Просит принять срочные меры и оградить хозяйствующие субъекты Северо-Казахстанской области от неправомерных действий монополиста энергопередающей компании тоо «СевКазЭнергоцентр»
Атқарушы биліктің басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктерін саралау
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
Диссертация от 18.04.2013г.
| 2.2 Атқарушы биліктің басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктерін саралау
Мемлекеттік басқару жүйесіндегі билік тармақтарының өзара әрекеттестігінде атқарушы биліктің атқаратын рөлі елеулі. Билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін теориялық тұрғыдан қарастырғанда, біз атқарушы биліктің орындаушылық, үйлестірушілік және ішінара бақылау функцияларына ие болып табылатынын дәйектеген болатынбыз. Тепе-теңдік және тежемелік тұрғысынан алғанда билік тармақтарының өзара әрекеттестігі үш биліктің (заң шығарушы, атқарушы және сот билігі) тәуелсіз, біріне бірі бағынбастан, бірақ ортақ стратегиялық мақсаттарға жетуде біртұтас билік ретінде әрекет етеді. Атқарушы биліктің басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктерін, біздіңше, орындаушылық (ұйымдастырушылық), үйлестірушілік және ішінара жоспарлау мен бақылау функциялары тұрғысынан қарастырған жөн. Атқарушы билік Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабында белгіленгендей, республиканың атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Атқарушы билік жүйесі мемлекеттегі билік тармақтарының ең күрделі және ең жауапты билік тармағы. Атқарушы биліктің қолында қыруар адами ресурс шоғырланған. Экономика ғылымдарының докторы Ш.А. Есімованың айтуынша, «қазіргі кезде 2010 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің жалпы штаттық саны 98189 адамды құрайды [11, 198б.]. Саяси мемлекеттік қызметшілердің орташа жасы – 47, орталық органдарда – 46. Мемлекеттік органдарда 30 жасқа дейінгі саяси мемлекеттік қызметшілер – 2%. 31-ден 40 жасқа дейінгілер – 14%, 41-ден және 50-ден жоғарылар – 84%... Әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің жас ерекшелігіне байланысты құрамы әралуан, оның құрамы мынадай: әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің 30%-ы – 30 жасқа дейінгілер, 25%-ы – 40 жасқа дейінгілер, 27%-ы – 50 жасқа дейінгілер және 51 жастан асқандар - 18%» [11, 200-201бб.]. Сонымен қатар атқарушы биліктің құрамында әскери (оның ішінде полиция), ақпараттық-коммуникациялық, қаржылық және т.б. ресурстар бар. Бұл ресурстар атқарушы билікті басқа билік тармақтарына қарағанда мүмкіндігі жағынан жоғары тұруына итермелейді және өзінің қызметінде, егер де бақылау (заң шығарушы, Президенттің, соттың тарапынан) болмаса заң бұзушылықтарға жақын тұрады деп тұжырымдауға болады. Оған дәлел жеткілікті, республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің жыл сайынғы Парламентте берген есебінен көруге болады [60]. Сол себепті де атқарушы билік өзіне берілген өкілеттіліктерді асыра пайдаланбас үшін Президенттің және Парламент палаталарының алдында жауапты болады. Атқарушы биліктің құрылу тәртібі де ерекше болып келеді. Ол өзінің негізінде тепе-теңдік және тежемелік қағидатқа, билік тармақтарының келісімді жұмыс істеуіне бағытталған. Конституцияның 64 бабының 2 тармағына сәйкес Үкімет өзінің бүкіл қызметінде республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияның 56 бабының 1 тармағы 2 тармақшасында көзделген ережелерге сәйкес Парламент Мәжілісінің және т.б. конституциялық ережелерге сәйкес жалпы заң шығарушы органның, Парламенттің алдында жауапты болады. Атқарушы биліктің Конституцияда көзделген реттерде Мәжіліс пен Парламенттің алдында жауаптылығы, оның құрылу тәртібінен келіп шығады. Конституцияның 56 бабы 1 тармағы 2 тармақшасына сәйкес Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Премьер-Министрді тағайындауға рұқсат береді. Премьер-Министрді бұл лауазымға ұсынатын Қазақстан Республикасының Президенті. Парламентке келіп аталған лауазымға адамды ұсынбай тұрып, Президент Мәжілістегі барлық саяси партиялар өкілдерімен Премьер-Министр лауазымына кандидатура бойынша кеңес жүргізеді және өзі басшылық ететін саяси партия бюросының мүшелерімен ақылдасады (тәжірибеде қолданылып келеді, бірақ конституциялық ереже болып табылмайды). Заң шығарушы Премьер-Министрді тағайындауға келісім бермеуі Президент пен Парламенттің арасындағы келіспеушіліктің басталғандығын білдіреді. Президент бір кандидатураны қайта ұсыну туралы ереже қазіргі таңда әрекет етуші Конституцияда көзделмейді. Дегенмен, біздің пікірімізше, Президент сол кандидатураны қайта ұсыну мүмкіндігіне ие, мұнда депутаттар ашық дауыс беру құқығын иеленуі керек, егер депутаттар кандидатураға тағы да қарсы дауыс берсе, оның не үшін бергендігі жөнінде нақты дәлелдері болуы керек. Мұндай жағдайда заң шығарушы билік пен құрылып үлгермеген атқарушы билік тармағының арасындағы келіспеушілікті конституциялық ережелерге сай реттеу үшін Президент жұмылдырылуы қажет. Үкімет алқалы орган болып табылады. Оның мәні Үкіметтің алдына қойған міндеттеріне жауапкершілікті атқарушы билік құрамына кіретін мүшелерінің бірігіп көтеруімен көрініс табады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 68 бабына сәйкес Үкімет мүшелері атқарушы биліктің жүргізіп отырған саясатымен келіспейтін болса, онда ол өзінің орнынан түсуі туралы өтінішті бере алады, ал егер Үкіметтің жүргізіп отырған саясатына қарсы болса, онда лауазымынан босатылуы тиіс. Қазақстан тәжірибесінде мұндай оқиға болған, яғни Қасым-Жомарт Тоқаевтың Премьер-Министр лауазымын атқару кезінде, оның жүргізіп отырған саясатына қарсы шыққан бірқатар министрлер өз портфельдерінен айырылған болатын. Үкімет мүшелері өздерінің қарамағындағы мемлекеттік органдардың жұмысы үшін Премьер-Министрдің алдында жеке дара жауап береді. Атқарушы биліктің құрамына кіретін министрліктер Үкімет туралы конституциялық заңның 22-бабының 1 тармағына сәйкес тиiстi мемлекеттiк басқару саласында басшылықпен салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады. Министрлiктердің құрамында оған қарасты тиісті ведомстволар, департаменттер мен басқармалар болады. Сонымен қатар атқарушы биліктің жанында консультативтік кеңестер жұмыс істейді. Олар атқарушы билікке қызметін жүзеге асыруда көмек көрсетеді. Үкіметтің қызметіне келетін болсақ, онда ол сан қырлы, қоғам өмірінің барлық қатынастарын қамтиды. Республика Үкіметінің құзіреті Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы №2688 Конституциялық заңының 9 бабында белгіленген. Ол бойынша республика Үкiметi: 1) мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясаттың негiзгi бағыттарын, оны жүзеге асыру жөнiндегi стратегиялық және тактикалық шараларды әзiрлейдi; 2) мемлекеттiк бағдарламаларды әзiрлейдi; 3) әлеуметтiк-экономикалық және ғылыми-техникалық дамудың индикативтiк жоспарларын әзiрлеп, жүзеге асырады; 4) Республика Президентi белгiлейтiн тәртiппен республикалық бюджеттi әзiрлеу мен оны өзгертуге қатысады, Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi; 5) Республиканың қаржы жүйесiн нығайту жөнiндегi шараларды әзiрлейдi және жүзеге асырады; мемлекеттiк валюта, қаржы және материалдық ресурстарды жасақтау мен пайдалануда заңның сақталуына мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз етедi; 6) құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады; 7) мемлекеттiк баға түзу саясатын талдап жасайды және жүзеге асырады; мемлекет реттейтiн бағалар қолданылатын өнiмдер, тауарлар мен қызметтердiң номенклатурасын белгiлейдi; 8) мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану жөнiндегi шараларды талдап жасайды және жүзеге асырады, мемлекеттiк меншiк құқығын қорғауды қамтамасыз етедi; 9) еңбекке ақы төлеу, азаматтарды әлеуметтiк қорғау, мемлекеттiк әлеуметтiк қамсыздандыру мен әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн және шарттарын белгiлейдi; 10) мемлекеттiк аймақтық саясаттың негiзгi бағыттарын әзiрлеп, жүзеге асырады: аймақаралық проблемалар мен аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуы мәселелерiн шешудi қамтамасыз етедi; 11) ғылым мен техниканы дамытудың, жаңа технологияларды енгiзудiң, мәдениеттi, бiлiмдi, денсаулық сақтау iсiн, туризм мен спортты дамытудың мемлекеттiк саясатын белгiлейдi, және жүзеге асырады; 12) табиғи ресурстар мен айналадағы табиғи ортаны тиiмдi пайдалануды және қорғауды қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды әзiрлеп, жүзеге асырады; 13) құқықтық саясатты iске асыруды қамтамасыз етедi; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау, заңдылық пен құқық тәртiбiн, Республиканың қауiпсiздiгi мен қорғаныс қабiлетiн, Республиканың аумақтық тұтастығы мен мемлекеттiк шекарасын күзетудi қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды әзiрлеп, жүзеге асырады; 14) келiссөздер жүргiзу мен үкiметаралық келiсiмдерге қол қою туралы шешiмдер қабылдайды; Республиканың шет мемлекеттермен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын дамытуды қамтамасыз етедi; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөнiнде шаралар әзiрлейдi, сыртқы сауданы дамыту жөнiнде шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен ынтымақтастықты және өзара iс-қимылды жүзеге асырады; 15) Үкiмет жанындағы консультативтiк-кеңесшi органдарды құрады және таратады; 16) өзiне Конституция, заңдар және Президент актiлерi жүктеген өзге де функцияларды орындайды [61]. Атқарушы билік өзінің қызметін Қазақстан Республикасы Конституциясының, Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы конституциялық заңның негізінде жүзеге асырылады. Бұл заңда Үкіметтің мәртебесі, құрылу негіздері, құзіреттері, шығаратын актілері, есептілігі мен жауаптылығымен қоса, оның басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктері де баяндалған. Үкімет туралы конституциялық заңның 13 бабына сәйкес, Үкіметтің заң шығару бастамашылығы құқығы болады. Парламентке енгізілген заңның жобасы тек Үкіметтің тиісті актінің жобасын енгізу туралы қаулыны шығару жолымен қабылданады. Үкімет Парламент қабылдаған басқарушылық шешімнің (заңның) орындалуын қамтамасыз етеді, бұл заңның министрліктер мен ведомстволарда, басқа да орталық және жергілікті атқарушы органдарда орындалуы бойынша жұмысты үйлестіреді және оның орындалуын қамтамасыз ету үшін бақылауды жүзеге асырады. Заң шығарушы органға республикалық бюджет туралы заңды бекіту туралы және оның атқарылуы жөніндегі есепті табыстайды. Мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты ұлғайтуды қарастыратын заң бастамашылығы құқығы бар субъектілердің ұсынған заң жобалары жөнінде қорытынды береді (тек депутаттық корпустан шыққан шыққан заң жобаларына қатысты). Депутаттардың сұрау салуларына және сұрауларына (заң шығару мәселелеріне қатысты) ауызша немесе жазбаша жауап береді. Тәжірибеде әдетте Парламент сессиясы ашылған соң депутаттар корпусы дір дегеннен келесі жылға арналған бюджетті талқылауға және оны бекітуге кірісіп кетеді. Ал сессияның аяқталуына шамалы қалғанда екі палатада да Үкімет мүшелерінің қатысуымен ағымдағы жылға арналған бюджеттің орындалуы туралы және есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау қорытындысы бойынша есептері тыңдалады. Осы кезеңде депутаттар мен атқарушы билік органдарының арасында қызу жұмыс жүргізіледі. Осы кезеңде депутаттар Үкіметке, оның белгілі бір мүшелеріне қатысты белгілі бір бақылау шарасын қолдануы мүмкін. Мәселен, бюджеттің атқарылуы туралы есепті бекітпей тастайды. Бұл өз кезегінде Парламенттің атқарушы билікке сенімсіздік білдіргенін көрсетеді. Осы кезеңде Конституцияның 53 бабы 3 тармақшасына сәйкес, билік тармақтарының арасында келіспеушіліктер туындайды. Егер келіспеушіліктер оны еңсеруге болмайтындай жағдайда болатын болса, Президент билік тармақтарының арасындағы кикілжіңді қоғамда ары қарай ушықтырмас үшін арбитр ретінде билік тармақтарының бірінің жұмысын доғару бойынша шешім қабылдайды. Үкіметтің өкілеттігінің доғаруы, Парламенттің оған сенім білдіруі немесе білдірмеуі Қазақстан Республикасы Конституциясының 70 бабымен толық реттелген. Ол бойынша: Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады. Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді. Егер Үкiмет және оның кез келген мүшесi өздерiне жүктелген мiндеттердi одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы. Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді. Орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi Республиканың Президентi он күн мерзiмде қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң не оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған жағдайда Президент оған мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады. Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату туралы шешiм қабылдауға және оның кез келген мүшесiн қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрдi қызметiнен босату бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi [52]. Егер Үкімет тиісті жылға арналған республикалық бюджетті бекіту мәселесі бойынша Парламенттің Үкіметке сенім білдіру құқығын иеленетін болса, Үкіметтің заң шығарушы органда республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі есебі кезінде Парламенттің және оның палаталарының алдына сенім білдіру туралы мәселені қоя алмайды. Ол Конституция ережелерінде көзделмеген. Есепті бекіту кезінде шешім шығарылатын 2-ақ жол бар: есепті бекіту немесе бекітпеу (сенімсіздік білдіру). Бұл Парламенттің негізгі бақылау функциясы болып табылады. Ал бюджетті бекіту кезінде Үкіметтің заң шығарушының алдына сенім білдіру туралы сұрақты қоя алу құқығы, оның бюджетті реттейтін құқықтық қатынастардың заң жүзінде ресімделетінімен түсіндіруге болады. Конституцияның 61 бабының 7 тармағына сәйкес, Үкіметтің енгізген заң жобасының заң шығарушымен қабылданбауына байланысты Премьер-Министр заң шығарушы органның бірлескен отырысында (Сенат пен Мәжіліс) Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға құқығы бар. Сенім қоюға түрткі болған мәселе бойынша дауыс беру сенім туралы сұрақ қойылғаннан бастап қырық сегіз (48) сағаттан ерте өткізілмейді. Оның өзіндік себебі бар. Бұл уақытта халық қалаулары қызбалыққа салынбай, заң жобасының ауыртпашылығын сезініп, қоғамдағы болып жатқан оқиғаларды бағалап алу үшін берілген мерзім. Үкіметтің сенімсіздік білдіру туралы ұсыныс палаталардың әрқайсысының депутаттары жалпы санының көпшілік даусын ала алмайтын болса, заң жобасы дауысқа салынбастан қабылданды деп есептеледі. Бірақ, атқарушы билік өзіне берілген мұндай құқықты бір жылда екі реттен артық пайдалана алмайды. «Үкіметке сенімсіздік білдіруге бастамашылық жасаудың бірнеше жағдайлары бар. ...мұндай фактілер 1996, 1999, 2003 жылдарда орын алған. 1. Мәжіліске 1996 жылғы 11 қаңтарда келіп түскен «Қазақ КСР-да азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақ КСР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын палата 1996 жылғы 23 мамырда қарап, қабылдамады. Заң жобасын қабылдамаудың басты уәждері зейнетақыға шығу жасы шегінің ұлғайтылуы мен зейнетақылық жеңілдіктерді алып тастау болды... 1996 жылғы 12 маусымда өткен палаталардың бірлескен отырысында депутаттар жұмыс істеп жүрген Үкіметке сенім білдірді... 2. Қарау және қабылдау тұрғысынан аса күрделі болған «1999 жылға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобасы, онда бюджет дағдарысы жағдайында әлеуметтік салаға, оның ішінде білім беруге, денсаулық сақтауға, мәдениет пен спортқа арналған қаржыландыруға алдыңғы жылмен салыстырғанда қысқарту көзделді...Үкімет сенім туралы мәселені қойды. 1999 жылғы 24 маусымда парламентшілердің дауыс беруі кезінде сенімсіздік білдіру үшін әрбір палата депутаттарының жалпы санының қажетті үштен екі бөлігін жинаған жоқ. 3. Қазақстан Республикасының Үкіметі 2002 жылы Қазақстан Республикасының Жер кодексін әзірледі. 2003 жылғы 16 мамырда Парламент палаталарының бірлескен отырысы: «Үкіметтің Қазақстан Республикасының жер кодексін қайта қайтарып алуына байланысты Премьер-Министрдің Үкіметке сенім білдіру туралы мәселе қоюы» деген күн тәртібімен өтті... Дауыс беру нәтижелері бойынша парламентшілер Үкіметке сенімсіздік білдіру үшін әрбір палата депутаттарының жалпы санының қажетті үштен екі бөлігін жинаған жоқ [45, 110-112бб.]. Атқарушы билік тармағының заң шығару бастамасы құқығы мәселесіне келетін болсақ, онда Үкіметтің бұл құқықты иеленуі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына оң серпіліс берді. Олай дейтініміз, атқарушы билік қолында бар ресурстарды пайдаланып, заң жобасына әлеуметтік-экономикалық талдауды кешенді түрде жүргізеді. Заң жобасын әзірлеп, талқылап, оны қоғамдық қатынастарды реттейтін заңға айналдыру заң шығарушы мен атқарушы билік тармақтарының бірігіп атқаратын қызметтері. Бұл күнде Қазақстан Республикасында заң шығарушы (Парламент) мен атқарушы билік (Үкімет) және сот билігі жеткілікті дәрежеде әрекеттесіп келеді. Қазақстан Республикасындағы билік тармақтарының тепе-теңдік және тежемелік жүйесін ұстануы кезіндегі қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық нәтижесін келесі кезеңдерде қарастыруға болады: 1990-1995жж. – мемлекеттік құрылыс мәселелері бойынша және нарықтық экономиканы қалыптастыруға байланысты заң актілерін қабылдау. 1996-2000жж. – Конституцияға негізделген экономиканың қалыптасуы. 2001-2012жж. – мемлекет пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық салада даму көрсеткішіне шығуы. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|