ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ҮНДІ ХАЛЫҚТАРЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ МҰРАЛАРЫ:РҰХАНИ-

158 
 
айырықша  дамыған  фолькордағы  салыстырмалы  типологиялық  әдіс  зертеудің  көкжиегін 
кеңейтті.  В.М.  Жирмунскийдің,  Е.  М.  Мелетинскийдің,  Б.  Н.  Путиловтың,  С.  Ю. 
Неклюдовтың    ғылыми  еңбектері  осының  айқын  дәлелі  болып  табылады.  Салыстырмалы 
типологияға қатысты С.Ю. Неклюдов былай дейді: «С особенной  рельефностью проступают 
в  нем  те  формальные    и  содержательные  элементы,  которые  следует  причислять  к 
универсалиям  миорвой культуры.  Оны порожены сходством  или тожеством  природных и 
социальных  ситуаций,    психофизологической    общностью,  культкрными  архетипами,    а 
также  регульятивным  структурами  текстопорожения.  Этот  уровень  общности  принято 
называть типологическим» [1, 5]. 
Салыстырмалы  фольклортану  әдісі  қазақ  фольклор  зерттеушілеріне  де  оң  ықпалын 
тигізбей  қойған  жоқ.  М.  Ғабдуллиннің,  Ә.  Қоңыратбаевтың,  Р.  Бердібаевтың,  С. 
Садырбаевтың,  Е.  Тұрсыновтың,    С.  Қасқабасовтың,  Ш.  Ыбыраевтың    еңбектерінде  қазақ 
ауыз  әдебиетінің  туыстас  халықтар  фольклорымен  байланыстылығы,  олардың  ортақ 
белгілері  алғаш рет қарастырылды.  
Мұндай  типологиялық    салыстырулар  анализ  (талдау)  мен  фольклорлық  мәтіндердің  
интерпретациялық  ммкіндіктерін  молайтуға  септігін  игізеді  және  жаңа  өрсі  ашады. 
Фольклортану  ғылымындағы  тақырыптық  интерпретация  мен    стилистикалық  сәйкестілік 
күні  бүгінге  дейін  өз  маңызын  жойған  жоқ.  Фольклорда  тектік,  ареалдық,  типологиялық 
ортақ  белгілердің  болмай  қоюы  тіптен  мүмкін  емес.  Осылардың  негізінде  ортақ  тарихи 
қарым-қатынастар,  жағырапиялық  аумақтар,  мәдени  үрдістер,  бір-біріне  өте  ұқсас  келетін 
наным-сенімдердің    ортақ  төркіндестігі  жатыр.    Жалпы  түркі,  соның  ішінде  қазақ 
фольклорының байырғы үнді фольклорымен ара байланысын осы параметрлерде қарастыру 
жөн сияқты. Ол әлемдік  фольклортану ғылымында әбден дәйектелген, орныққан тәсіл. Осы 
орайда  жалпы  типологияға  қатысты  тарихи-генетикалық,  тарихи-типологиялық,  тарихи-
мәдени үш шартты әдісті ескеруміз керек [2, 12].  
Фольклорды тарих-мәдени аспектіде қарастырғанда түркі (қазақ) - үнді халықтарының 
тарихына қатысты деректерге көз жұмып қарай алмаймыз. Біздің дәуірімізге дейінгі  бірінші 
мың  жылдықтарда  Еуразияның  далалы,  ттаулы  аймақтарына  еркін  қоныстанған 
прототүріктер        батыс  пен  шығысқа  бірдей  ықпалын  жүргізді.  «Тюрки-один  из  мсамых 
древшых  и  постянных  наордов  мировой  истоии.Это  крупная  народная  общность,  история 
которой насчитывает  свыше  четрех тычяч лет. Ее територии расселения отхватывают Азию, 
Европу, Африку» - дейді түркиялық ғалым Нүрер Уғурлу «Түркі халықтары» атты еңбегінде. 
Алтай тауларын өзінің түп төркіні еткен байырғы түркілер батыста Дунайға, оңтүстікте Инд, 
Ганга  өзеніне  дейінгі  аумақтарға  ат  ізін  сала  бастады.Клэпрот,  Вамбери,  Киселевалар  
Алтайды  түркілердің  отаны  десе,  Бартольд,  Радлов,  Рамстедттер    түріктер  монғол  жерінен 
шыққан  деген    қарсы  уәжісін  келтіреді.  Алтай  күллі  түркі-монғолдардың  ортақ  мекені 
екендігін білмеді деу ақылға симайды.  
Ерте  замандардағы    миграциялық  тасқын  туралы  белгілі  түркітанушы  ғалым  Мурад 
Аджи де нақыт деректермен бөліседі.  Ол өзінің  «Тюрки а Индии»* атты еңбегінде осыдан 
екі мың жылдан бұрын түркілер тарихында үнді  бетерінің пайда болғаны жайында жазады. 
М.  Аджи  былай  дейді:  «Алтай  и  Индия    стали  жить  единой  духовной  жизньню.  Многое 
связывало их.  В первую очередь-вера» [3].  
Ғалымның айтуынша Тәңіріге табынған алтайлық түріктермен Будда ілін басшыллыққа 
алған үндістердің наным-сенімінде ортақтастықтың болғаныдығын айтады. Алтайдан қоныс 
аударғандарды үндістер «нагалар»немесе «нағайлар» деп атап , яғни жылан кейіптегі жарты 
құдай    бейнесінде  қабылдаған.Осы  «нага//нағайлар»  мен  түркілердің  «ноқай-ноғай» 
атауында төркіндестік жоқ па деген ой келеді. Моңғолдар итті  «ноқай»-дейді.  «Ноқай» сөзі 
қазақ лексикасында  да бар.  
Қазақтар күні бүгінге дейін бөріні, қасқырды тура мағынасында атамай «итқұс»-дейді. 
Сол  сияқты  жыланды  да  өз  атаымен  атамайды,  тиым  сөздердің  қатарына  жатқызған.  Бір 
қызығы  ит-бөріні  тотем  еткен,  патшасын  Ишбақы  деп  атаған  нағайларды  үндістер  неге 
жылан  культіне  айналдырды  екен.?  Үнді  мифологиясындағы  Нагиня-  жартылай  жылан 

159 
 
бейнелі  әйел патша. Сол сияқты Будданы жылан қорғайды. Үндінің космологиялық мифінде 
жер  дүниені  мың  бастыШеша  жылан  көтеріп  тұр-мыс.  Қазақ  аңыздары  бойынша  жерді  көк 
өгіз мүйізіне үліп тұр. Шындығына келгенде «сиыр-өгіз» тотемі байырғы үнділік наным. Ал, 
жылан  культі    өзге  халықтар  секілді  түркі-моңғолдарға  да  жат  емес.  Түркі  мифіндегі  
«жылан»,  «айдаһар»,  «ұлу»  бейнесі    бір  семиотикаға  жатады.  «Алтай,  төлеуіт,  шор, 
қумандарда «улу-арджан»  деген айдаһар типтес кейіпкербар [4, 131].  
Қазақ  ертегісіндегі  «жылан  Бапы  ханның  елі  туралы»  сюжет  типологиялық  ортақ  
сарындастықты  біліреді.  Жылан  патша-әйел  кейпінде  беріледі.  Бұл  персонаждардағы  
қалыпты  формулалық.  Қазақ  ертегілік  эпостарындағы  «жыланға  жерік  болу»  мотивінің 
астарында осы жылан тотемі жатқаны айқын.  
Ашаң жүзді,  көгілдір көзді осынау жат жұрттықтарды байырғы үнді тұрғындары  жат 
санамағанға  ұқсайды.    Тарихтағы    «арилер»  деп  жүргеніміз  осы  алтайдан  ауып  барған 
прототүріктер  екендігін  жан-жақты  дәлелдеуіміз  қажет-ақ.    Жалпы  әлемдік  мәдениет 
тарихында 
 
ежелгі 
үнді 
мәдениеті 
осы 
ари 
тайпаларының 
 
қоныстануымен  
байланыстырылатыны  белгілі.    Үнді  аңыздарында  айтылатын  «Шакяманун»  немесе 
«Сакяманун»  атауы    «Түркі  құдайы»  деген  мағына  біліреді  деген  гипотезаны  да  жоққа 
шығаруға  болмайды.  Сол  сияқты  үнді  фольклорында  айтылатын  Шамбала-Шамбхкала 
туралы   аңыздардың туу кезеңі осы дәуірмен сәйкес келеді. «Шамбхкала»- деген сөз «Әулие 
қорған»  мағынаны  білдіреді  екен.  Байырғы  үндістердің  сеніміне  әбден  орныққан  осы  бір 
әулие қала туралы түсінік күні бүгінге дейін  толастаған жоқ. Гималай, тибет, памирді түгел 
түгесіген  шамқалашылдар  соңғы  кезде  Ресейдің  Алтай  аймағын,  нақтырақ  айтқанда  Ақсу-
Мұзтауды төңіректетіп жүргендерін баспасөздерден жиі оқып жүрміз.  
Осы  туралы  орыс  ғалымдары  ,  жиһангерлері  Н.  М.  Пржевальский,  Н.  К.  Рерихтер  де 
көп  ізденіп  жазған  болатын.  *Үндістерде  сақталған  «әулиемекен»туралы  мифоме  қазақ 
ұғымындағы  «Жерұйықпен»  мәнзелдес,  яғни  семиотикасы  жағынан  бірдей  мәнге  ие.  Қазақ 
фольклорындағы  «жерұйық»    15  ғасырда  өмір  сүрді  делінетін  Асан  қайғының  есімімен 
байланыстырылған.  Бір  сөзбен  айтқанда  фольклордағы  өзінің  архетипінен  ажырап  
постфольклорлық  сипатқа  ие  болған.  Ол  қазақ  хандығы  құрылған  тұста  саяси-әлеуметтік 
мәнге  ие  болған.    Үнділердегі  «Әулиеқорған»  мен  қазақтардың  «Жерұйығы»  типологиялық 
жағынан  бірдей  мағынғаа  ие  жер  жаннаты. Бұл  моңғолдарда  «Замбулин»  атаумен  жүр.    М. 
Аджидің  болжамы  бойынша  «  б.  д.д  бесінші  ғасырда  Күн  династиясынң  мұрегері  Ишбаху 
патша  үндістанда  билік  жүргізіп,  Айходья  немесе  Сараия  деген  астанасын  салдырған 
екен»[3].  Ол-өзін  Күн  патшасының  немересімінедесе  керек.  Осы  Ишбахудың  есімі  О. 
Сүйлейменов мысалға келтіретін Испакамен байланыссыз дей алмайсыз [5, 258]. 
Тәңірінге  табынып,  Күнді    мәдени  культіне  айналдырған  прототүркілер    қайда  да 
өздерінің  Күн  сипатын  биік  ұстағанға  ұқсайды.  Түркілердің  күн  туралы    поэтикалық  
кескіндемелері үндінің байырғы жазбаларына да кездеседі. Буддаға қатысты мынандай өлең 
жолдары бар. Будда Бимбасара патшаға былай жауап берді. 
  В Косале, царь, прямо, 
  У подножия Гималаев 
  Есть земля, что славится всюду, 
  Могуществом и богатством. 
  Из племени шакьев, 
  Прородитель которого –солнце, 
  Я ушел, отрешившись от мира. 
  Не стремяся ни к каким усладам [6; 42]. 
Сакия-шакия  тайпасына шыққан жас жігіт өзіннің арғы тегін Күнмен байланыстырып, 
туған  жерін  Гималайдың  етегіндегі  Қосалы  немесе  Қосаулы  деген  жер  еді  деп  ашық  айтып 
тұрған    тұрған  жоқ  па?  Олай  болса  Қаутаманның  сақ  тайпасынан  шыққандығына  қандай 
күмән бар. «Гималай» сөзі санскрит тілінде «қарлы тау» деген мағынаны білдіреді дейді. Ал 
Непалдықтар  осы  тауды  «Самғарматха»  деп  атайды  екен.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  «самғар», 
«заңғар»  сөздерінің  зәу  биіктікке  қатысты  қолданылатынын  ескерсек    Самғарматха- 

160 
 
Заңғаршатқал(Гималай) атауы да  байырғы түркілік тілдің жұрнағы екендігіне көз жеткізуге 
болады.  
Абай  «Біраз  сөз  қазақтың  түбі  қайдан  шыққандығы  »  деген    танымдық  мақаласында  
«Бұланайдың  тар  жол»  дегені  қазақтың  Гималай  емес  пе  екен  деген  ой  аййтады.  Гималай 
үнді  мифологиясында  Шиве  құдайдың  баспанасы.    Осындай  түсінік  түркі-моңғолдарда  да 
бар.  Моңғолдардың  түсінігі  бойынша  Алтай  Тәңірінің  мекені.  Ол-киелі.  Біздегі  Хан  Тәңірі, 
Бес тәңірі(боғда) деген шың атаулары осыған дәлел. Жалпы тауды асқақтату, оны кие тұту, 
сакральды  мән  үстеу    әлемге  түркілер  арқылы  тарды.  Баба  түркілер  алып  ұлдарын  тауға 
теңеді. Соның бір нақты дәлелі Темушіннің «Шыңқұз хан» атануы. 
Ертегілер мен эпостағы тамаша бір сюжет батырдың ғажайып жаратылысына қатысты 
болып  келеді.  Олар  ерекше  жағдайда  дүниеге  келіп,  күн  санап,  ай  санап  жылдам  өседі. 
Мәдени  қаһармандардың  болмысы  адам  айтса  нанғысыз  қасиеттерге  толы.    Қазақтың 
«Алпамыс  батыр»  жырында    ол  «суға  салса  батпайтын,  отқа  салса  жанбайтын,  атсаң 
оқ  өтпейді,  шапсаң  қылыш  кеспейтін»  нағыз  ердің  өзі.  Дәл  осы  формулалылық  үндінің 
«Махабхарата» атты әйгілі  эпосында Брахмаға қатысты айтылады: 
  В огне не горит он и в море не тонет 
  Ни гибнет от стрел и боли не стонет [6; 47].   
Бірінде  адам  бейнесіндегі  мәдени  қаһарман  болса,  екенішісінде    Құдайлық  кейіптегі 
құдырет  иесі.  Үндінің  Махабхратасына  қарғанда  қазақтың  Алпамысы  стадиялық  жағынан 
кейінгі  заманның  жемісі.  Ол  құдайлық  культтен,  мейілінше  ертегілік  элементтерінен 
ажыраған.   
Тәңірлік,  мұсылмандық  діннің  әсерінен  керісінше  оның  дүниеге  келуіне  тылысым 
күштер    жәрдемдеседі.  Махабхаратағы  Брахма  құдайға  қатысты    «ол    бәрінен  ұлы,  ол- 
тумаған,ол-бәрін  көруші,  білуші»  деген  мәтіндер  Алла  туралы  айтылатын    ислам  ұғымына 
өте жақын. Сөз соңында «брахма» немесе  «брахман» туралы айта кетсек. Брахман әлемінің 
генетикалық  түп  негізін  сөз  ету  біздің  қазіргі  міндетіміз  емес.  «Брахман»-хинди    тілінде 
(санскрит  негізіндегі)  «абыз»  деген  мағынаны  білдіретіні  рас.    Ведалық  ілім  бойынша 
«брахмандар»  -діни-әлеуметтік  варнаның  ең  басында  тұр.  Біздің  болжамымыз  бойынша  
«брахман»  сөзі  түркі-қазақ  тіліндегі    «пір»  немесе  «бір»  сөзінің  түбірлі  негінде  жасалған 
«піррахман», «бір рахман» атауынен төркіндес.   
Бір сөзбен айтқанда құдайлар пантеоны деңгейіне көтерілген «брахман» дегеніміз кәміл 
пірлер.  Кәміл  пірге  табыну-  исламға  дейінгі  кезеңдерде  Орта  Азияда  кең  тараған  құбылыс. 
Ғайып  ерен,  қырық  шілтендер  осының  дәлелі.  Әрине  бұл  тақырып  ыждақатты  зерттеуді 
қажет етеді. 
Біз  осы  шағын  мақаламызда  жалпы  әлемдік  мәдениеттердің  өз  ара  ықпалдастығы  
аясында  қазақ  пен  үнді  халықтары  фольклорындағы  ұқсас  белгілердің  кейбіреулерін  ғана  
салыстырмалы  түрде  сөз  еттік.  Екі  халықтың  байырғы  қарым-қатынасын,  фольклоры  мен 
мифологиясындағы  ұқсастықтарды    тарихи-типологиялық  тұрғыдан  егжей-тегжейлі 
қарастыру болашақтың еншісінде дегіміз келеді.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Неклюдов С.Ю. Жанрово-типологическое  сопоставление  бурятского  героического 
эпоса и русской былины. - В кн. Фольклор.  Поэтическач система. - М., 1977. 
2 Жирмунский В.М . Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. – М., 1969. 
3 www. adji.ru/book5_15.html   
4 
Тойшанұлы  А. Түркі-монғол мифологиясы. –Алматы, 2009.  
5 Сүлейменов О. Аз и Я. – Алматы, 1992.  
6 Артамонов С.Д. Литература древнего мира. -  Москва, 1988. 
 
Данная  статья  посвящена  сравнительно-типологическому  исследованию  образцов 
казахского и индийского фольклора, а также рассматривает универсальное и специфичное в 
истории,  культурных  связях,  традициях  и  поверьях  казахского  и  индийского  народов  на 

161 
 
основе  метода  языковой  этимологии  и  интерпретации  текста.  В  работе  также 
анализируются сюжетные композиции, персонажи и мотивы.  
 
This article is devoted to the comparative and typological research of the samples of Kazakh 
and  Indian  folklore,  as  well  as  considers  universal  and  specific  features  of    history,  cultural 
relations,  traditions  and  beliefs  of  Kazakh  and  Indian  people  on  the  basis  of  the  methods  of 
language  etymology  and  interpretation  of  text.  The  work  also  analyzes  plot  compositions, 
characters and motives.  
 
 
 
ӘОЖ 37.01:159.9 (5қ)
 
Байтан Асылбек 
Назарбаев 
Интеллектуальная школа
 
Кокшетау, Казахстан 
asay_73@mail.ru 
 
ЗЕЙНЕЛҒАБИДЕН ӘМІРЕҰЛЫ ӘЛ-ЖАУАРИДІҢ «НАСИХАТ ҚАЗАҚИЯ» 
ЖИНАҒЫНДАҒЫ АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІ МӘТІНІНІҢ НҰСҚАЛЫҚ  
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ 
 
Мақалада  Зейнелғабиден  Әміреұлы  әл-Жауаридің  «Насихат  Қазақия»  жинағындағы 
Абай өлеңдері мәтінінің өзіндік ерекшеліктері қарастырылған. Зейнелғабиден Әміреұлының 
абайтанудағы  орнына  тоқталады.  Сонымен  қатар  Абай  өлеңдерін  кирилл  әліпбиіне 
түсіруде  өзіндік  болжамдарын  ұсынылған.  Мақалада  мәтіндік  салыстырулар  жасалған. 
Мақала  соңында  «Насихат  Қазақиядағы»  Абай  өлеңдерін  ақынның  жинақтарына  қосудың 
қажет деп қорытынды жасалған.  
 
Тірек  сөздер:  Зейнелғабиден,  Абайтану,  «түрки»,  жаңсақтық,  нұсқалар,  болжамдар, 
ұсыныс.  
   
Абай  –  қазақ  ақыл-ойының  биіктігі,  рухани  әлемінің  шексіз  кеңістігі.  Қазақтың 
Абайынан  адамзаттың  Абайы  деңгейіне  көтерілген  ұлы  тұлға  еңбектерін  жинақтап, 
жариялау,  өзге  жұрттарға  шығармашылығын  насихаттап,  таныстыруға  деген  қазақ 
зиялыларының  ізгі  ұмтылысы  Абайдың  өзі  өмірден  өткен  соң  қарқын  алғаны  белгілі. 
Осындай қарқынды қадамдар арқылы Абайдың ақындық, ойшылдық, қайраткерлік, сазгерлік 
тұлғасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде-ақ танылып үлгерді. Бұл – ғылыми негізін заңғар 
жазушы,  ғұлама  ғалым  Мұхтар  Әуезов  қалаған,  бүгіндері  қазақ  әдебиеттану  ғылымының 
іргелі  саласына  айналған  Абайтану  ғылымының  қалыптаса  бастаған  тұсы  еді.  Белгілі 
абайтанушы,  ф.ғ.д.,  профессор  М.Мырзахметұлы  бұл  туралы  былай  деп  атап  көрсетеді: 
«Абай қайтыс болғаннан кейін оның әдеби мұрасын халықтық мұрасын халықтық тұрғыдан 
бағалап,  қолдан  келгенше  аянбай  әрекет  еткен  қалам  қайраткерлері  де  болды.  Бірақ  бұлар 
ақын  мұрасын  әр  түрлі  дәрежеде  таныса  да,  ол  дәуірдегі  әдеби  сынның  толыспаған 
жағдайына байланысты, үлкен талап қоярлық дәрежеге көтеріле алмады. Олар ақын мұрасын 
қазақ тілінде шығатын баспасөз арқылы насихаттауды Абай қайтыс болғаннан кейін-ақ көп 
ұзамай  қолға  алды.  Бұл  жолда  азды-көпті  еңбек  етіп,  Абай  мұрасын  танытуда,  бағалауда 
өзіне  тән  үлес  қосқан:  Ә.Бөкейханов,  Зейнелғабиден  ибн  Әміре  әл-Жауһари  әл-Омскауи, 
Кәкітай Ысқақов, С.Торайғыров, С.Әбішұлы сияқты революцияға дейінгі қазақ қауымының 
қоғамдық  ой-санасының  демократиялық-ағартушылық  бағытындағы  интеллигенттер  тобы 
еді» [1, 3].  
Абай  мұрасын  баспа  бетінде  жариялап,  оған  «жаһұт  қазақ  әдебиеті»  деп  баға  беріп, 
түркі  әлеміне  алғаш  таныстырушылардың  бірі  –  Зейнелғабиден  ибн  Әміре  әл-Жауари  әл-

162 
 
Омскауи  (қазақша  ныспысы:  Омбы  төңірегіндегі  жауар  қарауыл  рулы,  Әміреұлы 
Зейнелғабиден) болып табылады. Зейнелғабиден Әміреұлы 1881 жылы қазіргі Омбы облысы, 
Москален  ауданы  жеріндегі  Саға  атты  ауылда  өмірге  келген.  Ол  –  ірі  діни  ағартушы, 
жаңашыл  ұстаз,  публицист  қаламгер,  қайраткер  тұлға  Уфадағы  әйгілі  «Ғалия»  медресесін 
тәмамдап, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы жеріндегі Сиыршы атты аулда 
усул-жәдиттік  үлгідегі  мектеп  ашқан.  Белгілі  қоғам  қайраткерлері  Смағұл  Сәдуақасов, 
Хабиболла Әмрин, әйгілі ғалым Ғайнетдин Мұсабаев, халық ұстазы Сабыр Мәліков қатарлы 
көрнекті  шәкірттер  туып  шыққан  мектеп  небәрі  төрт  жыл  халыққа  қызмет  еткен.  Себебі, 
нағыз ұлтын сүйген азамат Зейнелғабиден Әміреұлы 1920 жылы өмірден өткен. 
Зейнелғабиден  Әміреұлының  «Насихат  Қазақия»  атты  трактаттар  жинағы  –  көлемі 
шағын  болғанымен,  ондағы  сол  кезеңдегі  жалпы  түркі,  мұсылман  жұртына  ортақ  келелі 
мәселелерді  қозғай  отырып,  өзіндік  жол-жоба  нұсқаған,  көтерген  жүгі  аса  ауқымды,  күні 
бүгінге  дейін  маңызын  жоймаған  тағылымды  еңбек  болып  табылады.  Мұнда  қазақ 
ортасындағы дін ахуалы, тіл тазалығы, шаруашылығы мен жергілікті басқарудағы өзгерістер, 
білім  беруді  ұйымдастыру,  әдебиеттің  деңгейін  көтеріп,  насихаттау,  т.б.  мәселелер 
қамтылған.  Еңбек  сол  кезегі  барша  түркі  халықтарына  ортақ  әдеби  «түрки  тілінде» 
жазылғандықтан, қазіргі қазақ жазба әдеби тілінен өзгеше, әрі оқылуы да біршама қиындық 
тудыратындығын ескерген жөн. Зейнелғабиден Әміреұлы «Насихат Қазақиясын» сол кездегі 
ресейлік түркі әлеміне ортақ «қойыртпақ» тілден гөрі, ауызекі қазақ тіліне икемделіп жазуға 
талпынған.  Мұны  автордың  өзі  сөзбасында  арнайы  айтып  өтеді:  «...әрбір  адам  оқып 
фаһымларлықтай  нағыз  қазақша  кітаптар  басылып  шығара  бастаса  екен  деп,  қазақ 
ұранындай,  қазақ  атына  бір  кішкене  ғана  рисала  жазып,  қолдан  келгенше  қызмет  етуді 
мойынға  алмақшы  болған  едім.  Рисалем  қазақ  атына  жазылған  соң  көбірек  орында  қазақ 
шеуесінде  алып,  бәлки  нағыз  қазақ  тілін  естімеген  татар  ағайындарымызға  да  қазақ 
әдебиетінен фи алжәмлә нәмуна өрнек көрсету ниетімен қасіретімді білдіріп майдан етісерге 
қойдым»[2,  2].  Ресейлік  түркі  дүниесінде  татар  тілі  мен  әдебиеті  басым,  оқырманы  да  көп 
болғандықтан,  баспа  ісі  де  татар  іскерлерінің  қолында  болғандықтан,  қазақ  арасына 
таралатын баспа өнімдерінде татарлық элемент басым болғандығы анық. 
ХХ  ғасырдың  басындағы  ауызекі  қазақ  тілі  мен  жазба  әдеби  тілдің  әжептәуір 
айырмашылығы  болғаны  белгілі.  Ұлт  ұстазы  А.Байтұрсыновтың  таза  қазақ  орфоэпиясына 
негізделген  әліпбиді  жасауының  өзі  қазақ  сөзін  басылым  бетіне  таза  қалпында  түсіріп, 
оқырманға  түсінікті  болдырудан  туған  өмірлік  қажеттілік  екендігін  көреміз.  Ал  «Насихат 
Қазақияны»  осы  жолдағы  батыл  қадамдардың  бірі  десек  болады.  Себебі,  бұл  жазба  тілдің 
тым  тіл  шұбарлығына  байланысты,  медреседегі  қазақ  шәкірттерінің  талабы  күшейіп,  татар 
шәкірттер мен мүдәристерімен айтыс-тартысқа дейін ушығып жатқан кез еді.  
1909  жылы  Уфадағы  «Шарх»  баспасында  жарық  көрген  кітапша  өткен  ғасырдың 
алғашқы  ширегінде  оқырманға  біршама  танымал  болғанға  ұқсайды.  Зейнелғабиден 
Әміреұлы  тағдырдың  жазуымен,  өз  ажалымен  өмірден  ерте  өтіп  кетсе  де,  отызыншы 
жылдардың қанды қақпаны, қатал сүзгісі оның артында қалған еңбегіне тұсау салғандықтан, 
өткен  ғасырдың  алпысыншы  жылдарына  дейін  зерттеуге  тыйым  салынған.  Зейнелғабиден 
мұрасын  қайтадан  қолға  алып  халық  игілігіне  айналдыруға  сүбелі  үлес  қосқан  –  ғалым 
Мекемтас  Мырзахметұлы.  Профессор  М.Мырзахметұлы  1971  жылы  «Насихат  Қазақияны» 
кирилшеге  түсіріп,  жариялатады.  2005  жылы  ғалымның  бастамасымен  қайтадан  басылып 
шығады[3]. 
Зейнелғабиден Әміреұлы «Насихат Қазақиядағы» әдебиет жайлы ойларын тұжырымдай 
отырып, Абайдың және Сәдуақас Шормановтың өлеңдерін енгізеді. «Жаһұт қазақ әдебиеті» 
және  «Тобықты  Ыбырай  марқұмның  сөздерінен»  аталатын  топтаманы  қазіргі  күні  Абай 
шығармалары  жинақтарына  жеке  өлеңдер  ретінде  енгізіліп  жүрген  бірнеше  туындысының 
біраз өзгешелікке ие нұсқасы деуге болады. Және де «Насихат Қазақиядағы» Абай өлеңдері 
ақынның  кейінгі  жинақтарына  белгісіз  себептермен  толық  енгізілмегендігін  көреміз.  Мұны 
келешекте ескерерлік жағдай дей отырып, біз Зейнелғабиден Әміреұлы жинақтап бастырған 
Абай  өлеңдеріндегі  өлеңдер  кейбір  сөз  қолданыстарына  назар  аудармақпыз  және  бұл  ой 

163 
 
Зейнелғабиден Әміреұлы мұраларын сақтап, жинақтаушы, әрі туысқаны, пед.ғ.д., профессор 
Тұрсынбек  Сабырұлы  Мәліковтың  ұсынысымен,  рұқсатымен  «Насихат  Қазақияны»  кирилл 
қарпіне қайтадан оқып, түсіру барысында туындаған еді.  
Жалпы  кітапша  мәтінін  оқып,  түсіру  барысында  алдыңғы  зерттеушілердің 
жұмыстарымен салыстыра отырып, Абай өлеңдеріндегі кейбір сөздер мен сөз тіркестерін оқу 
барысында  басқаша  мағына  ұсынып  отырғандығымызды  талқыға  салуды  да  жөн  көрдік. 
Соның  бірі  –  «Жол  көрмек,  жоба  білмек,  жиһан  кезбек»  өлеңі  Абайдың  2005  жылы  жарық 
көрген 2 томдық толық жинағына енген. Осы жинақтағы өлеңдерге берген ғылыми түсінікте 
белгілі абайтанушы ғалым Қ.Мұхамедханов: «...Өлең тексі алғаш Зейнелғабиден ибн Һәмре 
әл-Жауһар  әл-Омскауидің  (1881-1920)  1909  жылы  Уфа  қаласында  басылған  «Насихат 
қазахия»  рисаласында  (трактат)  жарияланған.  Онда:  «Ғибрат  айтып,  ғылым,  өнер  іздеу 
хақында  мәшһүр  Ибраһим  Құнанбаевтың  бір  сөзі  (7-бет)  деген  ескертумен  берілген.  «Жол 
көрмек,  жоба  білмек,  жиһан  кезбек»  өлеңінің  ой  сарыны  мен  өлең  өрнегі  жағынан  алғанда 
Абайдың  1886  жылғы  «Қартайдық,  қайғы  ойладық,  ұйқы  сергек»  деген  өлеңіне  жақын 
келеді. Тіпті осы аталмыш өлеңнің бесінші шумағының екінші жолы: 
Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек, - 
деп берілсе, «Насихат Қазақиядағы» екінші шумақтың соңғы жолы: 
Ғылым, өнер, мал таппақ, жұртқа жақпақ , - 
деген  жолмен  ой  жағынан  да,  сөз  жағынан  да  үйлес  шығып  жатады.  «Жол  көрмек,  жоба 
білмек,  жиһан  кезбек»  өлеңінің  алғашқы  шумағының  үшінші  жолындағы  бір  сөз  толық 
анықталмағандықтан, оның орны нүктемен берілді (429-бет)» [4, 46], - деп атап көрсетеді. 
Соңғы  кейбір  жинақтарда  бұл  жолдағы  сөз  «көруші»  деп  аударылып  жүр.  Профессор 
Мекемтас Мырзахметұлының басқаруымен әзірленген нұсқада «қайғы-шер» деп оқылғанын 
көреміз. Жалпы түсінікті болу үшін екі шумақты толықтай беріп отырмыз: 
Жол көрмек, жоба білмек, жаһан кезбек,  
Бой жеңбек, ер жігітке ғақыл таппақ.  
Тағдырын қайғы-шердің хақтан біліп, 
Көшелі өнер иесін жүрсе жақтап.  
Ниетің түзу болса сенің аппақ,  
Екі елі аузыңа қойсаң қақпақ. 
Сыбыр, өсек дегенді сырттай жүріп,  
Ғылым, өнер мал таппақ, жұртқа жақпақ[5, 63]. 
Біздіңше, жоғарыдағы екі мәтіннің оқылуында да жаңсақтық бар сияқты. Біз бұл сөзді 
құдайлық  сипатқа  меңзейтін  «көруші»  немесе  қайғы-шер  де  емес,  «қыр  уә  шәрнің»  деген 
тіркес деп білеміз.. 
Жол көрмек, жоба білмек, жиһан кезбек,  
Бой жеңбек, ер жігітке ғақыл таппақ.  
Тағдырын қыр уа шәрнің Хақтан біліп, 
Көшелі өнер иесін жүрсе жақтап[2, 28].  
Демек,  әрбір  ақылды  азамат  өз  бойындағы  жағымсыз  әдеттерді,  қасиеттерді  жеңіп, 
өзінің  сана-сезімін  билей  білетіндей  ақыл  иесі  болуы  керек.  Қала  мен  даланың  тынысын 
бірдей  аңдарлықтай  алымды,  сол  қала  мен  даладағы  көшелі  өнер  иелерімен  сұхбаттас, 
ниеттес болу – есті азаматтың қылығы деп тұрған жоқ па? «Уә» – қазіргі әдеби нормаланған 
тіліміздің 
бастауында 
тұрған 
ХХ 
ғасырдың 
алғашқы 
ширегіндегі 
қаламгерлер 
шығармаларында  жиі  кездесетін  жалғаулық  шылау.  «Қыр»  –  географиялық  бедерден  өзге, 
шығыс  қазақтары  тілінде  «дала»  мағынасында  да  қолданылатыны  белгілі.  Шәр  (шаһар)  – 
кәдімгі  батырлар  жырындағы  қолданыс  екендігі  аян.  Абай  өлеңдеріндегі  қолданысқа  жат 
емес.   
Сондай-ақ  екінші  шумақтың  бірінші  жолындағы  бұрын  «сенің»  сөзі  «ісің»  болып 
оқылуы  тиіс  деп  білеміз.  Себебі,  өлеңнің  өзі  жеке  бір  адамға  арналмағандығын  ескерсек, 
«ниетің  түзу  болса  сенің  аппақ»,  -  деп  анайы  меншіктегеннен  гөрі  «ісің»  сөзі  тұруы 

164 
 
анағұрлым қонымды.  Ниеті түзу адамның істеген ісі де ақ болатыны өмірдегі аксиома емес 
пе? 
Абайдың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» өлеңінің қазіргі жинақтарда бас-аяғы 15 
шумақ  болса  «Насихат  Қазақиядағы»  көлемі  бес  шумақ.  Біздіңше,  осының  өзі  де  қисынды 
сияқты.  Себебі,  осы  бес  шумаққа  «Бұрынғы  ескі  биді  тұрсам  барлап»  деп  басталып 
қосылатын  өзге  он  шумақ  ұйқастық,  иірімдік  құрылысы  тұрғысынан  алғанда  сәл  өзгеше. 
Алғашқы  бес  шумақ  тәуелдік  жалғауының  үшінші  жағы  арқылы  өріліп  отырса,  кейінгі  он 
шумақ Абай өлеңдерінде аса жиі ұшырасатын –п, -ып, -іп көсемше арқылы жазылған. Он бес 
шумақтық  өлеңдегі  тақырып,  мазмұн,  идея  жалпы  алғанда  тұтастыққа  ие  екендігін  ескере 
отырып, мұны цикль өлең деуге болатын сияқты. 
«Насихат  Қазақияда»  Абай  өлеңдерінің  қазіргі  күні  баршаға  таныс  мәтіндердегі 
қолданыстарынан кейбір өзгеше тұстары да бар. Мысалы:  
Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, 
Қиыннан қиыстырған ер данасы [4, 47]. 
Өзге  жинақтардағыдан  айырмашылық  –  өткен  шақ  формасында  қолданылып 
тұрғандығы, біздіңше аса селкеулік болып көрінбейтін сияқты. 
Әуелі, аят-хадис – сөздің басы, 
Мүнәжат уәлилердің зар-наласы [5, 63]. 
Осындағы «зар-наласы» «Насихат Қазақияда» «зарланасы» деп берілгендігін мұқияттай 
отырып,  кирилшеге  солай  түсіруді  жөн  көрдік.  Расында  да,  осы  екі  жол  бойынша  «зар-
наланың»  мағыналық  тұрғыда  аздап  қонымсыз  екенін  аңғаруға  болады.  Аят-хадиспен, 
Аллаға  мадақпен  (мүнәжетпен)  қосақтасып  жүрген,  ол  қандай  зар-нала?  Хак  дініміз 
исламның  қасиетті  аяты  мен  хадисінің,  Аллаға  мадағының  қай  жерінде  нала  бар?  Ендеше, 
«зарлана»,  «зарлану»  –  аят  пен  хадисті  түсіндіріп,  Аллаға  мадақ  айтып  насихат  жүргізуші 
әулиелер  мен  пайғамбарлардың  миссиясы  емес  пе?  «Зарлана»  дегеннің  өзін  көне  қолданыс 
ретінде қарастыруға болатын сияқты.   
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, 
Сонда да солардың бар таңдамасы [4, 47]. 
дейтін жолдар Зейнелғабиден Әміреұлы жинақтап бастыруында: 
Өлеңге әркімнің бар тайталасы, 
Сонда да олардың бар таңдамасы [5, 63],  
түріндегі  берілген.  Бұл  турасында  «Насихат  Қазақиядағы»  Абай  өлеңдерінің  мәтіндік 
қолданыстары  туралы  ғылыми  мақаласында  ф.ғ.к.,  профессор  Зарқын  Тайшыбай:  «Талас 
дегеннен  гөрі  өлең,  өнер  –  бәсеке,  «тайталас»  деп  түсінсек,  ойға  қонымдырақ  сияқты.  Рас, 
бұл  жолда  бір  буын  артық  тұр.  Техникалық  жағынан  алғанда  да  «бар  тайталасы»  –  бар 
таласынан  олақтау.  Дегенмен,  Абайда  мұндай  буын  санының  бірлі-екілі  артық-кемі  бола 
беретінін білеміз. Абайдың өлеңдері ішкі ойға құрылатынын, кейде ұйқас жағынан кемшілік 
болып жататынын кезінде Ахмет Байтұрсынов та атап көрсеткен» [6, 85], - деген ой айтады.  
Расында да, өлеңге талаптанған ақындар бір-бірімен тақырыпқа таласпайды, керісінше, 
соны  игеру  үшін  өзара  тайталасқа  түспей  ме?  Бұған  Абайдың  өз  айналасындағы  ақын 
шәкірттеріне  бір  тақырыпқа  шығарма  жазуды  ұсыну  арқылы,  өзара  бәсекеге  түсіріп,  кім 
мықтыны анықтап отыратын әдетін өнер тайталасының мысалы ретінде алуға болады.  
Абайтанушы  зерттеушілер  ақынның  «Қартайдық,  қайғы  ойладық,  ұйқы  сергек»  атты 
өлеңі 1886 жылы жазылған деп біледі. Өлеңнің бірінші шумағы былай басталады: 
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, 
Ашуың – ащыған у, ойың – кермек. 
Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық,  
Кім көңілді көтеріп, болады ермек?! [4, 48]. 
Зейнелғабиден  Әміреұлының  жинағында  бұл  шумақта  біршама  өзгешелік  барлығына 
көз жеткізуге болады: 
Қартайсаң, қайғы ойлайсың, ұйқың сергек, 
Ашуың – ащыдай у, ойың – кермек. 

165 
 
Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарға,  
Кім көңілді көтеріп, болады ермек?! [2, 28]. 
Біздіңше,  қаншалықты  қалың  қазақтың  мұңын  ойлап,  ерте  қартайып,  жас  адамға  тән 
ұйқыдан  айырылды  дегенімізбен,  Абайдың  бұл  өлеңді  жазғанда  қылшылдаған  қырықтан 
жаңа  ғана  асқан  кезі  болатын.  Сондықтан  да,  «қартайдық»  дегеннен  гөрі  «қартайсаң»  деп 
келер шақта жазғаны ойға қонымдырақ сияқты. Өзге нұсқаларда бұл шумақта бірінші жолда 
бірінші  жақтан  баяндай  тұрып,  екінші  жолда  екінші  жақта  көшсе,  «Насихат  Қазақияда» 
басқы  шумақтың  жолдарынан  бастап,  кейбір  зерттеушілер  жеке  өлең  ретінде  қарастырып 
жүрген  алғашқы  үш  шумақ  түгелімен  біркелкі,  ырғақ,  екпін,  құрылыспен  келер  шаққа 
құрылған.  «Сөзді  ұғарғаны»  «сөзді  ұқтыруға»  десек,  алдыңғы  нұсқада  «сөзді  ұғарлық  адам 
жоқ» деп шорт қиғаннан қисынды емес пе? 
Сонымен  қатар,  «Насихат  Қазақияны»  кирилшеге  түсіруге  қатысты  сәл  түйткілді 
тұстардың бірі – осы шумақтағы екінші жолдың оқылуы дейміз. «Орхон» баспасында жарық 
көрген нұсқада бұл тармақ «ашуың ашытады, ойың кермек» деп берілген. Біз қолымыздағы 
бір  ғасырдан  астам  уақыт  жүзінде  әріптері  өшкін  тартқан  парақты  жіті  қарай  отырып,  бұл 
жолды  жоғарыда  көрсеткеніміздей,  «ашуың  –  ащыдай  у»  деп  түсіріп  отырмыз.  Былайша 
мағыналық  жағынан  алып  қарасаңыз  да,  «ашуың  ашытадыға»  қарағанда,  өзге  кітаптардағы 
«ашыған у» мен мұндағы «ащыдай у» әлдеқайда мағыналы екендігі даусыз. Расымен де, «у» 
дегеннің өзі екібастан ащы, улы  зат емес пе? Бұл жерде ашудың у екенін айта отырып, оны 
ащыға теңеу орынды сияқты.  
«Насихат  Қазақия»  бойынша  сөздері  аздап  өзгешелікке  ие,  жіті  назар  аударарлық 
шумақтың бірі мынадай: 
Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек, 
Ұрлық, қулық қылдым деп қағар көлбек. 
Харамдықтың асқаны бір күн тосар, 
Мың күн сынбас, бір күні сынар шөлмек [4, 47]. 
Зейнелғабиден  Әміреұлының  жинап  бастыруында  мұндағы  «жаманның»  орнына 
«надан»  тұр.  Ал  «қулық  қылдым  деп»  тіркесі  «қылам  деп»  деп  берілген.  Ұры  «ұрлық 
қылдым»  деп,  қу  «қулық  қылдым»  деп  емес,  соның  іске  асыру  жолын  аңдып,  әр  жерде 
көлбек қағып жүруі барынша сенімді, бейнелі сияқты. 
Осы шумақтың кейінгі екі жолы да «Насихат Қазақияда» біршама өзгеше берілген және 
мұны  Абай  өлеңінің  Қараой,  Омбы  төңірегіне  жеткен  алғашқы  нұсқасы  ретінде  қарастыру 
жөн болар. Қазіргі жинақтардан өзгешелігі мынада:  
Сырттан сықақ туысқан өршеленбек, 
Сыбырменен  топ  жасап  бөлек-бөлек.  (М.Мырзахметұлы  нұсқасында 
«сыбырман»). 
Кейінгі нұсқаларда бұл жолдар былайша беріліп жүр: 
Сырттансынбақ, қусынбақ, өршілденбек, 
Сыбырменен топ жасап, бөлек-бөлек. 
Арамдықпен бар ма екен, жаннан аспақ, 
Өзімен-өзі бір күн болмай ма әлек? [4, 48]. 
Бұл жолдарда қазақы сайлаудың барысында әркім қажет болса, өз туысқанын сырттан 
өршелене сықақтап, оған қарсы жасырын сөз байласып, бөлек-бөлек топ жинайтын қылығы 
дәлме-дәл түсіп тұрғандай. 
Абайдың  қазіргі  шығып  жүрген  жинақтарында  әбден  орныққан  кейбір  шумақтардың 
«насихат-Қазақиялық» нұсқаларына қарап, бастапқы нұсқаның қалай болғанын аңғару қиын 
емес және поэтикалық тұрғында еш кемшін соғып тұрған жоқ. Салыстырайық: 
Ел бұзылса, құрады шайтан өрмек, 
Періште төменшіктеп, қайғы жемек. 
Өзімнің иттігімнен болды демей, 
Жеңді ғой деп шайтанға болар көмек... 
...Қолдан келе бере ме, жұрт меңгермек, 

166 
 
Адалдық, арамдықты кім теңгермек? 
Мақтан үшін қайратсыз болыс болмақ, 
Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек [4, 47]. 
«Насихат-Қазақияда»  бұл  шумақтағы  айтылар  ой  біршама  күрделі  де  ауқымдырақ 
болып келеді: 
Өз ғайыбын аңдамай сөзін жөн деп, 
Еліріп шайтан жағына болар кірмек. 
Біреуге малы бар деп бектік бермек, 
Үш жыл өтсе тағы да сайлау келмек. 
Өнерлі би, үлгілі хандар қайда, 
Тағы да тартып біреуге алып бермек?! 
Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек, 
Харам мен халал арасын кім теңгермек?! 
Мақтан үшін мал шашып болыс болып,  
Өзіне иттей қорлық сөз келтірмек [2, 28]. 
Мұндағы  ерекше  мән  берерлік  жағдай  –  Абайдың  бізге  белгілі  өлеңдерінде  ұшыраса 
бермейтін  «өнерлі  билер»,  «үлгілі  хандар»  тіркестері.  Мұның  өзі  қазақ  даласында  ежелден 
қалыптасқан  хандық  биліктің,  билер  институтының  орнын  зорлықпен  басқан  патшалық 
биліктің  әкімшіл-әміршіл  басқару  жүйесіне  деген  Абайдың  сыни  көзқарасын  танытып 
тұрғандай.  
Қазіргі  күнге  дейін  Абай  өлеңдерінің  толық  жинағына  енгізілмей  жүрген,  «Насихат 
Қазақиядағы»  топтаманың  «Ал,  енді  жақсы  дейміз  кімді  қалап?!»  деп  басталатын  үшінші 
бөлігінде  де  Абайдай  ұлы  ақынның  қолтаңбасы,  өзінің  қарасөздері  мен  өлеңдерінде  жиі 
ұшырасатын идеал тұтарлық «толық адамды» іздеу сарыны жатыр:  
Ал, енді жақсы дейміз кімді қалап?!  
Ар-намыс, ақыл-білім, сабыр, талап. 
Асанқайғы сықылды адам болса, 
Бір сөзін тыңдар едік мыңға балап [2, 29]. 
Абай  шығармашылығында  өзіне  дейінгі  ұлт  зиялылары,  Абайдың  оларға  деген 
көзқарасы жайлы мәлімет өте аз және оның да бізге жеткені «Шортанбай, Дулат пенен Бұқар 
жырау, Сөзінің бірі – жамау, бірі – құрау» екені белгілі. Кешегі соцреализм дәуірінде мұны 
сан-саққа  жүгірте  отырып,  өзінен  алдыңғы  буын  қазақ  әдебиеті  өкілдері  мен  Абай 
арасындағы  дәстүр  сабақтастығына  қағылған  сына  ретінде  пайдаланып  келген  болатын. 
Мұның  Абайдың  өзіне  дейінгі  қазақ  өлеңін  жаңа  шығармашылық  сапаға  көтерушілігі 
тұрғысындағы сыни көзқарасы аясында түсінгіміз келгенімен, «шынымен де менсінбеушілік, 
тәкаппарлыққа  жол  беріп,  ешкімді  жаратпағаны  ма?»  деген  ойдың  да  көлеңдейтіндігі,  оған 
нақты  тиянақ  дәйектің  аздығы  да  анық  еді.  «Насихат  Қазақиядан»  алынған  жоғарыдағы 
шумақ  мұндай  күдікті  сейілте  отырып,  Абайдың  даналыққа  толы  Асанқайғыдай  жыраулар 
поэзиясына құрметпен қарағандығына көзімізді жеткізеді. 
Кезінде  академик  М.Әуезовтың  өзі  Абай  шығармаларының  мәтінін  түзуде  жүгінген 
Зейнелғабиден  Әміреұлының  «Насихат  Қазақия»  еңбегінің  абайтану  тарихындағы  орны 
лайықты  бағалануы  тиіс.  Зейнелғабиден  Әміреұлының  өмірі  мен  шығармашылығын 
насихаттауда ерекше  еңбек  сіңірген Қазақстанның халық ағарту  ісі  үздігі  Қоспан Тәшібаев: 
«Абайтану»  дәрістерін  университетте  оқып  жүрген  академик  Зәки  Ахметовке  айтқанымда, 
«бұл бір ойланарлық мәселе екен» деп қалды» [7, 63], - деп жазады. Абай өлеңдерін әдебиет 
теориясы  тұрғысында  жіліктеген  айтулы  ғалымның  мезгілсіз  өмірден  өтуімен,  бұл  мәселе 
көлеңкеде қала берсе керек. Сондықтан да, Зейнелғабиден Әміреұлының «Насихат Қазақия» 
трактаттар  жинағы  мен  өзге  ХХ  ғасыр  басындағы  БАҚ-тар  бетінде  жарық  көрген  өзге  де 
еңбектерін іздестіріп, толықтап баспа бетіне ұсыну, «Насихат Қазақиядағы» Абай өлеңдерін 
келешекте жарық көретін жинақтарына қосу қажет деп білеміз. 
 
Әдебиеттер тізімі 

167 
 
1 Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994, - 192 б. 
2 Зейнелғабиден бин әл-Хаж Әмре, әл-Жауари. Насихат Қазақия. – Уфа: «Шарқ», 1909   
3 Зейнелғабиден Әл-Жауһари Әл-Омскауи. Насиқат Қазақия. – Алматы: Орхон, 2009. - 
48 б. 
4  Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы.  Шығармаларының  екі  томдық  толық  жинағы.  Т.1: 
Өлеңдер мен аудармалар. – Алматы: Жазушы, 2005 296 б. 
5  Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы.  Шығармаларының  екі  томдық  толық  жинағы.  Т.1: 
Өлеңдер мен аудармалар. – Алматы: Жазушы, 2005 336 б. 
6 Тайшыбай З. «Насихат Қазақия» жинағындағы Абай өлеңдері. // «Жұлдыз», № 5, 2008 
ж. 
7  ТәшібаевҚ.,  Керейбаев  Қ.  Сиыршыдан  шыққан  білімпаз.  //  «Көкшетау»,  11 
қаңтар,1994 ж.  
  
Автор статьи показал, что в «Насихат казакия» Зейнелғабиден Әміреұлы әл-Жауари 
раскрываются  особенности содержания,  свойственные  поэзии Абая. Обращает внимание 
на  место    Зейнелғабиден  Әміреұлы  в  абаеведении.  А  также  предлагает  собственные 
варианты  переноса  стихов  Абая  на  кириллицу.  В  статье  приводится  текстовое 
сопоставление.  В  конце  статьи  автор  приходит  к  выводу  о  необходимости  включения 
стихов Абая в сборник поэта «Насихат Қазақия». 
 
The  author  showed  that  "Nasihat  Cossacks"  Zeynelғabiden  Әmіreұly  әl-Zhauari  disclosed 
features of the content inherent poetry Abaya. Draws attention to the place Zeynelғabiden Әmіreұly 
in Abay studies. As well as offering its own version of the transfer of poems Abay to Cyrillic. The 
paper presents a comparison of the text. At the end of the article, the author concludes the need to 
include poems in the collection of the poet Abai "Nasihat Қazaқiya." Zeynelғabiden, Abai "Turks" 
gaffe option offers 
 
 
 
УДК 82-311.2 
Н.Д. Батракова  
Казахский национальный университет имени аль-Фараби  
Алматы, Казахстан, 
batrakova_today@mail.ru 
 

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: