ПРОЗАДАҒЫ ЕКІҰДАЙЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ НЕМЕСЕ ТҰЛҒАНЫҢ ЕКІГЕ
ЖАРЫЛУЫ (Т.ӘБДІКОВ ПЕН Э.ПО ТУЫНДЫЛАРЫ БОЙЫНША)
Мақалада әдебиеттегі екіұдайылық, тұлғаның екіге жарылу сынды күрделі теориялық
мәселе талданады. Адамның екіге жарылуы, образдың амбиваленттілігі, оның
астарындағы әлеуметтік, қоғамдық себептерқазақтың белгілі жазушысы Т. Әбдіков пен
америкалық қаламгерЭ.Поның туындылары негізінде айқындалған. Т. Әбдіковтің "Парасат
майданы"
повесі
тақырыптық,
көркемдік
тұрғыдан
талданып,
шығармадағы
романтикалық сарын, рухани кемелдену тақырыбы қарастырылады. Т. Әбдіковтің
"Парасат майданы" повесін америка әдебиетінің көрнекті өкілі Эдгар Поның "Вильям
Вильсон" әңгімесімен салыстыру негізінде екі жазушыға ортақ көркемдік ойлау жүйесі мен
көзқарастарындағы белгілі бір типологиялық ортақтастық, болмысты бейнелеудің ұқсас
формалары және олардың әрқайсысына тән өзіндік қолтаңбасы қарастырылады.
Жазушылардың шығармашылық даралығын ескере отырып, романтикалық ойлау жүйесінің
типологиялық белгілері айқындалады. Олардың шығармаларындағы фантастикалық,
мисикалық элементтердің, романтикалық сарынның қызметі пайымдалады.
Тірек сөздер: тұлғаның екіге жарылуы, екіұдайылық, романтикалық контраст,
романтикалық ойлау жүйесі, рухани кемелдену.
Қазақтың көрнекті жазушысы Т. Әбдіковтің "Парасат майданы" шығармасы тақырыбы
мен сюжеттік желісінің сонылығымен ерекшеленеді. Повесть стиліндегі көркемдік жаңалық
бірден көзге түседі. "Парасат майданы" – жазушының шығармашылық ізденіс жолында қазақ
көркем ойын дамытуға қосқан үлкен табысы [1, 189]. Адамзаттың рухани тозып, іштен іріп-
шіріп, адамгершіліктен азғындаған қатерлі құбылыс – рухани апаттан мерт болу қаупінің аз-
ақ алдында тұрғандығы турасында дабыл қаққан шығармасы деуге де болады. Әлемдік
әдебиет
пен
философияны
тереңінен
зерделеген
парасат-пайым,
әлеуметтік
185
қайшылықтардың астарын тап басқан өмірлік тәжірибе, ең бастысы, аса талантты
суреткерлік қарым шығармадан айқын аңғарылады. Т. Әбдіковтің "Парасат майданы"
повесіндегі оқиға бізді жаңа ойларға бастайды, әлем әдебиетіне үңілдіреді. Америка
әдебиетіндегі романтизм дәуірінің жарық жұлдызы Эдгар Поның "Вильям Вильсон"
әңгімесіндегі мотив ұқсастығын аңғарамыз. "Вильям Вильсон" деп басты кейіпкердің
есімімен аталатын әңгіменің басты жілікті тақырыбы – тұлғаның екіге жарылуы мәселесі.
Композициялық тұрғыда кереғарлық принципі екі образдың (Күнделік иесі мен
Бейтаныс құрбының) қарама-қарсылығында, олардың хаттарында көрініс тапқан рухани
категорияларды қарама-қарсы қоюда жүзеге асады. Психологиялық тұрғыда стильдік
заңдылық ішкі күрес формасында, қаһарман санасында өмірді қарама-қарсы тұрғыда
қабылдауды біріктіру арқылы жүзеге асқан. Повестегі контраст, ең алдымен, шығарманың
мазмұнымен, Т. Әбдіковтің қоғамдағы дұрыс және бұрыс этикалық принциптерді, өтірік пен
жалғанды, инсаният пен нәпсіқұмарлықты, жақсылық пен жамандықты бір-біріне айқын
қарама-қарсы қоюға ұмтылуымен байланысты [2].
Қаламгердің қай туындысында болсын эстетикалық кемелділікке, әлеуметтік
тереңдікке ұмтылысын байқаймыз. Повесте бітіспес екі әлемнің ашық майданы тікелей
әрекет үстінде емес, қаһарманнның ішкі ойларындағы, жан әлеміндегі қақтығысымен
айшықталады. Сондықтан ширыға дамитын сюжет шырғалаңы жоқ. Жазушы адамның жан
дүниесінде туған түбегейлі қайшылық, өзгерістерді күрделі рухани-адамгершілік ізденістер
бағытымен өрістете бейнелейді. Т. Әбдіков шығармаларында универсум (макроәлем)
философиялық жинақтау нысанына айналды, антиномиялардың динамикалық жүйесі
ретінде ашылады.Т. Әбдіковті әлеуметтік қарым-қатынастар, адамның шындықпен сан алуан
байланыстарымен қатар романтикалық көркемдік нысан – адамның рухани өмірі
қызықтырады. Ол өз прозасында қоғам өмірін тарихи-әлеуметтік тұрғыдан ғана емес,
жалпыадамзаттық, этикалық биіктен бейнелейді. Бұл өз кезегінде өмірді бейнелеудің
романтикалық тәсілдерін қолдануға әкеледі.
Хикаяттың басты кейіпкері – зиялы отбасынан шыққан, жаны жұқа, сезімтал жас
жігіт. Ол – ұдайы өз жүрегінің тұңғиығына үңіліп, әлемдегі әділетсіздік пен адам бойындағы
кемшіліктердің себебіне жауап іздеп, толғанып та, қынжылып та өмір сүретін беймаза жан.
Бір қарағанда жас жігіттің жаны да тәні де сап-сау, тек өзгелерге қарағанда сезімталдау,
арманшылдау, тазалау, сол себепті өзге пасық жұртқа тым аңқау да аңғырт көрінеді. Ал, шын
мәнінде, ол - қатал да қайырсыз тірліктің жазықсыз құрбаны. Сондықтан да жас жігітті
есінен адасты дегенге біз әсте келіспейміз. Өмір шындығының қатыгездігі мен қаталдығына
тығылмақ болып баққан жүрегінің жылуымен нәзіктігін сақтағысы келген тым пәк тұлға
ізгіліктер жеңісі туралы, әлемнің адамдардың өзара сүйіспеншілігі туралы утопиялық
ойларын күнделікке түсіреді.
Жазушы өз шығармасына бітіспес қайшылық көзі – ақ пен қараның, жақсылық пен
жамандықтың, ізгілік пен зұлымдықтың, жалған мен ақиқаттың, үміт пен күдіктің, өмір мен
өлімнің арасындағы мәңгілік майданды, текетіресті темірқазық еткен. Шығарма кейіпкерінің
бойындағы екіұдайылық – бүгінгі идеалынан айрылып, жар жағалаған қоғамның қайшылық
көзі. Кейіпкердің өзі осы идеалға ұмтылады. Бір қарағанда мұның барлығы утопия болып
көрінеді.
Т. Әбдіковтің шығармаларында қаһарманның жан дүниесіндегі өзгерістерге назар
аударатыны байқалады. Алайда жазушыны әлеуметтік және адамгершілік заңдарының
бұзылуына әкеліп соғатын жан құбылыстарығана қызықтырады. Кейіпкерлерінің есінен
адасу символикасының терең қоғамдық мәні бар. Жазушының адам психикасын талдауы
мен бақылауы негізінде қаһарманын "есінен адастыруы" – болмысты бейнелеудің бір
формасы.Шығармадағы негізгі тақырып – рухани кемелдену. Адамның рухани тұрғыдан
жаңа деңгейге көтерілуі, тазаруы, рухани кемелдікке жетуі көне заманнан бері көптеген
ойшылдарды толғандырып келген мәселе. Тәндік қажеттіліктерді жеңу арқылы жаңа рухани
деңгейге көтерілу, әулиелік сипатқа ие болу – көптеген діни-философиялық мектептердің
көтерген өзекті тақырыбы.
186
Қазақтың ұлы ақыны Абайдың өлеңдерінде де рухани жетілу, жүректің түбіне терең
бойлап, өз бойыңдағы мініңмен күресу мәселесі жан-жақты пайымдалған. Л. Толстойдың
кейінгі жазылған шығармаларының барлығы дерлік осы мәселеге арналған. Көркемдік
концепциясы адамды рухани жетілдіруге бағытталған "Сергий әкей", "Крейцер сонатасы",
"Шайтан" т.б. туындылары кейіпкердің өз нәпсісімен, іштегі шайтанымен арпалысқан
тартысына құрылған.
Э.По шығармаларының көпшілігінде екіұдайылық мәселесі түрлі дәрежеде көрініс
береді. "Ар-ұятым не айтады, қатал аруақ жолымдағы? ", ("Что скажет совесть, злой призрак
на моем пути? ") деген Чемберленнің "Фаронидасынан" алынған эпиграф шығарманың
екіұдайылық мазмұнына айқын бағдар береді. Вильсонның оқиғасы бірінші жақтан хат
формасында өрбиді. Өз өлімінің жақын екенін сезген ол бақытсыздығының сырын ашады.
Ардан аттап, рухани құлдыраған, азғындаған осы кейпіне қалай түскенін жаны қинала
отырып, баяндайды. Әрине, оның бұл рухани құрдымға түсуі еш қақпай көрмеген балалық
шағынан бастау алады. Ол өз еркіне бәрін бағындыра алады. Тек оның сыныбына өзімен
аттас бір бала келеді. Оның жасы да өзімен шамалас, тіпті екеуі бір күнде туған, аты-жөндері
де бір, сыртқы тұрқы, кескін-келбеті де бірдей. Айналасындағылар мұндай ұқсастықты
байқамаған да сияқты. Алайда Вильсон екеуінің ұқсастығынан қатты шошиды, өзіне
бағынбайтын, тіпті қарсы келіп, келемеж ететін одан өлердей қорқады. Сөйтіп жүріп,
екеуінің жұбы жазылмайды. Кейіннен пансионды тастап, қашып кетеді. Ересек өмірге келген
соң ол нәпсінің жетегінде кетіп, құмар ойынға салынады, елді алдап, арбап, ессіз әрекеттерге
барады. Бірақ оның қыр соңынан өзінің егізінің елесі қалмай қояды, оның теріс әрекеттерін
жұртқа әшкере етеді. Ар талқысына, жұрттың өсегі мен жаман сөзіне қалған кейіпкер оны
өлтіргісі келіп, жекпе-жекке шығады. Тіпті ашумен өлтіреді де. Оқиға орнына қайтып келсе,
үлкен айнадан қан-қан болған өзін көреді.
Әңгіменің соңына дейін Вильсон қарсыласы кім екен деп ойланып, сарсаңға түседі, тек
соңында ғана ол адамның өзі екенін біледі. Вильсонның қарсыласы - өзінің ар-ұяты,
бойындағы ізгілік, жақсылық ұшқындары. Тек ол оны өлтіріп алды. "Сен жеңдің, мен
бағындым. Алайда енді сен де өлісің - әлем үшін, аспан үшін, үміт үшін сен де өлдің. Мен
болғанда сен де тірі едің, мені өлтіріп сен өзіңді-өзің құрттың" [3, 108] – дейді оның екінші
бөлігі.Бір кейіпкердің бойындағы екі түрлі сана бір характерге сыйыса алмай, әрқайсысы өз
алдына дербестікті талап етеді. Өз қарсыласының іс-әрекеттеріне баға беретін, рухани
сананы жазушы тікелей әрекетке көшкен, руханилықтан жұрдай санадан бөліп алғанымен,
екеуі екі бөлек дүниетанымды уағыздағанымен, екеуінің тұлғасы, жасы, тұрқы бір. Тек
шығарманың соңында ғана Э. По қаһарманның екіұдайы болмысының бірлігін
көрсетеді.Э.По әңгімесінде басты кейіпкердің қарсыласы оның зұлымдық іс-әрекеттерді
жасауына кедергі келтірсе, Т.Әбдіков шығармасында, керісінше, қаһарманның екінші бөлігі
оның "жамандық" ой-пиғылын көрсетіп, сол зұлымдықтың өзіне айналады, есінен
адастырады.
Т. Әбдіков те, Э. По да эмпирикалық болмыстың ауқымынан тыс, рухани,
философиялық ізденістер әлеміне ден қояды. Э. По мен Т. Әбдіков шығармашылығында
адам табиғатының мәңгілік қарама-қайшылығы тақырыбы типологиялық тұрғыда дамиды.
Типологиялық параллельдер арқылы жеке жазушылардың шығармашылығындағы жеке
түйісулерді, ұқсастықтарды айқындап қою аз (ол нәтижесінде олардың идентификациясына
әкелуі мүмкін), жазушы дүниетанымдарында, эстетикалық жүйелерінде, сонымен қатар
олардың шығармаларынан шығатын әлем бейнесінде салыстырылатын құбылыстардың
алатын орнын айқындау да маңызды. Мұндағы негізгі мақсат - тарихи-әдеби негізде
көркемдік құбылыстардың ұқсастығы мен жеке ерекшелікті айқындау емес, белгілі деңгейде
әдеби-эстетикалық ортақтастық туралы, бұл құбылыстың белгілі бір типке жататыны туралы
айтуға мүмкіндік беретін ұстанымдар мен бастауларды ашып көрсету.
Соңғы жылдары романтизм мәселесіне, оның типологиясына әдебиеттану ғылымы
көбірек көңіл бөліп келеді. Әлемдік әдебиеттану ғылымында зерттеушілердің романтизмді
бағыт ретінде ғана қарастырмай, нақты тарихи дәуірге бағынбайтын, оның ауқымынан тыс
187
тұратын тұрақты қасиетіне, типологиялық белгілеріне назар аудара бастағанын байқаймыз.
Барлық дәуірге ортақ романтизмге эстетикалық бірлік, ортақтастық тән. Яғни, романтизмнің
немесе реализмнің негізінде белгілі бір көркемдік ойлау типі жатады.
Романтизм поэтикасында фольклордағы қиял-ғажайып ертегілерінен бастау алатын
фантастика елеулі орын алады. Романтикаға тән жалпы қағидаға иек артсақ, фантастика,
тылсым күш пен құпиялық, жұмбақтық негізгі бейнелеу тәсілдері екені белгілі. Әлем
әдебиетіндегі көптеген әйгілі романтикалық кейіпкерлер әртүрлі өлшемдерде өмір сүреді: бір
жағынан олар нақты адамдар болса, кейде тылсым күштің жетегімен басқа кейіпке түседі.
Көркем әдебиет тәжірибесінде фантастика ашық түске боялып, өмірдің, жақсылықтың
салтанат құруын көрсету үшін де пайдаланылады. Фантастика ой мен арманға қанат байлап,
өмірге философиялық тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді. Неміс романтизмінің белді өкілі Э.
Гофманның, америка романтизмінің көрнекті жазушысы, әңгіме жанрының шебері Э.По
шығармашылығында фантастиканың қорқынышты, жазалаушы функциясын, трагедиялық
тұсын көп көреміз.
"Парасат майданы" – Т. Әбдіковтің дүниетанымдық, эстетикалық ізденістерін
танытатын күрделі ойлы, романтикалық рухы басым шығарма. Жазушы шығармасының
проблематикасында романтикалық дәстүр іздері байқалады, бұл орайда бірінші кезекте адам
болмысының рухани саласына, кейіпкердің ойлары мен сезімдеріне басты назар аударылады.
Қаламгер өзіне парасат майданын ашқан кейіпкерінің тағдыры арқылы адамдарды да
ойлануға шақырады, рухани тоқыраудан, қоғамдағы имансыздық, рухани жұтаңдық
кеселдерінен сақтандырады. Повесть бір кейіпкердің ішкі әлемін таныту арқылы әркімнің
өзін-өзі тануына жаңа серпін береді. Рухани кемелділікке жету идеясын алға тартқан
повестің негізгі мақсаты да – әр адамның өзін-өзі танып, өзін-өзі рухани жетілдіруіне ықпал
ету.
Екіұдайылық принципін романтикалық ракурста көре білген Т. Әбдіков кейіпкерлердің
бейнесін мүсіндеуде, негізінен, мінез-құлқының психологиялық иірімдерін, іс-әрекетін, сана
ағымын, характерлерінің сан алуан қырларын ашып көрсетуді басты назарда ұстайды.
Кейіпкердің кескіндемесіне, сырт келбетіне көп көңіл бөлінбейді. Қаламгердің санаулы
шығармалары болмаса, портрет үлгілері де аса көп кездесе бермейді. "Парасат майданы"
повесінде автордың алғы сөзінен қаһарманның "ақ сары жігіт" екенін жобалаймыз, бірақ
нақты түр-түсін, бет-әлпетін айқын көзге елестете алмаймыз. Есесіне кейіпкердің ішкі
әлемін, адамдық табиғатын, дүниетанымын айқын танып, оны не толғандыратынын анық
бағамдаймыз. Өмірге көзқарасында кереғарлық меңдеген кейіпкер бойында ақыр аяғында
жақсылық аңсаған "бөлігінің" үстемдік алғанына куә боламыз."Парасат майданының"
көркемдік идеясы айқын ─ өз өміріңді құрбан етсең де, жамандыққа жол берме,
бойыңдағы зұлымдықты оятпа. Жаман қасиеттерді тұтқындап, кісендеп ұстау қажет.
Зұлымдық атаулының көзін құрту керек.
Т. Әбдіков повесінде адамның трагедиялық ахуалы, тағдырының тұйыққа тірелуі
сарыны айрықша орын алады. Трагедиялық дүние қабылдау реалды, нақты әлеуметтік
болмысқа көңілі толмаудың, қанағаттанбаудың нәтижесінде, сол ахуалды тудырған әлемді
қабылдай алмаудан туындайды. Оның басты себебі – жеке басыңның мұңы емес, басқа
адамдардың қайғысы, нақты бүгінгі өмірдің тұлғаның өзінде бар идеалдармен жалпы сәйкес
келмеуі болғанда ғана нағыз трагедиялық, "жоғары дүниетаным жүзеге асады" [4, 176].
Қазақ прозасында санасы екіге бөлінген кейіпкердің психологиялық ахуалын терең
суреттеп, тұлғаның екіге жарылу тақырыбын шебер игерген бірден-бір жазушы ретінде
Т. Әбдіков бұл повесінде суреткерліктің үлгісін көрсетеді. Туындының баяндау
құрылымындағы ақ пен қара, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, ар-ұят пен нәпсі
арасындағы қарама-қайшылықтарда, адамгершілік құндылықтарды, ішкі үйлесімді идеал
тұтқан философиялық тұғырнамада романтикалық дүниетаным ерекшелігі аңғарылады.
Типологиялық тәсіл өзара тікелей байланыста болмайтын әдеби фактілерді жалпы
жинақтауға мүмкіндік береді, алайда ондай салыстырудың объективті негіздемесі, қисыны
болуға тиісті. Т. Әбдіков пен Э. Поны салыстырудың осындай объективті негіздерінің бірі
188
теориялық тұрғыда ұлттық және хронологиялық шеңберден тыс қарастыруға болатын
көркемдік ойлаудың табиғатында жатыр. Демек, қарастырылатын жазушылардың көркемдік
ойлау жүйесі мен көзқарастарындағы белгілі бір типологиялық ортақтастықтың, болмысты
бейнелеудің ұқсас формаларының болу мүмкіндігін есептен шығаруға болмайды.
Екі жазушыны салыстырудың объективті сипаты ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қазақ эстетикалық санасының батыс әдебиетін молынан игерудің ерекшелігімен
байланысты.Екі қаламгердің шығармаларында таңғажайып элементтің адам мен қоғамды,
болмысты өзгертудің тәсілі ретінде көрінуі кездейсоқтық емес. Алайда бұл өзгертудің
мазмұны мен бағыты екеуінде екі түрлі, бұл қаламгерлердің туындыларындағы
фантастиканы қолданудың ерекшеліктерін айқындайды.
Э. По шығармаларында фантастика маңызды, басты орын алады, ол өзіндік құнды
сипатымен, мақсаттылығымен ерекшеленеді. Сондықтан Э.По шығармашылығында ғылыми-
фантастикалық әңгіме жанрының орны айрықша.
Т. Әбдіков үшін қиял-ғажайып элементтер функционалды сипатқа ие, ол зор
адамгершілік-рухани және гуманистік идеяларды көтереді. Яғни, оның туындыларында
фантастиканың өзіндік құндылығы жоқ. Ол тек көркемдік мақсатта ғана қолданылып,
адамды өзінің адамгершілік, этикалық, гуманистік мазмұнында шексіз жетілдіруге,
кемелдендіруге бағытталған.
Әдебиеттер тізімі
1 Қазақ әдебиетінің тарихы: 10 томдық жинақ. Тәуелсіздік кезеңі (1991-2001). –
Алматы: Қазақпарат, 2006. – 10 т. – 528 б.
2 Әбдіков Т. Әке. Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Қайнар, 2005. – 384 б.
3 Эдгар А.П. Черный кот. Рассказы. – Ташкент: Шарк, 1994. – 506 с.
4 Кашина Н. Человек в творчестве Ф.М. Достоевского. – М.: Художественная
литература, 1986.
Данная статья посвящена теоретической проблеме раздвоения личности, мотива
двойничества в литературе. Амбивалентность образа, раздвоение человека, социально-
общественные мотивы, причины этого раздвоения раскрываются на примере анализа
произведений казахского писателя Т.Абдикова и американского писателя Э.По.
Рассматриваются тематические, художественные особенности и поэтика повести
Т.Абдикова «Война пылающего разума». Выявляется основная тема произведения – духовное
самосовершенствование человека. На примере анализа повести Т.Абдикова и рассказа Э.По
«Вильям Вильсон» выявлятся типологическая общность и своеобразие писателей в
раскрытии темы раздвоения личности. Основное эстетическое качество этих
произведений – сложный психологический анализ внутреннего мира героев, мотив
двойничества. Мотив двойничества – раздвоение личности на почве нравственного падения,
метания между богом и дьяволом, между злом и добродетелью.
This article is devoted to the theoretical problem of split personalityin literature. Ambivalence
of the image split man, social and public motives, reasons for the split are expanded based on the
analysis of works of Kazakh writer Т. Abdikova and American writer E.Pow. Are thematic, artistic
features and the poetics of Т.Abdikova "war of the burning of the mind". Is the main theme of the
works of-human spiritual self-improvement. Based on the analysis of Т. Abdikova and E.Pow on the
story "William Wilson" determined a typological similarity and uniqueness of writers in discovering
a theme split personality. The main aesthetic quality of these works is a complex psychological
analysis of the inner world of characters, the reason of split of personality. The reason of split of
personality on the grounds of moral collapse, throwing between God and the devil, between evil
and virtue. The article analyses the structure of semantic functionality antithesis storytelling top
and bottom, conscience, spirit and lust of body, evil and goodness in the works of writers. Reveals
the personality of their poetic style and creativity.
189
УДК 801.8
Н.П. Локтионова, Г.В.Забинякова
Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова
Кокшетау, Казахстан
nploktionova@mail.ru, galinazabinyakova@mail.ru
ТРАДИЦИЯ СЕМЕЙНОГО ЧТЕНИЯ: ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ
В статье освещается одна из актуальных проблем методики преподавания
литературы – возрождение традиции семейного чтения. Авторами прослеживается
процесс формирования семейного чтения в историческом развитии. Проблема чтения
является одной из государственных задач сохранения и возрождения национальной
культуры. В статье показывается современное состояние данной проблемы, показаны
конкретные меры для ее решения в научном мире и в учительской среде. Также авторами
предлагаются методические рекомендации к решению этой актуальной проблемы.
Традиция, история, семейное чтение, опыт, духовное здоровье
Чтение оказывает огромное влияние на формирование сознания человека, закладывает
основы мировоззрения. Помимо того, чтение остается одним из главных инструментов
образования, социализации и развития личности. Исследователи полагают, что только
читающее общество является обществом мыслящим. Чтение закладывает основы
сформированного и социально ценностного индивида и является одним из важнейших
элементов постижения культурных и национальных ценностей, основой воспитания
гражданской позиции и патриотизма членов общества.
Но в последние годы наблюдается снижение интереса к чтению в обществе,
ориентация на некнижные формы культуры. Сегодня чтение в большей мере ориентируется
на удовлетворение информационно-прагматических потребностей, а не общекультурных,
эстетических, эмоциональных, духовных.
На страницах методической печати активно обсуждается проблема организации
чтения, поскольку читателецентризм – новая парадигма в развитии отечественной методики
преподавания литературы. Идет процесс реформирования литературного образования, и, по
существу, решается судьба произведений художественной литературы. Ведь оттого, куда
повернет литературное образование, зависит детское чтение, а значит, и направление
литературного воспитания детей в государстве.
Современный методист Б.А.Ланин, размышляя о проблеме чтения, называет его одним
из популярных вопросов в школьной методике, так как в детском чтении «разразился»
кризис в связи с проникновением в него компьютерных технологий. Хорошие книги
должны выдержать серьезную конкуренцию со многими техническими и зрелищными
соблазнами, с разнообразными формами литературного «чтива».
Чтение относится к общенациональным проблемам, и от его состояния зависит
духовное здоровье и будущее нации. «Чего ждем мы в настоящее время от детского чтения?
Оно должно содействовать, совместно с другими факторами воспитания, развитию и
формированию
здоровой
человеческой
личности,
содействовать
умственному,
нравственному и эстетическому просвещению и развитию ребенка», – писал еще в середине
двадцатого века методист Е.А.Елачич [1, 80]. Высказывание это по-прежнему актуально,
поскольку учителя-словесники признаются, что книга для детей перестала выполнять
перечисленные выше функции.
Решить проблему организации чтения, воспитания восприимчивого, думающего
читателя можно с помощью родителей, возродив старую добрую традицию семейного
чтения.
Попробуем определить процесс формирования семейного чтения в историческом
развитии. Исследователь истории семейного воспитания Степичева Т.В. делает вывод, что
190
именно в период правления Петра I в среде просвещенного дворянства отмечается появление
одной из основных характеристик семейного чтения – совместного обсуждения и дискуссии
между членами семьи по поводу прочитанного [2, 59].
Следующая ступень в распространении традиции семейного чтения – восемнадцатый
век. Тогда проявляется главенствующая роль женщин как носителя грамотности и
передатчика духовных ценностей. Домашние библиотеки женщин конца XVIII в. сыграли
большое значение в воспитании образованных и свободолюбивых личностей декабристской
эпохи.
Семейное чтение родителей и детей явилось основой воспитания для деятелей
русской культуры середины и второй половины XIX в. В воспоминаниях и дневниках
известных людей того времени существует большое количество материала, по которому
можно судить о традиции семейного чтения в XIX веке.
В тот период традиционными были вечера семейных чтений, которые стали
существенным явлением в русской традиции. Несравнимую обстановку таких вечеров
описывает И. Бестужев-Лада: «Вечер. Семья в сборе. Ужин и все домашние хлопоты позади.
Все сидят на своих любимых местах в уютном покое. Светится только одна лампа, под
которой кто-то из членов семейства — чаще всего, конечно, глава семьи, что вовсе не
обязательно, — читает вслух книгу. А все слушают и потом обсуждают услышанное» [3, 11].
Похожие семейные чтения были обыкновением в семьях Л. Н. Толстого и
Ф. М. Достоевского. Дети видели их как счастливые, ясные мгновения общения и единения с
родителями, как ступени своего духовного взросления. В качестве доказательства можно
привести высказывание старшего сына Льва Николаевича Толстого: «Отец читал нам
путешествия Ж. Верна «80 дней вокруг света». Книга, которую он читал, не была
иллюстрирована. И он сам рисовал к ней иллюстрации, приводившие нас в восхищение.
Рисовал он довольно плохо, но у него бывали характерные штрихи. Мы очень любили эти
рисунки отца и с нетерпением ждали следующего вечера» [4, 113].
А. Г. Достоевская делится воспоминаниями о том, что их гостиная была веселой и
шумной, когда в ней бывали музыкальные вечера. Но особенно незабываемыми были
семейные чтения, проходившие при свечах за круглым столом. Читали вслух Н. Карамзина,
биографию М. Ломоносова, стихи Г. Державина, В. Жуковского, романы М. Загоскина,
И. Лажечникова, А. Пушкина.
В начале ХХ века писательница И. Грекова делилась воспоминаниями о семейном
чтении: «Детство было разное: и горе, и бедность, и голод, но детство праздничное,
полностью охваченное литературой, искусством слова, духом слова». Семейные вечера были
ежедневно: «Каждый вечер мы трое, накормленные, умытые, подготовленные к
ожидающему торжеству, лежали в своих кроватях, мама пристраивалась рядом со своим
рукоделием, а папа брал книгу и начинал читать».
Это было повседневное чтение — «чтение-ритуал, который невозможно было
преступить, несмотря ни на какие бытовые трудности, а они сопутствовали нам постоянно…
Даже в трудные времена гражданской войны, голодного и холодного «военного
коммунизма» вечернее чтение не отменялось… Эти, год за годом, чтения вслух были, как я
теперь понимаю, настоящим подвигом» [5, 36].
О значимости традиции семейного чтения говорил В.П.Острогорский, основатель
эстетического направления в методике преподавания литературы во второй половине XIX
века. Он утверждал: «Семейные чтения за чайным столом, в дружном домашнем кругу
тесней сплачивали между собой членов семьи и в самых младших из них поселяли с детства
вкус к изящному и привычку к разумному провождению времени» [6, 62]. Известный
методист ХХ века И.И.Аркин также считал, что совместное чтение когда-то было
неотъемлемой частью воспитательного процесса в семье и восполняло пробелы школьного
образования [7, 71].
Одним из вариантов решения этой проблемы в настоящее время было открытие в
российском методическом журнале «Литература в школе» рубрики «Возродим традицию
191
семейного чтения». Поэтесса Фокина О.Н. первой откликнулась на призыв: «Семейное
чтение. На этой славной традиции взрастали великие и многие просто хорошие люди…»[8,
23].
Большое внимание этой актуальной методической проблеме уделяет Крупина Н.Л.,
редактор журнала «Литература в школе». В интервью «Литературной газете» она называет
имена учителей, которые возрождают семейные чтения, скрепляя тем самым поколения
отцов и детей. Например, учитель из Санкт-Петербурга Н.В.Корчма проводит уроки
семейного чтения в школьном музее «Старая квартира», где в теплой атмосфере собираются
дети, родители, бабушки, дедушки и обсуждают проблемы человеческих отношений,
интересные взрослым и детям.
Уникален опыт учителя Г.В.Бузанаковой, которая в начале каждого учебного года
зажигает детей и родителей идеями создания книг «О времени и о себе», « Память сердца» и
др. Над созданием книги трудится каждая семья. Чтобы написать их, дети и взрослые
обращаются к семейным архивам, письмам, дневникам, читают книги, смотрят фильмы,
делают электронные презентации. Приходит понимание того, что история собственной
семьи неразрывно связана с историей страны.
Ю.Р. Галлямова для привлечения к классической литературе организовала школьный
театральный кружок. В подготовке спектаклей принимают участие все: учащиеся, их
родители, учителя. Постановки создаются по школьным произведениям для детей разного
возраста.
В течение последнего времени появилось уже целое поколение молодых людей,
которые не знакомы с серьезной художественной литературой. За последние годы в
юношеском и детском чтении ясно выделились следующие тенденции: большое влияние
имеет «коммерческое чтение», в основе которого лежит насилие и жестокость, а также
«легкое чтение», которое не требует напряженной читательской работы и базового
литературного образования. Чтение понимается как тяжелый умственный труд,
«старомодное» занятие, оно стремительно теряет свой престиж.
Проблемы чтения на данный момент стали в один ряд с главными государственными
задачами сохранения и возрождения национальной культуры. Их неотлагательное решение
вызывает объединения усилий органов государственной власти и управления, библиотек,
издательств,
редакций
средств
массовой
информации,
различных
общественных
организаций,
фондов,
структур.
Общие
усилия
должны
быть
направлены
на
распространение печатных изданий для детей, юношества и молодежи, а также всемерную
поддержку читательской культуры с целью сохранения духовного наследия.
Сейчас уже можно говорить о конкретных действиях, направленных на решение
данных проблем. Национальной академией образования имени И. Алтынсарина в октябре
2013 года был организован семинар-совещание «Казахстанская карта детского чтения:
содержание и форма». В этом семинаре участвовали сотрудники МОН РК, преподаватели
вузов, учителя школ, сотрудники АОО «НИШ», РНПЦ «Дарын», РНПЦ «Учебник»,
Национальной
академической
библиотеки.
В
процессе
деятельности
семинара
проанализированы злободневные задачи развития читательской грамотности учеников.
В апреле 2015 года в Кокшетауском государственном университете имени
Ш.Уалиханова прошла традиционная V Международная научно-практическая конференция
«Слово в языке и речи: прикладные исследования в филологических науках», в рамках
которой состоялся научный семинар, где приняли участие учёные – руководители научных
проектов, получивших по результатам конкурса грантовое финансирование Министерства
образования и науки РК.
Один из проектов «Детская литература как основа развития духовно-нравственной
личности в поликультурном казахстанском обществе: рекомендации и предложения по
результатам научно-исследовательского проекта МОН РК на 2012-2014 г.», выполненный
под руководством Шаймерденовой Н. Ж., доктора филологических наук, профессора
192
Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилёва, как раз предлагал один из
вариантов решения этой важной проблемы.
Целью исследования в рамках проекта является изучение основных этапов развития
детской литературы Казахстана как канала воспроизводства духовности; выявление
основных тенденций развития казахстанской детской литературы на современном этапе;
проведение мероприятий, способствующих росту интереса к детской книге на казахском
языке. В рамках исследования были выявлены условия, формирующие сознание ребенка
(этноязыковое, нравственно-духовное), с указанием качеств предполагаемого произведения;
представлены критерии и принципы адаптации текстов для детей разновозрастных групп,
при этом обращается внимание и на переводческий аспект детской литературы, образцы
авторских сказок и их воспитательное значение.
В ходе реализации проекта была подготовлена к печати коллективная монография,
опубликован ряд статей, проведены семинары и мастер-классы с привлечением различных
школ РК, а также учителей других стран. Кроме того, авторы проекта подготовили ряд
рекомендаций для МОН РК, Ассамблеи народов Казахстана, государственных органов и
образовательных учреждений РК, направленных на популяризацию детской литературы и
семейного чтения.
Попытку внести свой вклад в решение актуальной проблемы делают не только ученые,
но и учителя казахстанских школ.
Хочется привести опыт организации семейного чтения в 5 классе КГУ
Многоцветенской основной школы Тайыншинского района учителем Суворковой Е.В.,
которая провела исследование на тему «Развитие интереса к чтению и книге в семье».
С учетом особенностей класса была спланирована и проведена работа, которая
способствовала повышению уровня знаний родителей в области организации семейного
чтения и формирования интереса к чтению у учащихся.
Работа основного этапа была рассчитана на 6 месяцев и включала работу с родителями
(анкетирование, родительские собрания, лекторий), работу с учащимися (анкетирование,
интервью, сочинение, иллюстрирование, подготовка к праздникам, олимпиады и т.д.) и
совместную работу родителей и учащихся (клуб семейного чтения «Самая читающая семья»,
проектная деятельность).
В процессе работы было выявлено, что у родителей недостаточно знаний, касающихся
проблемы чтения. Были обозначены задачи, которые могли бы помочь в организации
детского и семейного чтения:
• Изучение информационных потребностей по вопросам семейного чтения, разработка
актуальных тем информирования.
• Ориентирование родителей на совместное общение с ребенком в процессе семейного
чтения, стремление подружить детей и родителей с книгой, добиться взаимопонимания и
обретения общих интересов.
• Совершенствование
педагогической
образованности,
психологической
и
методической подготовленности родителей к семейному чтению.
• Приобщение детей и родителей к чтению как средству межличностного общения и
развития способностей к творческому самообразованию.
Было составлено тематическое планирование совместной деятельности педагога,
родителей и учащихся по формированию читательского интереса в 5 классе КГУ
«Многоцветенская ОШ».
В качестве диагностирующих заданий учащимся было предложено написать сочинение
на тему «Любимая книга моей мамы», нарисовать обложку к любимой книге. Эта работа
показала, что некоторые учащиеся не знают, какие книжные предпочтения у их родителей и
что им выбрать в качестве иллюстрации, так как не имеют любимой книги, многие
ограничились выбором произведений из школьной программы, лишь 10% учащихся выбрали
для иллюстрации произведения зарубежной и русской литературы, выходящие за рамки
школьной программы.
193
Чтобы дети выросли нравственно здоровыми, необходим тесный контакт с родителями,
совместная согласованная с ними работа. Процесс взаимодействия семьи и школы должен
быть направлен на активное включение родителей в учебно-воспитательный процесс, во
внеурочную досуговую деятельность.
Приведем примеры некоторых мероприятий и покажем их значение для формирования
читательских интересов школьников среднего звена. Одной из форм работы,
способствующей развитию интереса к чтению и книге, является организация в классе клуба
семейного чтения «Книголюбы». Основными принципами работы этого клуба стали
добровольность и достаточная самостоятельность в выборе художественного произведения;
соответствие подобранной литературы возрастным особенностям и интересам школьников;
отсутствие жёсткой регламентации во времени; непринуждённая доброжелательная
обстановка.
Заседания семейного клуба проходили один раз в четверть, продолжительность
заседаний 1-1,5 часа. Была создана программа клуба семейного чтения, определены критерии
оценки ожидаемых результатов. Детям и взрослым было интересно делиться друг с другом
впечатлениями о прочитанных дома произведениях художественной литературы. Выявились
предпочтения в выборе книг: кто-то любит поэзию, кто-то − книги о Великой Отечественной
войне и др.
Какой гордостью и радостью светились глаза детей, когда выступали их родители!
Такая же реакция была и у взрослых. Подобные встречи рождали особую доверительную
атмосферу общения и духовную близость между поколениями. Совместное обсуждение
произведений художественной литературы в некоторых семьях стало хорошей традицией.
Безусловно, занятия в клубе семейного чтения принесли ощутимую пользу всем. У
детей появился интерес к чтению, изменились в лучшую сторону читательские умения и
навыки. У родителей, которые были наиболее активны, возрос авторитет не только перед
своими детьми, но и их одноклассниками. Готовясь к занятиям клуба, родители вместе с
детьми устраивали выставки книг, поделок, рисунков, разучивали стихи, песни,
инсценировали отрывки из произведений, составляли кроссворды, загадки на литературные
темы. В конце заседания подводился итог, награждались победители в личном первенстве, в
командном или семейном зачете. В конце полугодий проводились семейные праздники,
например, «Папа, мама и я - читающая семья».
Какая же литература может объединить разные поколения, поможет сформировать
читательскую самостоятельность?
Это
должны
быть
произведения
увлекательные,
высокохудожественные,
разнообразные по жанрам, с динамическим сюжетом, яркие по форме и вместе с тем
правдоподобные. Когда-то Д.Дефо написал своего «Робинзона Крузо», чутко уловив
потребность времени: читатель требовал повествования о чем-нибудь исключительном, но
при этом оно не должно быть выдумкой. Недаром французский просветитель XVIII века
Руссо рекомендовал «Робинзона» как единственно полезную книгу для чтения ребенка.
Одним из критериев при отборе произведений для семейного чтения должно быть
соответствие возрастным особенностям младших подростков: нужно помнить о стремлении
их к героическому, необычному, о повышенном интересе к приключениям и фантастике, о
желании идентифицировать себя с яркими, сильными личностями. При отборе произведений
нужно учитывать также культурно-эстетическую ценность литературного произведения,
педагогическую значимость в воспитании гражданских и патриотических чувств,
гуманистической устремленности личности. Для младших подростков характерно наивно-
реалистическое восприятие, которое отличается отождествлением произведения искусства и
жизни, повышенной субъективностью. Задача совместного чтения – настроить детей на
вдумчивое, неторопливое чтение, ведь в книге отражается личность писателя, его
жизненный опыт, мысли и чувства, которыми он хочет поделиться со своими читателями.
Вовлечение юных читателей в мир, близкий ему и хорошо знакомый, станет отличной
мотивацией чтения. Это мир детства. Анализируя психологические ситуации, предложенные
194
писателями, постигая сложные душевные переживания героев, дети развиваются как
читатели, учатся понимать окружающий мир, людей, разбираться в самих себе.
Тема детства интересно раскрыта в творчестве следующих писателей: Л. Толстого,
А.Чехова, В.Короленко, М. Горького, В.Распутина, В.Солоухина, Ф.Искандера, Ю.Яковлева,
В.Драгунского и других. Она включает в себя разные произведения: озорные, веселые,
серьезные, печальные, а подчас и трагические. Но объединяет их мысль о том, что детство –
лучшая пора жизни человека.
Дети вместе с родителями будут размышлять над вопросами: кто и что оказывает
влияние на формирование характера ребенка, что такое настоящая дружба и первая
влюбленность, как отличить подлинный героизм от мнимого, как преодолеть в себе чувство
обиды и мщения и уметь простить обидчика. Эти и многие другие вопросы не могут не
волновать подростков.
Какие произведения надо прочитать в первую очередь? Те, которые не входят в
школьную программу, но очень значимы для становления юного читателя. К таким
произведениям можно отнести «Дети подземелья» В.Короленко. В повести писатель задает
взрослые вопросы: как происходит формирование личности, важна ли дружба в жизни
людей, почему человек может быть одинок в семье, почему люди слушают, но не слышат
друг друга, можно ли преодолеть пропасть непонимания, кто влияет на формирование
личности ребенка. Произведение «Дети подземелья» проникнуто безграничной любовью
писателя к обездоленному человеку, но акцентировать внимание нужно еще на одной
проблеме, более важной и понятной маленькому читателю – проблеме становления
личности.
Иван Шмелев из числа тех талантливейших русских писателей, чьи произведения
многие годы были под запретом и стали доступными читателю лишь недавно. Обращаться к
творчеству этого писателя нужно как можно раньше. В чем ценность писательского наследия
Ивана Шмелева? Повесть «Лето Господне» воспитывает чувство любви к Родине, к природе,
к своим предкам, а это так важно сейчас, когда люди пытаются восстановить утраченные
духовные ценности. И, наконец, прочитать эту повесть необходимо, чтобы познакомить
детей с необычным стилем и языком писателя, вобравшим в себя все особенности народной
речи.
Фазиль Искандер один из тех авторов, кто ведет беседу с незримым, но всегда
предполагаемым слушателем. Живой меткий язык, доверительная интонация писателя
привлекают к нему широкий круг читателей как среди взрослых, так и детей. Неподражаем
Искандер и как мастер смеха, автор многих юмористических произведений. В детских
рассказах этот смех добрый и веселый. Рассказчик описывает все с непременной легкой
иронией по отношению к себе самому и окружающим.
У Владимира Солоухина есть прекрасный сборник рассказов о детях и для детей. К
сожалению, школьные программы редко обращаются к творчеству этого замечательного
писателя. Рассказ «Мститель» повествует о сложности человеческих взаимоотношений, о
внутренних переживаниях подростка, об умении дружить и прощать.
Подростковый возраст – это и пора первой влюбленности и первых разочарований,
когда маленькому человеку трудно самому разобраться в своих новых чувствах, и тогда он
ищет ответа в книгах о своих сверстниках. А найти их можно в «Денискиных рассказах»
Виктора Драгунского, веселых, тонких, поучительных, написанных с добрым юмором.
Предложенные произведения, по сути, являются воспоминаниями, вынесенными из
детства, из того мира, который И.С.Шмелев назвал когда-то «маленькой вселенной».
Обращаясь к детям, писатели объясняют ценность того возраста, в котором они находятся,
значимость мира детства с его тягой к прекрасному, к гармонии и согласию, с неприятием
вражды и ненависти. Именно в детские годы формируются нравственные ценности, которые
становятся опорой во взрослой жизни. Ф.М.Достоевский писал: «Знайте, что ничего нет
выше, и сильнее, и здоровее, и полезнее впредь для жизни, как хорошее какое-нибудь
воспоминание, вынесенное из детства, из родительского дома».
195
Обращение к лучшим образцам мировой литературы, разным ее темам и жанрам
формирует у детей активные читательские потребности, развивает способность раздумывать
над поставленными автором проблемами, высказывать свою позицию, что служит в итоге
формированию у детей целостной системы нравственных ценностей. Нельзя не согласиться
с В.П. Шереметевским, крупнейшим педагогом-словесником 70 – 80-х годов XIX века,
который утверждал, что «…семейное чтение …будет оставлять … прочные следы, благодаря
ему образуется та атмосфера литературного вкуса, которую нельзя не отнести к светлым
сторонам семейной жизни. Доброе дело, начало которому должна положить семья, должна
продолжать и школа… организуя его на более широком и более прочном основании» [9, 67].
Список литературы
1 Елачич Е.А. Основные задачи детского чтения. /Ланин Б.А. Методика преподавания
литературы. – М.: Эскмо, 2007. – С. 79 – 87.
2 Степичева Т.В. К вопросу о традиции семейного чтения // Библиотековедение. –
2010. – № 5. – С. 59–62.
3 Филиппова Т. Под зеленым абажуром // Библиотечное дело. – 2003. – №12 – С.11 -14.
4 Тодоров Л.В. Л.Н. Толстой о руководстве детским чтением и творчестве // Советская
педагогика. – 1975. – №10. – С. 113 – 118.
5 Грекова И. Детство и слово // Детская литература. – 1988. – №1– С.36-37
6 Острогорский В.П. Искусство чтения./ Ланин Б.А. Методика преподавания
литературы. – М.: Эскмо, 2007. – С. 59 – 64.
7 Аркин И. Литературу ли мы преподаем? // Литература в школе. – 1991. – №2. – С. 71
– 83.
8 Фокина О.Н. А мы Ваню не дадим? // Литература в школе. – 1992. – №2. – С. 53 – 57.
9 Шереметевский В.П. Слово в защиту живого слова в связи с вопросом об
объяснительном чтении./ Ланин Б.А. Методика преподавания литературы. – М.: Эскмо, 2007.
– С. 67 – 72.
The article reflects one of the most topical problems of literature teaching methodics –
renewal of family teaching tradition. The authors investigate the process of family reading
formation in its historic development. The reading problem is one of the state tasks for national
culture preservation and renewal. The article reflects the modern condition of this problem, gives
the concrete measures for solving the problem in the scientific world and teaching area. The
authors present methodical recommendations for solving this topical problem.
Мақалада әдебиетті оқыту әдістерінің өзекті мәселелерінің бірі- отбасылық оқу
дәстүрін жандандыру туралы жазылған. Авторлар тарихи дамудағы отбасылық оқудың
қалыптасу үрдісін бақылаған. Оқу мәселесі- ұлттық мәдениеттің дамуының және
сақталуының мемлекеттік міндеті болып есептеледі. Мақалада осы мәселенің бүгінгі жай-
күйі, оның ғылым әлеміндегі және ұстаздар ортасындағы нақты шешу жолдары
көрсетілген. Бұл өзекті мәселені шешу жолдары авторлар ұсынған әдістемелік
нұсқаулықтарда берілген.
196
УДК 801.655:811.512.1
Г.М. Нурахунова
Казахский национальный педагогический университет имени Абая
Алматы, Казахстан
ethnic18@mail.ru
Достарыңызбен бөлісу: |