді. Оқиға Жүсіп төңірегінде өрбіп отырғандықтан кейде, ақын бұл дастанды «Қисса 
Жүсіп» деп те атаған. 
Ерте  кезде  Кавказды  «Қап  тауы»  -  деп  қалай  аңызға  айналдырса,  «Дағыстан» 
хикаясы да ел аузына солай тараған. «Дағыстан» дастанының басталуы да, аяқталуы да 
қызық.  Үлкен  тартыс,  шиеленіскен  оқиға  бұл  шығармада  шамалы.  Екі  сөзге  келмей 
қынабына  қол  салған  Жүсіптің  өр  көкірек  қызба  қандылығынан  бүкіл  дастанның 
сюжеттік  желісі  өрбіген.  «Сөйлейін  сол  таудағы  Дағыстаннан,  Жауменен  жалығу  жоқ 
шабысқаннан. Күні бүгін іркіліп көрген емес, Бір сөзге қанжар алып қағысқаннан»[23]. 
Міне,  бұл  шығарма  сюжетіндегі  ең  бір  өзекті  мәселе.  Тегінде  Ақылбай  адам 
мінезіндегі  қайсыбір  оқшау  белгілерді  айрықша  сипаттап,  әңгіменің  бетін  соған  бұрып 
отыруға бейім. 
Әдеті ата-мұра баяғыдан, 
Айтылар әңгімесі аяғынан. 
Қаны қызса, қанжарын қайтармайды 
Өзге елдің бұрын сермер таяғынан. 
Мұндағы  салыстырылып  отырған  «таяқ»  пен  «қанжар»  бекерден-бекер  алына 
салмаған.  Таяқ  жұмсалатын  жерге,  қылыш  пен  қанжарды  сілтеу  өте  сирек  кездесетін 
құбылыс, дегенмен ақын мұны тау халықтарының мінездерінен көрген. 
Зұлымдық  үстем  болып,  найзаның  ұшы,  қылыштың  жүзі  шешкенде  ізгілік  те, 
сабырлы  салқын  қандылық  та  өз  жайына  қалмақ.  Осыны  Ақылбай  Жүсіп  мінезінен 
тауып,  Кавказ  халықтарының  мінез  өзгешеліктеріндегі  айрықша  белгілерді  жинақтап 
бейнелеген.  «Ата  алмаған  арқарың  болса  маған  көрсетерсің»  деп  қалжыңдаған 

188 
 
Ыбырайымға қанжар салып, ана қарғысына ұшыраған Жүсіп жазасын тағдырдан күтіп, 
қауып-қатермен күн кешеді. Поэма романтикалық сарында жазылған. 
Жалғызынан  айырылып  зар  қаққан  ана  қарғысын  естігенде,  Жүсіптің  құлағы 
тұнып, көзі  бұлдырап, зәре құты қалмайды. Жүсіптің ондай халге келуі  нақақтан өлген 
Ыбырайым  мен  оның  жалғыз  қалған  анасына  жаны  ашығандықтан  емес,  қарғыстан 
шошығандық. Жау қолынан жазықсыз қаза тапқан Ыбырайым болса, есесін «о дүниеде, 
тәңірі  алдында»  алмақ.  Шығарманың  композициялық  тұтастығы  да  ана  қарғысына 
байланысты. 
Бес  ұл,  бір  қыз  өсіріп,  өз  ортасында  ешкім  бетіне  келмеген  Жүсіптің  көкірегін 
басатын да осы ана қарғысы. 
Бұзылған Дағыстанның қу даласы, 
Көрінді қарт Жүсіптің үй-ханасы. 
Жүсіп тұр қайғы басқан үй алдында, 
Дүниенің әсер бермей тамашасы. 
 
 
 
 
(«Дағыстан», 413-б.) 
Сөйтіп  шығарманың  сюжеттік  арқауы  да,  көркемдік  шешімі  де  «мүлт  кетпес 
қарғысқа»  түйінделген.  Әлі,  Мұса,  Жағыпар,  Тайыр,  Рақым  өлімдері  де,  Зайра 
басындағы  ауыр  трагедия  да  Әлі  қарттың  қарғысының  зардабынан  болып  жатады. 
Қартайған шағында қайғы жұтып, жалғыз қызы Зайраның жүзін көре алмай, зар қаққан 
Жүсіп  халі  мүшкілдікке  айналған,  өз  жазасын  өзі  тартқан.  Романтикалық  сарында 
жазылған шығарма бір қиядан екінші қияға соғып, Жүсіп ұрпағы түгелдей дерлік күйреп 
бітеді. Бұл бағдарда ақын сол кездегі діни ұғымның ауқымынан ұзап кете алмай, бірінен 
соң бірінің жолы болмай жататын кейіпкерлердің үлкен кедергі, ауыр  қазаға тап болуы 
мүлт  кетпес  қарғыстың  зардабы  мен  тағдырдың  жазуы  деп  біледі.  Осыған  орай  қайғы, 
қасірет,  қауып-қатердің  барлығы  да  бір  ғана  қарғыс  төңірегінде  болатындықтан  бұл 
тұста өлең ұйқастарының қию қашып, шығарманың тіл өткірлігі жануын таппай мұқала 
түскен. «Дағыстан» дастанының сюжеттік желісі Зайрада көңілі барлығын Жәбраилдың 
Рақымға  сездірген  кезінен  басталады.  Рақымның  қамшы  үйіріп,  Жәбраилге  бірден 
семсер сілтеуі  оңайға түспейді. Зайра басындағы ауыр қайғы да, Жүсіптің қарт  ананың 
қарғысына ұшырауы да осы бір қызба қандылықтың кесірі. 
Солай бола тұрса да озбырлыққа бас имей, өз дегенін істеген махаббат құдіретін 
дәріптеу  бар.  Жәбраил  өліп  кетсе  де  өкінішті  емес,  Зайраның  өзін  қызғыштай  қорып, 
басы-қасында  болғанына  риза.  Өмірмен  бір-жола  қоштасар  алдында  әке  қиянатына 
Зайраның  кешірім  жасауы  да  Жәбраилге  деген  сүйіспеншілігінің  белгісі.  Осы 
жақтарынан  алғанда  бұл  поэма  Ақылбайдың  өз  стилін  табу  жолындағы  ізденістері 
тәрізді.  Махаббат  жайын  сөз  еткенде  шығарманың  реалистік  бояуының  ашыла 
бастайтынын көреміз. 
Жеңіл басып киікше жүреді деп, 
«Ғазал» деп атын қойған оның елі. 
Күлгенде гүл төгілер, тісі меруерт 
Ондай жан бұл жалғанда жаралмас-ты,- 
 
 
 
 
 
(«Дағыстан», 418-б.) 
деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады. 
Зайра шолпысын сылдырлата, кербездене басып, көз қиығымен ұрлана қарайтын 
қыздардай емес, қысыр жылқының жүрісі де онда жоқ, «бейхабар жүргенсіп, бек қатты 
сынайтын»  мінез  де  байқалмайды.  Ол  өз  еркі,  өз  сұлулығымен  танылатын  өткір, 
сезімтал,  киіктің  лағындай  сергек  «Кавказ»  тауының  еркесі.  «Дағыстан»  дастанында 
Жүсіп Жәбраилдің  көзін жоюды балаларына тапсырып, олардан ант алса, осы бір деталь 
«Кавказ» поэмасында да кездеседі. 

189 
 
Жүсіп пен Зайра бұл екі шығарманың басынан аяғына дейін көрініп, Жәбраил мен 
Бағда  тағдырлары  бір-бірімен  ұқсап  жатқанымен  әр  поэманың  сюжеттік  желісі  етіп 
алғанда, оған сезіне отырып, біле тұра барған. 
Кавказда әңгіме көп ұшқан құстан, 
Өзендей құйылады әрбір тұстан. 
Еркі жоқ жырламасқа тамашасын, 
Таңданып талай ақын әнін қосқан, -  
 дейтін Иса бұл тақырыпты іздене жүріп тапқан. 
Міне,  бұл  Ілияс  жырлайтын  «Кавказда»  кеңірек  қамтылып,  жан-жақты 
суреттелген: 
Қап тауы – Кавказ тауы ертедегі, 
Жын қайнап, дәу мекендеп ұшқан пері. 
Сықылды Сейфіл Мәлік, Хасан, Мәлік –  
Ерлері ертегінің жүрген жері. 
Қойқаптың емес пе еді жолы қиын, 
Дария, асқар, теңіз, орман, құйын. 
Айдаһар, маймыл патша, жады кемпір, 
Жай, жайын, алып дәулер, жындар жиын. 
Сол Қойқап мынау Кавказ көлбеп жатқан, 
Қатысқан шығыс беттен өрлеп жатқан. 
Қос теңіз, бас-аяғын қойнына алып, 
Құшақтап ертеңді-кеш тербеп жатқан, - 
 деп,  ертеде  аңызға  айналған  Кавказдың  сонау  бір  кездегі  көне  заманына  көз 
тастаса, осы өлкенің өміріне неліктен қызыққанын Иса тек меңзеп қана өтеді. Ілияс оған 
тереңірек  барып,  әріден  толғайды  да,  өзгерген  өңірдің  бүгінгісін  социалистік  құрылыс 
тарауларының әрбір саласынан алып бейнелейді. 
Иса  олай  етпеген,  аңыз  ертекке  толы  Кавказ  халқының  өмірінен  бірер  оқиғаны 
ғана  алған  да,  оны  мифтік,  символистік,  романтикалық  сарыннан  арылтып,  реалистік 
бояуымен  танытқан.  «Кавказ»  поэмасындағы  Жүсіп  зұлымдығы  «Дағыстан» 
дастанындағыдай  қызба  қандылықтан  көрі  тамырын  тереңге  тартқан.  Бағда  мен  Жүсіп 
балаларының  өз  ара  егесі  ғана  емес,  алым-салықтан  ығыр  болған  халықтың  ыза,  кегі 
аңғарылады. 
Аңдардың Жүсіп айтты биыл алған. 
Тысқары алымынан ұлық салған. 
Терісі екі аюдың, тоғыз арқар, 
Асқапқа шығынымыз міндет қылған. 
 
Орнынан Асқап тұрды шыдай алмай,- 
 
Ақың бар, әмір бермек сенің қандай? 
 
Өзіміз ұлығыңа тапсырамыз, 
 
Жұмсама сен суық қол сұр жыландай. 
«Мен сенің тұқымыңды құртамын» деп, 
Жүсіп те ашуменен жөнелді өрлеп. 
Қайтпайды, қаймықпайды, қайраттана 
Асқап та тұрып алды «келсең - кел» деп. 
«Дағыстан» поэмасының оқиғасы  «Кавказ» поэмасының сюжеттік арқауы болып 
келгенімен,  күрес-тартыстың  дамуы,  деталь,  мотивировкалар,  лирикалық  шегіністер 
мүлде жаңарып, тың характерлер жасалған. Шаршы топтың алдында Жүсіппен бетпе-бет 
келетін Асқаптың қояр талабы мен алға ұстар мақсаты мол. Ол мұнда қызбалықтың құлы 
болып тұрған жоқ. «Ақырып әмір беріп, бұйрық қылған, халыққа қатты тиді Жүсіп сөзі». 
Асқап  міне,  осындай  өктемдікке  қарсы.  Ақын  өз  кейіпкерін  Жүсіппен  шаршы  топта 
беттестіргенімен  оның  аузына  мен  осы  тұрған  халықтың  жоғын  жоқтаушымын  деген 

190 
 
сөзді  салмайды.  Қанжарына  ұмтылып,  өктем  күшке  қарсы  тұрған  Асқаптың  түпкі 
мақсатын  поэмада  лирикалық  шегініс  жасау  арқылы  ғана  аңғартып  кетеді.  Міне,  бұл 
поэманың стильдік ерекшелігіндегі бейнелеу тәсілінің бірі. 
Поэманың сюжеттік желісінде бір оқиғадан екінші оқиғаны өрістетіп, ойламаған 
жерден  қат-қабат  қақтығыс,  жаңа  ситуация  тудырып  қаһармандар  мінездерін 
шиеленіскен тартыс үстінде таныту – Иса шығармаларына тән стильдік өзгешелік. 
Өлкенің  өміріне  неліктен  қызыққанын  Иса  тек  меңзеп  қана  өтеді.  Ілияс  оған 
тереңірек  барып,  әріден  толғайды  да,  өзгерген  өңірдің  бүгінгісін  социалистік  құрылыс 
тарауларының әрбір саласынан алып бейнелейді. 
Иса  олай  етпеген,  аңыз  ертекке  толы  Кавказ  халқының  өмірінен  бірер  оқиғаны 
ғана  алған  да,  оны  мифтік,  символистік,  романтикалық  сарыннан  арылтып,  Жүсіп 
зұлымдығы  «Дағыстан»  дастанындағыдай  қызба  қандылықтан  көрі  тамырын  тереңге 
тартқан.  Бағда  мен  Жүсіп  балаларының  өз  ара  егесі  ғана  емес,  алым-салықтан  ығыр 
боған халықтың ыза, кегі аңғарылады. 
Поэмадағы  кейіпкерлердің  барлығы  жұмбақ  күйінде  қалады  да,  оқушы  басты 
кейіпкердің  тағдырын  күтіп,  ізін  бағумен  болады.  Міне,  бұл  поэмада  жанрының  ою-
өрнектерін  еркін  меңгерген  ақынның  жазу  стиліндегі  оқушыны  баурап  алып, 
ынтықтырып отыратын тәсілдерінің бірі. 
Поэма  жанрының  табиғатын  еркін  меңгерген  ақын  өз  кейіпкерлерін  түгелдей 
дерлік қатыстырған. Бағда келгенде үміті ақталып, өшкені жанғандай болған Әбуаһап та 
елегізіп  ентелеп  кеткен.  Топ  жігіттердің  арасында  тұрған  Бағдаға  Зайра  да  назар  сала 
бастаған,  жиналған  жұрт  бұл  кім  дегендей  тамашалай,  таңдана  қарайды.  Бәрі  де 
нанымды, бәрі  де орынды, айрықша ою, өрнектерімен оқушыны бірден баурап әкетеді. 
Жұрт  көзі,  ару  назары  бір  ғана  Бағдада.  Бейтаныс  жас  жігіт  көп  алдында  өзін  сынға 
салмақ.  Өнерлі  болса  неге  іркілген,  Қасымнан  соң  кезегіне  неге  тұрмаған.  Міне,  бұл 
жұртшылық ойын алаңдатып, елегіздіретін жайлар болатын. 
Ұнамды  қаһарманның  мінезін  біртіндеп  алып,  әр  қырынан  танытатын  ақын 
Бағданы  бірден  көзге  түсіре  қоймайды.  Ол  алғаш  елден  оқшау  некен-саяқ  жүрсе,  енді 
жиналған жұрт оған көңіл бөліп, бірден назар аудара бастаған. Бірақ ел құрметіне, жұрт 
сеніміне  ие  болу  оңай  емес.  Осыны  терең  сезінген  ақын  Бағда  бейнесін  табиғи 
заңдылықтарымен өсіріп, әр қырынан алып суреттейді: 
Беренмен сығалады алып епті, 
Бөгелмей ұсынғанда оқ бұрқ етті. 
Қалықтап түтін қалды иіріліп, 
Жарқылдап жамбы тасқа шылдыр етті. 
Баладай мысық қуған зырлап ұшып, 
Жамбыға Әбуаһап бұрын жетті. 
«Тусаң ту жігіт болсаң осылай»деп, 
Сүйсінген сөздер шықты қошеметті. 
Мұндай кім қошемет тұтпайды, оған кім риза болмайды. Мәселе жамбыда емес, 
басқада,  Жүсіпке  іштей  өшігіп,  зығырданы  қайнаған  ел  оның  астамшылығына  ызалы, 
тілегені – ыңғайы келсе, оның көкірегін бір басу. 
Ақын  қаһарманын  халыққа  осылай  танытады.  Бағда  –  сегіз  қырлы,  бір  сырлы 
болып өскен, ізетті де, қарапайым, менмендіктен аулақ. 
Әлеуметтік  ішкі  қайшылықтарды  терең  ашатын  ақын  халықтың  рухани  өмірін 
әдет-ғұрып,  салт-санаға  байланыстыра  отырып  суреттеген.  Той  халықтікі,  өнер  де 
халықтікі  деген  ұғымды  анықтай  түскен,  эстетикалық  ләззат  аларлық  халық  дәстүрін 
паш  еткен.  Балуандар  күресінде  жауырыны  жерге  тимеген  Қасымды  тымақтай  сілкіп, 
басынан  аттап,  күш  алу  өнер  таласынан  гөрі  кек  қайтару  ниетінің  басым  екенін 
аңғартады. Ақын мұны өте нәзіктікпен жеткізген. 

191 
 
Ат  жарыс,  балуан  күрес,  жамбы  ату  қазақ  халқының  әдет-ғұрпында  әріден  келе 
жатқан салт болғандықтан Иса осы бір эпизодтқа айрықша мән береді, төгілте жырлап, 
жыр нөсерін тасқындатады. Ақан серінің Құлагерін көз алдыңа елестеткендей шабыттана 
түседі де, қос боз бен арда күреңді қатар алып бірінен – бірін асыра суреттейді. Қобалжу 
да,  қауып  те,  шаттық  та  қат-қабат  келіп,  өнер  таласындағы  психологиялық  толғаныс, 
тебіреністерді шебер жеткізеді. 
Халық  ауыз  әдебиеті  қазынасынан  азықтанып,  классикалық  әдебиеттен 
сусындаған  ақын  поэтикалық  тілдің  небір  асылдарын  қолданып  сандақ  жүйріктердің 
динамикалық портреттерін жасаған. 
Ақын  поэтикасының  күштілігі  соншалық,  қос  жүйрікті  қатар  алып  суреттегенде 
бірін-бірі  қайталамаған:  «Жұлдызша  іңір  де  аққан  ағып  өтті,  егіз  боз  қала  берді 
байлағандай». Шынында солай, жұлдызша ағып өткен шақта қандай жүйрік болса ілесе 
алмас. 
Метафорлық  сөз  өрнегін  үстірмелетіп  еселей  қолданатын  ақын  шүбәлануға  да, 
күдіктенуге  де  орын  қалдырмайды.  Көз  ұшына  келіп  қалған  күреңнің  екпіні  әлі  де 
басылмаған «арыстандай құтырынып, ақ алқа омырауын көбік жауып», арындаған үстіне 
арындай түскен.  
Бірін-бірі  анықтап,  бірін-бірі  түрлендіріп,  толықтырып  мүсіндей  түсетін 
поэтикалық тіл нақыштары Иса поэзиясының шымылдығын ашып тұратын картиналар. 
Осы  бір  көріністердің  өзімен-ақ  ел  еңбегінің  қуанышына  айналған  «Сабан  тойының» 
қызығы арта түскен. 
Стиль  мен  шеберлік  бір-бірімен  егіз.  Шеберліктің  қыры  мен  сыры  қаншалықты 
мол болса, суреткер стилі соның барлығын да қамтиды. Демек, небір амал, тәсілдермен 
өмір  сырын  жарқыратып  ашып  тастайтын  шеберліктің  сиқырлы  күші  сайып  келгенде 
суреткердің стиліне келіп тіреледі. 
Шеберлік  мәселесінің  қыры  мен  сыры  қаншалықты  кең  болса,  шеберліктің  өзі 
стиль  ауқымында  өмір  сүреді.  Алайда  жалт  етіп  көрінген  шеберлік  тәсілі  стильдік 
ерекшелікті аша алмайды. 
Стильдің  қалыптасуы  шеберліктің  жетілуімен  бірден-бір  байланысты.  Шеберлік 
жетілмеген  жағдайда  стиль  де  бір  арнаға  түспейді.  Бірақ  та,  жазушы  стилін  тап  басып, 
бірден  аңғара  қою  да  қиын.  Стиль  мәселесіне  сыншы,  зерттеушінің  оқта-текте  ғана 
соғып  отыратыны  сонан.  Күні  бүгінге  дейін  жеке  ақын,  жазушы  стилі  туралы 
монографиялық еңбектердің бой көрсетпей келе жатқандығы осының айғағы. 
Ақын,  жазушының  бірін  сықақшы,  бірін  әңгімеші,  енді  бірін  парасатты  ойдың 
суреткері  дегенде  де,  сол  бір  ұғымды  тудырарлық  стильдік  ерекшелік  те  әр  саладан 
дәлелдеуді тілейді. Эпикалық, лирикалық, сатиралық тағы басқа жанрларда шығармалар 
тудырған ақындарды лирик, сатирик деп әр түрлі атап жату да шартты. Осының бәрі де 
өз  бойларына  тән  үлкен  сыр,  ерекше  қасиет  сақтағандар.  Олар  бірер  белгілерімен  ғана 
аталғанымен  өзіндік  шеберліктерімен  көрініп,  өз  ерекшелігін  танытқандар.  Бұл 
ерекшелік түптеп келгенде суреткер стилін айқындайды. 
Эпикалық  поэмаларында  ел  өмірін,  замана  жайын  тебірене  толғайтын  Иса 
адамдар тағдырына ең алдымен көз тікті. 
Иса  стиліндегі  өзгешілік  жайдан  жай  туа  салмаған.  Өмірді  терең  зерттеп, 
«халықтың қасиетін жанымен ұққандықтан» туған. 
Небір  қиын  кезең,  ауыр  қыспақты  басынан  кешірген  күнде  де,  сол  бір  өршіл 
мінездерінен  танбайтын  қаһарман  мінездерінде  ой  мен  сезім  қатар  суреттеледі  де, 
парасаттылық пен табандылық алға мегзейді. 
Шығарманың сюжеттік желісі мен композициялық бітімін шебер құрайтын ақын 
поэма  кейіпкерлерін  тұлғалаландыра  түсуде  типтендірудің  қилы-қилы  тәсілдерін 
қолданады. Рулы елдің би-болыстарына қарсы аттанарлықтай ерлік қасиеттерді қаһарман 

192 
 
бойынан  табады.  Портрет  жасауда  кейіпкерлердің  кескін-келбетін  көз  алдыңа  айны-
қатесіз келтіреді де, өрелі іске қадам басқан ер жүрек ердің нағыз өзі осы болар дегізеді. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Байзақов И. Ақ бөпе: таңдамалы. - Астана: Елорда, 2000. - 367 б. 
2.
 
Байзақов И. Ақ бөпе: поэмалар. - Алматы: Жалын, 1984. - 136 б. 
3.
 
Байзақов И. Ақбөпе. - Алматы: Қазбірмембас, 1945. - 60 б. 
4.
 
Байзақов И. Екі томдық таңдамалы шығармалар. - Алматы: Жазушы, 1983 
5.
 
Байзақов И. Құралай сұлу: поэма мен өлеңдер. - Алматы: Жазушы, 1971. - 383 б. 
6.
 
Байзақов Иса. Құралай сұлу: өлеңдер мен поэмалар. - Алматы: Атамұра, 2007. - 
192 б. 
7.
 
Ақын Иса. - Павлодар, 2000. - 158 б. 
8.
 
Анов Николай. Ән қанаты: роман / ауд. С.Ақтаев. - Алматы: Жалын, 1979. - 432 б. 
 
ҚОЖАБЕРГЕН ЖЫРАУДЫҢ «ЕЛІМ-АЙ» ДАСТАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІГІ 
 
АЛМЕШОВА З. 
Алматы университеті 4-курс студенті 
Ғылыми жетекшісі: РАХМАНОВА Н.М. 
Алматы университетінің профессор м.а., ф.ғ.к.  
 
Көрнекті  мемлекет  қайраткері,  даңқты  қолбасшы,  ақын,  қара  қылды  қақ  жарған 
әділ  би,  шешен,  дипломат  Қожаберген  Толыбай  Сыншыұлы  осыдан  үш  ғасыр  бұрын 
ғұмыр кешкен. 
Қожаберген  1663  жылы  наурыз  айының  басында  қазіргі  Солтүстік  Қазақстан 
облысының  (бұрынғыша  Қызылжар  аймағының)  Жамбыл  ауданындағы  Благовещенка 
селосы орналасқан жерде бұрын болған Толыбайсыншы қарағайы деген орманның қой-
науында  дүниеге  келіп,  сол  туған  жерінде  1763  жылы  қазан  айында  жүз  бір  жасқа 
қарағанда ауырып қайтыс болыпты, оның сүйегін сол төңіректегі «Бүркіт қонған» деген 
орманның маңындағы әкесінің есімімен аталатын Толыбай сыншы бейітіне елі жерлепті. 
Ақынның  әкесі  Толыбайсыншы  Дәуленұлы  (1603-1680  жж.)  заманында  Қазақ,  Ноғай, 
Қарақалпақ, Сібір татары, Шалабай  естектерінің (Челябинск башқұрттарының) біріккен 
әскерінің  ордабасысы  болыпты.  Қожабергеннің  өз  әкесі  –  Толыбайсыншы  да,  атасы  – 
Дәулен батыр да, бабасы – Таузар сардар да өз замандарында Үш жүздің әскербасылары 
және Орта жүз қазақтарының ардақты ел билеушілері болыпты.  
Саяси өмірге көк найзасымен де, ащы тілімен де белсене араласып, талай ұрымтал 
тұстарда тарихи шешім жасауға бастамашы болған батагөй тұлға Қожаберген жырау жай 
ғана  батыр  емес,  Қазақ  мемлекетінің  іргесін  қалап  нығайтқан  жасампаз  батыр, 
саясаттағы ел қамын жеген ерен ер, теңдіктің қорғаны, әділеттің жоқшысы. 
Қожабергеннің  ақындық  талантын  жарқырата  көрсетіп,  тарихқа  атын  қалдырған 
атақты шығармасы «Елім ай» дастаны.  
Жырау баба тарихта “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен белгілі 
жойқын  апатты  басынан  өткеріп,  көзімен  көрген.  Осы  қырғында  ол  бауыр  еті  батыр 
балалары Науан мен Әсеттен, жан алысып, жан беріскен батырлар Ермек пен Айбектен 
айрылып  құса  болады.  Қиын-қыстау  кезеңде  басынан  өткен  қайғы-қасірет,  шер-мұңды 
күйші,  әнші  әрі  ақын  бабамыз  “Елім-ай”  күйі,  “Елім-ай”  әні  және  “Елім-ай”  жыры 
арқылы сыртқа шығарса керек. 
Бертінге  дейін  ел  арасында  халық  әні  ретінде  айтылып  келген  “Елім-ай”  әнінің  
авторы  да  Қожаберген  жырау  екендігін  соңғы  кездегі  зерттеулер  дәлелдеді.  Мұны 
философ-ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Даналарға” деген өлеңіндегі мына жолдар 
да растай түседі: 
Өнерге құлаш ұрып бала жастан, 

193 
 
Тарихың бұл үш жүздің етіп дастан. 
Баласы Толыбайсыншы  Қожаберген, 
Бой ұрған ерлік іске әуел бастан… 
Қолбасы, ақын-жырау һәм елші-би, 
Шығарып “Елім-айдай” тамаша күй. 
“Елім-ай” әні менен жырын тағы, 
Шығарған Қожаберген бабаңды сүй 
Қазақ кеңес энциклопедиясының қысқаша төрт томдығының төртінші томында да 
“Елім-ай” әнінің де, күйінің де, жырының да авторы Қожаберген екендігі айтылады. 
Манаш  Қозыбаев:  “Елім-ай”   әдеби  тұрғыдан  алғанда  да  теңдесі  жоқ  туынды. 
Онда тек халық мұңы ғана емес, оның сыры, рухы бар. Автор егіліп те, төгіліп те жыр-
лайды, бірде тарихи тереңдікке бойласа, бірде бүгінгіні қайғырып, болашақты ойлайды, 
философиялық  пайымдармен  орағыта  толғайды,  –  деп  “Елім-ай”  жырына  баға  бере 
отырып,  осындай  құнды  дүниені  ғасырлар  қойнауынан  мұра  етіп  бүгінге  жеткізген 
Қожаберген  бабамызды  қол  бастаған  батыр  деп  қана  қоймай,   “Елім-айдай”  асылы-
мыздың авторын – “Дауылпаз жырау” деп атау орынды” – деген.[1. 55].  
“Елім-ай”  дастаны  алғашында  ауызша  туып,  кейін  оны  Қожабергеннің  өзі  хатқа 
түсірген,  жазба  күйде  сақтаушы  Толыбайсыншы  ұрпағы  –  Шақшақ  батыр  Көшекұлы 
көрінеді.[2.  158].  Оның  бүгінге  дейін  жетуіне  ықпал  еткен  жыраудың  соңынан  ерген 
үрім-бұтағы немере-шөберелері. Дастанның әр шумағы отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, 
әділдікке, бауырмалдыққа, адалдыққа, достыққа насихаттайды. 
Қожаберген  жырау  оқиғаны  барынша  ұғынықты  етіп,  қарапайым  баяндауға 
тырысады.  Сөзбен  сурет  салудан  гөрі  белгілі  бір  тарихи  деректерді  жеткізуді  бірінші 
орынға аңғарылып отрады. Жырау поэзиясында батырлардың ел тәуеліздігі үшін күресі, 
халқы үшін қоған бола білу, ұлты үшін жанын қия білу мақсатын алға тартты. Ел басына 
күн  туған  кездерде  батырлық  пен  батылдықты,  ерлік  пен  өрлікті  қатар  ұстап,  туған 
жерінің  азаттығын  аңсаған,  өмірінің  ақырына  шейін  ат  жалын  тартып  мініп,  жауына 
қарсы қасқая аттанған батыр жыраудың жырлары қазақ тарихында айрықша орын алды. 
Жыраудың бұл дастаны көркем шығарма болғандықтан тарихи деректер, өмір  шындығы 
сол  күйінше  құрғақ  баяндалмайды,  бейнелі  өрнектер  арқылы  сипатталып,  көркемдік 
шеберлікпен жеткізіледі.Жырау халқының рухани келбетін, табиғи болмысын толғауда, 
сол дәуірдегі әлеуметтік ірі оқиғаларға айтқан парасатты пайымдауларын көрсетуде тіл 
өрнектерін шебер пайдаланған. Соның ішінде ауыз әдебиетінде де, жазба әдебиетінде де 
жиі  ұшырасатын  әдіс  болып  саналатын  теңеуді  сирек  жұмсағанмен,  өмір  шындығына 
сәйкес  келетіндей  етіп  қолданудың  үлгісін  көрсетеді.  Мысалы:  «қарақшы  торғауыттар 
секілді  індет,дәу  мылтық  аузы  жаман  қара  үңгірдей,  жау  қалмақ  шегірткеше  қаптап 
кетті, халқымды жоңғар оғы шқптей қырған, жүйрікпен желдей жүйткіп, Дәстем салдай 
қолды  бастап  т.б.»  теңеулер  арқылы  халқының  басына  түскен  ауыр  зұлматты  көз 
алдымызға елестетеді.  
Көркемдік  құралдардың  ең  бір  айшықтысы,  өткір  құралы  эпитет  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан  көркемдік  дәстүр.  Расында  эпитетсіз  ақын  мөлдір  сезімін,  асқақ  арманын 
әсерлі,  ұтымды  етіп  қағаз  бетіне  түсіре  алмайды.  Эпикалық  өрнекпен  халқының  жан 
дүниесін,  оқиғаның  сыртқы  сипатын  астастыра  суреттеуде  Қожаберген  жырау  эпитетті 
ұтымды пайдаланған: «кірерсің қара жерге денеңменен, зарлы ән мен зарлы күйді тыңда 
менен, сергісін құйма болат кәрі денем, ойы бар қалың жауға майдан бермек, қоштасып 
аға,  інім,  қалың  жұртқа,  адамның  өлшеулі  өмірі  таусылады,  жүргенмен  сұм  жалғанда 
маң-маң  басып,  өзегің  қайғы  жеген  дерті  қалың».  Соғыс,  заман  сөздерінің  эпитеттері 
жыраудың  өзіндік  сезімін,  күйінішін  айқын  көрсетіп,  эмоциялық  әсерін  күшейтуге 
қызмет  етеді.  Мысалы,  қырғын  соғыс,  қанды  ұрыс,  жойқын  ұрыс,  сұм  жалған,  дұшпан 
заман, мыстан заман, қайғы заман, құйын заман, долы заман, шұбар заман.  

194 
 
Дастанда соғыс оқиғаларына қатысты, жауынгерлік қару-жараққа қатысты сардар, 
сарбаз, найза, сауыт, берен, қылыш, айбалта, зеңбірек, ғаскер т.б. әскери  лексика  мол  
қолданылған.  
Жыр  жолдарында  ауыстыру,  айшықтау  тәсілдерінен  басқа  кейбір  жекелеген 
сөздердің  де  тігісі  жатық,  ойға  қонымды  болып  келеді.  Әсіресе,  алмастырулардың 
тамаша үлгілерін кездестіреміз.Мысалы: «қарсы алды қуанысып жас пен кәрі, жиналып 
қайын жұрттың келді бәрі,  үлкендер разы боп бата берді,  Еділден Кіші жүздер жәрдем 
күтті т.б». 
Жырда  мәдени  ұғымдар  өзектелген  жыраудың  тілдік  тұлғасын  дәстүрлі 
мәдениеттің өкілі, тұтынушысы, дамытушысы ретінде тануға оның сөз қолданысындағы 
этномәдени  компоненттердің  сипаты  байқатады.  Мысалы,  «Елім-ай»  жырында  теңге 
атып, бозбалалар көкпар тартып, ат үсті аударыспақ ойын ойнап, сүндет той, қыз ұзату 
қуанышында,  аң  аулап,  қан  сонарда  бүркіт  салып,  баптаған  алғыр  тазы,  қыран  ұстап 
секілді жолдардан ұлттық салт-дәстүрлерімізді көре аламыз. 
Жырдың  қай  кезең  оқиғаларына  қатысты  туғандығын,  бастан  кешкен  түрлі 
оқиғалардың  дерегін  көбіне  ондағы  сөз  өрнегінен,  барынша  жиі  жұмсалатын  кісі 
есімдері мен жер-су аттарынан танимыз.  
Жырау  жырын  тікелей  ел  қорғар  жауынгерлеріне,  ақыл  айтар  қарияларға,  ел 
билеуші 
шораларға 
арнап, 
«сардарларым», 
«дегдарларым», 
«сарбаздарым», 
«маңғаздарым», «дариялар», «даналарым», «шораларым» деген қуатты қаратпа сөздерді 
қолдана отырып, ұрпағын рухтандырып, қанаттандырып отырған.  
Жырда бастан өткен қым-қиғаш оқиғалар, ел мен жердің тағдыр-талайының бәрі – 
Қожаберген жыраудың атынан баяндалады. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи өлеңдердің ең 
көне түрлері бізге ел мен жерге қатысты қоштасу, жоқтау түрінде айтылған. Эпикаға тән 
ерекшелік бар. Бұл – батырлықты дәріптеуге тән эпика емес. Тарихи дастанның айтары 
оқиға қалай, қашан болды, оның себебі мен салдары халықтың қандай күйге түскендігін 
жеткізу. Жырау өз дастанында ең алдымен болып жатқан қайғылы оқиғаны айтып, ендігі 
күннің  не  боларын  жалпы  жұртқа  қарата  сөйлеп,  жұртпен  кеңесуді  жөн  санайды,  оған 
өзінің ақылын айтады.  
Кеңесіп дұшпандардан ел қорғаңдар 
Кетпесін жау қолында мал-жандарың 
...................................................................... 
Баршаның ризығы малды сақта, 
Қаңырап бос қалмасын қораларың 
....................................................................... 
Жастардың басын қосып ауыл қорға 
Өзімде қалсын десең дүние-малың 
……………………………………………… 
Астыңда болмаса да тұлпарларың, 
Аянбай соғысыңдар сұңқарларым. 
Майданда  жауға тірі берілмеңдер, 
Төкпеңдер жау алдында беттін арын -деп, ақын жалпы жұртқа үлкен ой тастайды. 
 Жырау  соғыс  өрті  қызған  шақтарда  ұрпағын  отансүйгіштік  пен  ерлікке  үндейді.  
Тарихи жырда теңеу, эпитеттер т.б. көркемдік құралдар  жыр желісін қалыңдата түссе, 
сонымен қатар айшықтауларға  да молынан орын берілген. 
Жырда  дыбыстық  қайталаулардың  жиі  ұшырасатындығын    байқаймыз.  Ауыз 
әдебиеті дәстүрінде жасалып, табиғи заңдылыққа сай айтылған өлең шумақтарын тарихи 
өлеңнің  кез-келген  тармақтарынан  табуға  болады.  Мысалы:  «жұртыма  жолатпаған 
жауды  жасқап,  төртеуі  төрт  жүз  жауға  төтеп  берген,  жүйрікпен  желдей  жүйткіп  өсіп 
едім»  деген жолдарда үнемі  бір дыбыстар еселене қайталану арқылы жырға ажар-көрік 
дарытқан. 

195 
 
Пайдалынылған әдебиеттер: 
1.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі.  А, Ғылым, 1998. 1-кітап. -344 б.  
2.Әбуталиев Н. Ордабасы Қожаберген.  Монография.  А., 1995 ж.  
 

жүктеу/скачать 2,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: