Просит принять срочные меры и оградить хозяйствующие субъекты Северо-Казахстанской области от неправомерных действий монополиста энергопередающей компании тоо «СевКазЭнергоцентр»

Тәуелсіз Қазақстан тәжірибесіндегі биліктің бөлінуі мен өзара әрекеттестігі

жүктеу/скачать 1,24 Mb. бет 10/31 Дата 29.04.2023 өлшемі 1,24 Mb. #88457 түрі Диссертация

1.2 Тәуелсіз Қазақстан тәжірибесіндегі биліктің бөлінуі мен өзара әрекеттестігі Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесіндегі билік бөлінісінің алғашқы қадамы 1990 жылдың 24 сәуірінде қабылданған «Қазақ ССР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚазССР-нің заңы негізінде жүзеге асты. Заң бойынша ҚазССР Президентінің қызметі тағайындалды [13, 93б.]. Мемлекеттік биліктің өзара әрекеттестік тетіктерін жетілдіру мақсатында мемлекеттің жоғары органдарының қатарына Қазақ ССР-інің Президенті лауазымы енгізілді. Нәтижесінде мемлекеттегі кең көлемде билікке үстемдік еткен Жоғарғы Кеңес Президентпен өкілеттіктерін бөлісетін болды. Бірқатар ғалымдардың пайымдауларынша, биліктің бөліну процесі Республика Президенті лауазымын енгізуден басталды. Бұл әрине, заң шығарушы мен атқарушы биліктің бөлінуіне алып келген жоқ, бірақ билік бөлінісі процесінің басталуына алып келді [14, 115-116б.]. Қазақ ССР-нің Президенті республиканың басшысы болып табылды. Аталған заңның 114-бабына сәйкес, республика Президенті бұрындары тек қана Жоғарғы Кеңес иеленіп келген біршама құзіретке ие болды. Олардың маңыздыларын атап өтер болсақ: - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, мемлекеттің Конституциясы мен заңдарының сақталуына кепіл болуға; - мемлекеттің қауіпсіздігін, территориялық біртұтастығын қорғау жөнінде тиісті шаралар қолдануға; - ішкі және сыртқы қатынастарда республиканың өкілі болуға; - Қазақ ССР-нің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының жоғарғы органдарының өзара іс-қимылын қамтамасыз етуге; - Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесіне Министрлер Кеңесінің төрағасын, Халықтық бақылау комитетінің төрағасын, Жоғарғы Соттың төрағасын, Бас мемлекеттік арбитрін қызметке тағайындауға ұсыныс енгізуге және Жоғарғы Соттың төрағасын қоспағанда жоғарыда аталған лауазымды тұлғаларды міндеттерінен бостау туралы ұсыныс енгізуге; - мемлекеттің заңдарына қол қоюға, егер келіспеген жағдайда, өзінің қарсы пікірлерін жазып, екі апта мерзімнің ішінде Жоғарғы Кеңеске қайта жолдауға және т.б құзіреттер мен құқықтарға ие болды. Байқап тұрғанымыздай, «ҚазССР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация және «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы қабылданбай тұрып-ақ, аталған заңның негізінде болашақта құрылатын «Қазақстан» атты мемлекетте мемлекеттік биліктің бөлінуіне және тепе-теңдік және тежемелік жүйесі тетігін қолдана отырып, өзара іс-қимыл жасау үшін тиісті жағдай жасалды. Аталған заңның нормаларының негізінде биліктің бөлінгендігін байқауға болады. Мейлі ол декларативтік сипатта болсын, болмаса Президентке біршама ғана құзіреттер бөлініп берілсін, ең бастысы биліктің жоғарғы басқару органдарының жүйесінде бөлініс болды (Жоғарғы Кеңес абсолюттік биліктен айырылды) және олар өзара ықпалдасып жұмыс істеуге кірісті. Президенттің жанында мемлекеттің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің негізгі бағыттарын жүзеге асыру жөніндегі шараларды әзірлеу, республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша, мүшелері оның өзімен тағайындалатын Кеңес жұмыс істей бастады. Алғашқы рет Президенттің орынбасары лауазымы енгізілді (декларативтік сипатта). Президенттің орынбасары Президенттің тапсырмасы бойынша оның кейбір функцияларын орындайтын болды. Сондай-ақ Президент болмаған немесе өз міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндігі болмаған жағдайда оның қызметін атқаратын болды. Сонымен қатар жоғарыда келтірілген құзіреттердің ішінде Президенттің Жоғарғы Сот төрағасын қызметінен босату туралы Жоғарғы Кеңеске ұсыныс енгізе алмауы, яғни мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінің төрағасын өз қалауымен орнынан босата алмауы, – билік тармақтарының аз да болса тепе-теңдік және тежемелік қағидасының негізінде жүзеге асып бастағанын білдіреді. Осы кезеңге дейін биліктің тармақтарға бөлінуі жайында республикада (Қазақ ССР) әрекет еткен Конституцияларда бірде-бір норма жоқ етін. Мәселен, 1978 жылғы 20 сәуірде тоғызыншы сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясында қабылданған Қазақ ССР Конституциясында [15] және 1989 жылғы 22 қыркүйектегі Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі заңына) енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы Қазақ ССР заңында [13, 74-92б.] билік бөлінісі туралы немесе жоғары билік органдарының өзара ықпалдасып қызмет атқаруы хақында бірде-бір ереже жоқ. Керісінше, соңғысының 12-тарауына сәйкес, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі абсолюттік билікке ие болды. Жоғарғы Кеңес мемлекеттің, оның органдарының қарауына жататын кез келген мәселені өзінің қарауына алып, шешуге құқылы болды, яғни мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып табылды. Жоғарғы Кеңес мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси қызметінің бағыттарын белгілеуге, экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік жоспарларын және аса маңызды республикалық бағдарламаларды бекітуге, мемлекеттік бюджетті бекітуге, оның барысын қадағалау мен бақылауға, бюджет туралы есепті бекітуге, қажет болған жағдайда бюджетке өзгерістер енгізуге және т.б. мәселелерді шешуге құқықлы болды. Сондай-ақ Жоғарғы Кеңес республиканың Министрлер Кеңесінің төрағасын тағайындап, соңғысының ұсынымы бойынша Министрлер Кеңесінің құрамын бекітуге, оған өзгерістер енгізуге, министрліктер мен мемлекеттік комитеттер құруға және таратуға Жоғарғы Соттың және облыстық (қалалық) соттардың судьяларын, Конституциялық қадағалау комитетін сайлауға, Бас мемлекеттік арбитрді тағайындауға және мемлекеттік арбитраждың құрамын бекітуге, референдум өткізу туралы шешімдерді қабылдауға құзіретті болды. Жоғарыда баяндалғандарды ескере келе, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесіндегі билік тармақтарының бөлінуі өзінің қадамын 1990 жылдан бастау алады десек қате айтқан болмаспыз. Әрине барлығы бірден бола қойған жоқ. Жоғарғы Кеңес өзіне берілген өкілеттіктер мен құзіреттерден айырылғысы келмеді, Министрлер Кеңесі, яғни Үкімет Жоғарғы Кеңеске тәуелді болып қала берді. Дегенмен, президенттік институттың пайда болуы ақырында мемлекеттік биліктің барлық жүйесін реформалауға және біркелкі тәртіпке келтіруге негіз болды. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі билік тармақтарының ары қарайғы дамуына 1990 жылғы 25 қазанда қабылданған ҚазССР-нің «Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация» әсер етті [16]. Декларацияға сәйкес мемлекетіміз егеменді болып табылады, басқа республикалармен ерікті түрде бірігеді, өзара қатынастарын шарттық негізде құрады, халық егемендіктің бірден-бір бастауы және мемлекеттік биліктің негізі болып табылады. Сонымен қатар аталған құжатта алғаш рет мемлекеттік билік заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу қағидасына сәйкес жүзеге асырылады және заң шыгарушы ретінде Жоғарғы Кеңес танылса, атқарушы биліктің басшылығында Президент болды, ал сот билігін Жоғарғы Сот жүргізеді деп атап көрсетілген (Декларацияның 7 тармағы). Дегенмен, биліктің тармақтарға бөлінуі тек қағаз жүзінде қалды, оның жүзеге асырылуы бойынша ешқандай тетіктер қарастырылмады. Оның себебі: - заң шығару және оған түсініктеме беру мәселесінен басқа Жоғарғы Кеңес билік тармақтарын (Министрлер Кеңесін, Жоғарғы Сот, Жоғарғы Арбитраждық Сот) толық өз бақылауында ұстаумен айналысып келді. Мәселен, «Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі заңына) енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы» 1989 жылғы 22 қыркүйектегі Қазақ ССР заңының 113-бабына сәйкес Жоғарғы Кеңес өзіне есеп беретін барлық мемлекеттік органдардың қызметіне бақылау жасайды және халықтық бақылау органдары жүйесін басқаратын Халықтық бақылау комитетінің қызметін бағыттап отырады; - Президент атқарушы биліктің басшысы ретінде және оған жауапты тұлға ретінде «Қазақ ССР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақ Советтік Социалистік Республикасының заңында анық нақтыланбаған. Мәселен, Президент Министрлер Кеңесі төрағасын лауазымына тағайындау және орнынан босату туралы ұсынысты Жоғарғы Кеңеске енгізеді, Министрлер Кеңесін орнынан түсіру туралы не оның орнынан түсуін қабылдау туралы Жоғарғы Кеңестің алдына мәселе қояды, Министрлер Кеңесі төрағасының келісуі бойынша Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады, кейінірек Жоғарғы Кеңестің бекітуіне береді. Демек, қалай болғанда да Президент өз құзіреті шегінде атқарушы биліктің басшысы ретінде (декларацияға сәйкес) Министрлер Кеңесінің төрағасын және оның мүшелерін тағайындай алмады, олардың қызметіне бақылауды жүргізе алмайтын еді. Себебі, Министрлер Кеңесі үнемі Жоғарғы Кеңеске есеп беріп отыратын болды. Мәселен, «Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі заңына) енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы» 1989 жылғы 22 қыркүйектегі Қазақ ССР заңының 117-бабына сәйкес Министрлер Кеңесі Жоғарғы Кеңестің алдында жауапты және оған есеп беріп отырады. Жаңадан құрылған Министрлер Кеңесі Жоғарғы Кеңестің қарауына өз өкілеттігінің мерзіміне арналған алдағы қызметінің бағдарламасын ұсынады. Министрлер Кеңесі өз жұмысы туралы Жоғарғы Кеңестің алдында жылына кемінде бір рет есеп беріп отырады. Айтылғандардың барлығы өз кезегінде мемлекеттік биліктің тармақтарға бөліну қағидасына қайшы келді. Дегенмен, Декларацияның 17 тармағына сәйкес бұл құжат жаңа Конституцияны, егеменді мемлекет ретінде Республиканың мәртебесіне қатысты және оны жүзеге асыратын заң актілерін дайындау үшін негіз болып табылды. Декларацияның қабылданғанына бір ай өтпей жатып, яғни 1990 жылғы 20 қарашада Жоғарғы Кеңес «Қазақ ССР-індегі мемлекеттік өкімет пен басқарудың құрылымын жетілдіру және Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Казақ ССР заңын қабылдады [17]. Осы заңның негізінде Қазақ ССР Президенті мемлекеттің жоғары атқарушы және өкімші өкіметінің басшысы болып табылды. Республикада Вице-Президент институты енгізілді және оны Жоғарғы Кеңес сайлайтын болды, Министрлер Кеңесі Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Министрлер Кабинетінің Премьер-Министрі және мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және мәдени құрылыстың негізгі бағыттары бойынша Қазақ ССР мемлекеттік кеңесшілері қызметі тағайындалды. Премьер-Министрді және Министрлер Кабинетінің құрамын республика Президентінің ұсынуы бойынша Жоғарғы Кеңес бекітетін болды. Біршама уақыт әрекет етіп келе жатқан Халықтық бақылау органдары таратылды. Енді Үкімет екі жаққа, яғни Жоғарғы Кеңеске де, Президентке де бағынышты болды. Себебі, Президент атқарушы биліктің басшысы болып табылды, Жоғарғы Кеңес Премьер-Министрді тағайындауға келісім бере отырып, Министрлер Кабинетінің құрамын бекітетін болды. 101-бапқа сәйкес, Халықтық бақылау комитеті құрылымының жойылуына байланысты бұл орган заң шығару бастамасы құқығынан айырылды. Сол сиякты бұдан былай заң шығару бастамасы құқығына қоғамдық ұйымдар мен Қазақ ССР Ғылым академиясы ие болмайтын болды. Заң шығару бастамасы құқығын жалпы прокурордың орнына Бас прокурор иеленді. Дәл осы уақытта Президентті атқарушы биліктің басшысы деп тану көптеген мәселелердің шешілуіне септігін тигізді. Дағдарысты еңсеріп, экономикалық және әлеуметтік дағдарысты қалпына келтіру үшін және тез арада реформаларды жасау үшін күшті атқарушы билік қажет болғаны рас. Бірақ атқарушы биліктің шынайы субъектісі, яғни Премьер-Министр экономикалық, әлеуметтік, құқықтық қатынастарды қарастырғанда шынайы еркіндікте болған жоқ. 1991 жылғы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгерту бойынша Қазақ ССР заңы қабылданған болатын [13, 394б.]. Ал бір апта өтпей жатып, яғни 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы қабылданды [13, 395-399б.]. Заңның 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет болып табылады. Өзінің территориясында өкімет билігін толық иеленеді және ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді. 6-бапқа сәйкес, Халық – егемендіктің бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде тікелей де, сондай-ақ өзі сайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асырады. Жоғарыда аталған заңның 3-тарауы толығымен республикадағы мемлекеттік өкімет органдарына арналғаны қуантарлық жәйт. Енді республикадағы мемлекеттік өкімет билігі заң шығарушы, атқарушы және сот билігі болып бөліну қағидатын басшылыққа ала отырып құрылатын және жүзеге асырылатын болды. Республика халқының атынан сөйлеу құқығы Жоғарғы Кеңеске және Президентке берілді. Не себепті бірінші Жоғарғы Кеңеске, содан соң Президентке дейтін сұраққа келетін болсақ, онда Жоғарғы Кеңес заң шығару билігін жүзеге асыратын болды. Ал Президент болса мемлекеттің басшысы болып табылғанымен, атқарушы биліктің басшысы болып қала берді. Сот билігі Жоғарғы Сотқа және Жоғарғы арбиртражды сотқа тиесілі болды. Конституциялық Сот алдыңғы екі соттан тыс тұрды, заңда «Конституциялық Сот – осы сот арқылы қорғайтын жоғарғы орган болып табылады» деген ереже қамтылды. Бұл түсініксіз жайт еді. Бірақ 1992 жылғы 2 шілдедегі «Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы бойынша бұл олқылық жойылды. Бұл заңның 10 тармағында Конституцияның 111-бабын келесі редакцияда жазу көзделген болатын: «111-бап. Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Қазақстан Республикасы Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары органы болып табылады...» [13, 143б.]. Осылайша, сот билігін құрайтын үш (3) негізгі мемлекеттік орган болды. Олар Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Жоғарғы Төрелік Соты және Конституциялық Соты. Дегенмен, 1991 жылғы Конституциялық Заңның жетістіктерімен қатар, құқықтық реттеу саласында айтарлықтай кемшіліктері де болды. Мәселен, билікті тармақтарға бөлу қағидасы тек декларативтік тұрғыда айтылып өтті, оны жүзеге асыру тетігі, билік тармақтары арасындағы келіспеушіліктерді реттеу әдістері заңмен реттелмеді. Сол себепті 1991 жылғы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңы мен 1990 жылғы «Мемлекеттің егемендігі туралы» Декларациясы Қазақстан Республикасының Конституциясын әзірлеуге негіз болып табылды. 1993 жылы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңес Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясын қабылдады. Осы кезеңде билік тармақтарын бөлу қағидасының алғышарттары конституциялық негізде бекітілді. Конституцияда «Конституциялық құрылыс негіздері» айқындалып, ол тоғыз ережеден тұратын болды. Оның негізгілеріне тоқталып өтсек: Қазақстан – демократиялық, зиялы және біртұтас мемлекет (бірінші ереже), республика халқы мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір қайнар көзі болып табылады және халық мемлекеттік билікті тікелей және өз өкілдері арқылы жүзеге асырады (төртінші ереже), Қазақстан Республикасында мемлекеттік өкімет билігі оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципіне негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өз өкілеттігі ауқымында дербес болады, тепе-теңдік және тежемелік жүйесін пайдалана отырып, өзара ықпалдасып іс-әрекет жасайды (алтыншы ереже). Дегенмен, Конституцияның мемлекет, оның органдары мен институттарына арналған III бөлімінде (11-тарау «Жалпы ереже», 12-тарау «Жоғарғы Кеңес», 13-тарау «Президент», 14-тарау «Министрлер Кабинеті», 15-тарау «Мемлекеттің аймақтық ұйымдастырылуы және жергілікті басқару», 16-тарау «Сот», 17-тарау «Прокуратура», 18-тарау «Сайлау», 19-тарау «Қаржы», 20-тарау «Қорғаныс және қауіпсіздік») мемлекеттік билік тармақтарының (заң шығару, атқару және сот билігі) тепе-теңдік және тежемелік қағидасын негізге ала отырып, өзара әрекеттесуі жөнінде, соттардың заңдарды конституциялық емес деп тану бойынша Конституциялық Сотқа өтініш білдіруден басқа, жазылмады және оның тетіктері жасақталмады. Жоғарғы Кеңес жаңа мемлекеттік құрылым жүйесіне енгізілді. Осыған байланысты, Жоғарғы Кеңес Президиумы деген орган таратылды. Яғни, Жоғарғы Кеңес тек жоғары өкілді орган ғана емес, сонымен қатар конституциялық деңгейде заң шығарушы орган болып танылды. Бірақ, Жоғарғы Кеңестің құзіреті кең ауқымды болып қала берді. 1993 жылғы Конституцияның қабылдануы мемлекет басшысы ретінде елдің атқарушы билік жүйесін басқарған Президенттің рөлін нығайтты. Бұл кезеңді барлық белгілері бойынша басқарудың аралас (жартылай президенттік) түріне жатқызуға болады, өйткені осы кезеңде Қазақстанның өкілді органы іс жүзінде өз өкілеттіліктерінен шеттетіле бастады. Конституцияда Үкіметтің біруақытта мемлекет басшысы болып танылатын және атқарушы биліктің біртұтас жүйесін басқаратын Президентке бағыныштылығы жайлы анық және нақты айтылды. Осылайша, аталған Конституцияда мемлекеттік басқарудың президенттік нысаны жайлы айтылмады, бірақ онда президенттік республиканың маңызды бастаулары бекітілді. Мемлекеттегі сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Төрелік Сотқа және заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі болды. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады. Конституциялық Сот мемлекет Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары органы болып табылды. Жоғарғы Сот және Жоғары Төрелік Сот өз құзіретіндегі мәселелер бойынша сот билігінің жоғары органдары болып табылып, төменгі соттарға сот қадағалауын жүзеге асыратын болды. Конституциялық тұрғыда судьялардың өкілеттік мерзімдері (10 жыл) белгіленді. Соттардың заң шығарушы мен атқарушы билікті тепе-теңдікте ұстап, оларды тежеу тетігі (қабылданған заңдар мен өзге де құжаттарға бақылау жүргізу) 101-баппен реттелді. Дәл осы кезеңде Жоғарғы Кеңесте қызмет істеген С. Зиманұлы бір адамның өтініші бойынша бүкіл заң шығарушы органның (Жоғарғы Кеңестің XIII шақырылымын) қызметін Конституциялық Соттың шешімімен заңсыз деп тапқанының куәсі болды. Академик С.Зиманов Конституциялық Соттың әрекет етіп келген Парламентті заңсыз құрылған деп оны таратуға құқығы жоқ дейді. Оның пікірінше, Конституциялық Сот конституциялық сот төрелігі органынан құқықтық мемлекетті құруда қауіп төндіретін мекемеге айналды. [18, 51-52бб.]. 1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы бар болғаны үш (3) жылға жетер-жетпес әрекет етті. Бұл құжат мемлекеттің даму бағытын айқындауға, яғни мемлекеттегі басқару нысанын, ұстанатын саяси режимді негіздеуге мүмкіндік берді. Олай дейтініміз, Конституция бойынша мемлекеттік басқару жүйесі республикалық нысандағы парламенттік басқару моделінде дамыды (Жоғарғы Кеңеске барлық мемлекеттік органдар бағынышты болды). Екіншіден, еліміз өзінің саяси дамуында демократиялық режимді ұстанатындығы белгіленгенімен, ол нақты жүзеге аспады. Атқарушы билікке қоғамдағы өзекті әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін еркіндік берілмеді. Билік тармақтары Конституция бойынша ресми түрде бөлінгенімен, шын мәнінде билік тармақтары (атқарушы және сот биліктері) Жоғарғы Кеңеске бағынышты сипатта қала берді. Жоғарғы Кеңес мемлекеттік басқарудың кейбір функцияларын Қазақстан Республикасының Президентімен бөліскенімен, негізгілерін (сот корпусын жасақтау, атқарушы биліктің қызметін бақылау функциялары) өзінің құзіреттілігінде сақтап қалды, өкілеттіліктерінен айырылғысы келмеді. Жоғарғы Кеңестің республикадағы кез келген мәселені өзінің құзіреттілігіне алу құқығын көздейтін конституциялық ережені қалдырудың қажеттілігі туралы өзінің күмәнін академик М.Т. Баймаханов білдірген болатын [19]. Дегенмен, мұндай жағдай билікті тармақтарға бөлу қағидасына сәйкес келмеді және 1993 жылғы Конституцияда Жоғарғы Кеңес өкілдігінің шегі жайлы толық жазылмады. Онымен қоса бір палаталы Жоғарғы Кеңес мемлекеттің қалыптасуы мен дамуына қажетті өзгерістерді кең көлемді заңнамалық базамен қамтамасыз етуге шамасы жетпеді, әлеуметтік және экономикалық реформаларды жүргізуде «тосқауыл» болды (Үкіметке әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізуде шұғыл түрде әрекет етуге тура келді). Мемлекеттік басқару жүйесіндегі шиеленістер, экономикалық және әлеуметтік құлдырау, заң шығарушының өмірде болып жатқан өзгерістерді реттеп үлгере алмауы, билік тармақтарының арасындағы орын алған жанжалдар мен даулар өз кезегінде 1993 жылдың соңында Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуына алып келді және нәтижесінде заң шығару өкілдігі Президентке өтті. Осы аталған жәйттарды ескере келе және Министрлер Кабинетіне экономикалық, әлеуметтік және т.б. уақыт күттірмес мәселелерді Президентке алаңдамай шешу үшін және Үкіметке біршама тәуелсіздік пен құзіреттер беру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті 1994 жылдың 12 қыркүйегінде «Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың мемлекеттік органдарымен өзара ықпалдасуы туралы» Жарлыққа қол қойды [20]. 1990 жылдары XII-XIII шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің депутаты болған заң ғылымдарының атасы болып есептелетін С.З.Зимановтың пікірінше, 1993 жылғы алғашқы Конституцияның кемшілігі – онда Жоғарғы Кеңестің комитеттері мен комиссиялары туралы ештеңе айтылмады... Жоғарғы Кеңес бір палаталықтан екі палаталы Парламентке айналуы тиіс. Себебі, біртұтас мемлекеттің құрылымында екіпалаталы Парламент жақсы жұмыс істейді. Парламенттің беделін көтеру мақсатында мемлекетте Парламентпен тағайындалатын және сайланатын тұлғалардың санын арттыру керектігін дәйектеді. Оның құрамына Жоғарғы Соттың және Конституциялық Соттың төрағалары мен судьяларын, Бас прокурор мен оның орынбасарларын және Мемлекеттік мүлік бойынша Комитетттің төрағасын қосу қажеттілігі жайында айтты. Сонымен қатар, ғалым Президентке айып тағу механизімін, Үкіметке, оның басшысы мен Үкімет мүшелеріне сенімсіздік білдіру мәселесін, Парламенттің өзін-өзі тарату және оны Президенттің таратуы жайында толыққанды тетіктерді қарастырып жазды [18, 210-212бб.]. Біздің пайымдауымызша, 1993 жылғы қабылданған Конституция еліміздің дамуына елеулі үлес қосты, өзінің тәжірибесінің негізінде (сыртқы күштердің ықпалынан тыс) мемлекеттік басқару жүйесін, нысанын анықтауға мүмкіндік берді. Аталған құжат кешегі Кеңестік кезеңдегі режимнен бүгінгі дамыған демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекетке өтудегі «көпір» іспеттес рөлді атқарды. Дегенмен, аталған Конституция 1995 жылы екінші Конституцияның республикалық референдумда қабылдануының негізінде өзінің әрекет етуін тоқтатты. Конституция нарықтық қатынастар, жаңа мемлекеттік-құқықтық жүйе, демократиялық қоғам құру, билік тармақтарының тепе-теңдік және тежемелік қағидасы негізінде өзара ықпалдасып әрекет ету және т.б. сұрақтарға толыққанды жауап бере алмады. Бұл Конституцияның өтпелі кезеңде, яғни оның белгілі бір мерзімге өзінің миссиясын орындау үшін келгенін дәлелдегендей болды. Себебі: Конституция референдумда тікелей халықпен емес, халықтың өкілдері болып саналатын Жоғарғы Кеңеспен қабылданды. Негізгі заң Қазақстанның қай бағытта жүреті нақтыланбай жатқан тұста, яғни тұрақсыздық жағдайында қабылданды. Дегенмен, бұл құжат қоғам мен мемлекетті демократияландыру және нарықтық қатынастарға бағыттау тұсында жол көрсетуге қажетті құжат болды. Конституция ережелері қисынды түрде реттеліп жазылмаған еді. Мәселен, Конституциялық құрылыстың негіздерінде төртінші ереже мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі ретінде Қазақстан халқына арналса, бесінші ереже қоғамдық бірлестіктердің идологиясына арналды. Ал алтыншы ережде мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу қағидатына арналды. Біздіңше, мемлекет өзінің басқару құқығын халықтан алатын болғандықтан, қисынды түрде бесінші ережеде мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың өзара әрекеттесіп қызмет етуі жайында жазылуы керек еді. Конституция нормаларында көп қайшылықтар болды. Мәселен, 64-баптың 7) тармақшасында референдум өткізу туралы шешімді Жоғарғы Кеңес қабылдайды деген ереже бар. Өз кезегінде 78-баптың 7) тармақшасына сәйкес, Президент те Жоғарғы Кеңеспен ақылдасқаннан кейін референдум өткізу туралы шешім қабылдайды. Мұнда кімнің қандай шешім қабылдайтыны түсініксіз. Екі норма бір-біріне қайшы келіп тұр. Біріншісінде, ол императивті түрде жазылса, екіншісінде ол Жоғарғы Кеңеспен ақылдасқаннан кейін қабылдайды деп жазылуда. Бірақ, екі ережеде де екі орган бір шешімді қабылдайды деген норма бар. Сонымен қатар, Конституцияның 64-бабы 2) тармағы Жоғарғы Кеңесті заңдар мен өзге де шешімдер қабылдайды, олардың орындалуы бойынша бақылауды жүзеге асырады және Министрлер Кабинетінің мүшелері Қазақстан Республикасы заңдарының орындалу мәселелері бойынша Жоғарғы Кеңес алдында жауапты (88-бап) десе, 85-бап Министрлер Кабинеті Қазақстан Республикасының Президенті алдында жауапты дегенді айтады. Дегенімен, өтпелі кезеңде өмірге келгеніне қарамастан, 1993 жылғы Конституция мемлекетімізде нарықтық экономиканы қалыптастыруға, демократиялық процесстердің алға қарай жылжуына, ең бастысы құқықтық мемлекет құруға зор ықпалын тигізді. Мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі конституциялық деңгейде анықталды, жүзеге аса бастады. Жоғарғы Кеңестің бірқатар құзіреттері Президентке өтті. Конституцияның жоғары тұруын қамтамасыз ету мақсатында әлемдік тәжірибеге сай конституциялық бақылау органы – Конституциялық Сот құрылды. Сот билігіне басқа билік тармақтарын, егер де олар конституциялық емес заңдар мен өзге де құжаттарды қабылдайтын болса, құқықпен шектеуіне конституциялық тұрғыда рұқсат берілді. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда халық тәуелсіз Қазақстанның екінші Конституциясын қабылдады. Конституцияға сәйкес Қазақстан бұдан былай президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Қазақстан әуелі парламенттік мемлекеттен аралас, яғни парламенттік-президенттік мемлекетке көшті, соңынан аралас басқару нысанынан президенттік басқару моделіне көшті. М.Әшімбаевтің пікірінше, 1995 жылғы Конституция Қазақстанда түбегейлі президенттік республиканы орнатты. Бұл жерде маңызды мәселе ретінде жаңа Конституцияға сәйкес, Президент атқарушы биліктің басшысы емес, мемлекетте барлық үш билік тармақтарының келісімді әрекеттесуін қамтамасыз ететін конституциялық өкілеттігін сақтап қалды [21]. Бұл жағдай әртүрлі себептермен ақталды. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттер тәжірибесі көрсеткендей, «президенттік институт экономикалық, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси салаларымен күрделі қоғамдық жүйені ұйымдастыру үшін қажет. Биліктің басқа тармақтары өтпелі кезеңде өзгерістердің ерекше динамикасына ие қоғамдық қатынастардың жан-жақтылығын ескере отырып, мұндай функциялардың жиынтығын толық көлемде өзіне ала алмайды» [22]. Бұл жағдай Қазақстанның мемлекеттік құрылымын жартылай парламенттік республикадан президенттіке қарай ауысуының бастамасы болды. Конституция бойынша халық – мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі болып табылды. Ғ.Сапарғалиетің пікірінше, шындығында билік бөлінісі қағидаты халықтық егемендік қағидатымен органикалық байланыста болады, сондықтан бір жағынан биліктің бір қолда шоғырлануына жол бермейді, екінші жағынан әрбір билік тармағы өкілеттігінің шегі мен көлемін нақты анықтайды [23, 113б.] 1995 жылғы Конституцияға баға бере келе, Ғ.Сапарғалиев екі палаталы Парламент кезінде заң шығармашылық процесінде демократиялық негіз қаланады. Төменгі палатамен қабылданған заң жобасы Сенатпен тексеріледі. Ол өз кезегінде заң жобасының қабылдануын қолдап қана қоймай, оны терең және мәні бойынша қарастыру қажеттілігі жайында айтты [23, 142б.]. Профессордың пайымдауынан біздің түсінгеніміз заң шығарушы органның ішінде де тепе-теңдік және тежемелік қағидатына сәйкес келетін өзара әрекеттестік тетіктері жүзеге асырылуы тиіс. Мұндағы өзара әрекеттестік тепе-теңдік және тежемелік жүйесін қолдану негізінде пайда болады. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Президенттің, сол сияқты конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар екендігі айқындалды. Демек Президент мемлекет пен халық атынан толыққанды билікті жүргізуге иеленсе, Парламент тек өзінің конституциялық өкілеттігінің шеңберінде ғана болды. Конституцияда алғаш рет мемлекеттік биліктің біртұтас екендігі, яғни ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тепе-теңдік және тежемелік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылатындығы және оның тетіктері баяндалды. Конституцияның үшінші бөлімі Президенттік институтқа арналды. Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің басшысы, оның ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын айқындайтын, елде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға болып танылды. Президент Конституцияның мызғымастығының, халық пен мемлекеттік билік бірлігінің нышаны әрі кепілі, биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және мемлекеттік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Алдыңғы Конституциядағыдай Президент атқарушы биліктің басшысы болып танылмады. Ол билік тармақтары жүйесінен тыс тұрды. Президентке мемлекеттік басқару саласында көптеген өкілеттіліктер берілді. Нәтижесінде, Елбасы Н. Назарбаев атап өткендей, «біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында бірінші болып жеке меншікке, еркін бәсекелестікке және ашықтық принциптеріне негізделген нарықтық экономиканың заманауи үлгісін жасадық. Біздің моделіміз шетелдік инвестицияларды тартудағы мемлекеттің белсенді рөліне негізделген. Біз елімізге 160 млрд. доллардан астам шетел инвестициясын тарттық. Кәсіпкерлік қызмет үшін негізгі талаптар мен заманауи салық жүйесі қалыптасты. Стратегия-2030 қабылданғаннан бері 15 жыл ішінде мемлекетіміз әлемдегі ең серпінді дамушы елдер бестігіне енді. Нәтижесінде, 2012 жылдың қорытындысы бойынша ішкі жалпы өнімнің көлемі жағынан біз әлемнің 50 ірі экономикасының қатарына кіреміз. Әлемнің барлық елдері өз дамуын салыстыратын мойындалған рейтингтер бар. Осыдан алты жыл бұрын мен алдымызға әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру жөнінде жалпыұлттық міндетін қойдым. Қазақстан Дүниежүзілік экономикалық форумның рейтингінде 51-орынды иеленді. Біз бүгін осы мақсатымызға таяқ тастам ғана қалдық» [24]. Президенттен кейінгі төртінші бөлім Парламентке арналды. Енді Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган болып табылды. Заң шығарушы органның қызметі тұрақты, яғни кәсіби түрде болды. Парламент Сенат пен Мәжіліс деп аталатын қос палатадан тұрады. Парламенттің Президентке, Үкіметке, сот жүйесіне қатысты өкілеттіліктері болды. Тепе-теңдік және тежемелік жүйесі заң шығарушының қос палатасының арасында да қарастырылды. Ол өз кезегінде сапалы заң жобаларының қабылдануына септігін тигізді. Екі палатаның да ерекше қарауына жататын мәселелері қамтылды. Заң шығару бастамасы құқығы Президентке, Парламент депутаттарына, Үкіметке беріліп, тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады деген ереже қамтылды. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық жасайтын орган болып табылды. Министрлер Кабинеті деген атау Қазақстан Республикасының Үкіметі деп алмастырылды. Енді Үкімет өзінің қызметінде толықтай Президенттің алдында, Конституцияда көзделген кейбір реттерде Парламенттің алдында жауап беретін болды. Үкіметтің Парламентпен және сот билігімен өзара әрекеттестік тетіктері нақтыланды. Сот билігіне Конституцияның жетінші бөлімі арналды. Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылатын болды. Елімізде сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады деген ереже пайда болды. Бұдан бұрын әрекет етіп келген Жоғары Төрелік Сот жойылып, Жоғарғы Сотпен біріктірілді. Жоғарғы сот және жергілікті соттар мемлекетте сот жүйесін құрайтын болды. Конституцияның 78-бабына сәйкес, соттардың басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктері, соттардың нақты істі қарастыру барысында қолдануға тиісті заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп күмәнданған жағдайда, іс жүргізуді тоқтата тұрып, билік тармақтарының қабылдаған нормативтік құқықтық актілерін конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгіну міндеттілігінен көрініс табатын болды. Қорытындылай келгенде, Қазақстанның мемлекеттік құрылыс тәжірибесіндегі билік тармақтарының қалыптасуы өзіндік жолмен дамыды. Қателескен кезіміз де болды. Ол заңды құбылыс болатын. Себебі, біріне бірі байланыстырылған экономикалық жүйе құлдырады. Мемлекеттік биліктің бөлінуін құптамайтын ескі адамдар биліктің басында болды. Дегенмен, Қазақстан әлемнің бірқатар мемлекеттерінің Конституцияларын тыңғылықты зерттеп, өзіміздің табиғатымызға жақын, мемлекеттің экономикасының дамуы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін жетілдіруге арналған реформаларды жүргізді. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу: