Просит принять срочные меры и оградить хозяйствующие субъекты Северо-Казахстанской области от неправомерных действий монополиста энергопередающей компании тоо «СевКазЭнергоцентр»
Билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
Диссертация от 18.04.2013г.
| 1.3 Билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі
Қазіргі таңда әлемде өздерінің тәуелсіздігін жариялаған, әлемдік қауымдастықпен немесе жекелеген мемлекеттермен, аймақтық ұйымдармен мойындалған 200 астам мемлекеттер бар. БҰҰ мәліметі бойынша 1945 жылы өздерінің егемендігін жариялап, ресми тіркелген 51 мемлекет әркет етсе, 1992 жылы, яғни Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде БҰҰ тіркелген сәтте, әлемдік қауымдастықпен ресми танылған мемлекеттердің саны 179 болған. Ал 2011 жылғы жағдай бойынша БҰҰ ресми тіркелген мемлекеттердің саны 193-ке жеткен. Ал мұндай беделді ұйымға мүше болмастан әрекет етіп жатқан немесе бақылаушы мәртебесіне ие, болмаса кейбір мемлекеттермен және аймақтық ұйымдармен мойындалып, іс жүзінде жалпы БҰҰ ресми түрде мемлекет ретінде мойындалмаған мемлекеттер қаншама. Әлемдегі барлық мемлекеттердің билік бөлінісі жүйесін және олардың өзара әрекеттестік тетіктерін зерттеп шығу мүмкін емес және оның қажеттілігі де шамалы. Себебі, ол бір диссертациялық жұмыстың шеңберінен әлдеқайда асып кетеді және мемлекетіміздің қазіргі жағдайындағы билік бөлінісі жүйесіне сәйкес келмейді, билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін жетілдіруге берері аз (ағылшын, мұсылман мектептері). Сондықтан да біз Қазақстан Конституциясын, билік тармақтарының бөлінісін қалыптастыруда үлгі еткен (Франция, АҚШ және т.б.) және қазіргі таңда көптеген мемлекеттерге демократиялық бағытта дамуға жол көрсеткен, билік тармақтарының тиімді өзара іс-қимыл жасауының негізінде әлеуметтік-экономикалық жетістіктерге қол жеткізіп отырған мемлекеттермен (АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Бельгия, Испания, Италия, Жапония, және т.с.с.) салыстырып қарастырғанды жөн деп есептейміз. Шетел мемлекеттеріндегі билік тармақтарының функцияларын саралай келе, қазіргі таңда көптеген мемлекеттерде атқарушы билік тармағының құзіреттерінің артып келе жатқандығын байқауға болады. Әлемдік тәжірибеде заң жобаларының басым бөлігі атқарушы билік органдарымен дайындалады. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, Қазақстанда заң жобаларының 80-90% Үкіметпен әзірленеді және заңдарға атқарушы билік органының құрамына кіретін әділет органдарымен мониторинг жүргізіледі. Мұндай жағдайда көптеген ғалымдар заңдардың дайындалуының техникалық тұрғыдан қиын екендігімен түсіндіреді. Біздіңше, бұл жағдайды сонымен қатар атқарушы органның заң шығарушы билікпен салыстырғанда қызметкерлер (мамандар) санының көптігімен және заң шығарушының заңды қабылдағаннан кейін оның тағдырына (түсіндірме беру, орындалуын қадағалау) жауап бермеуімен түсіндіруге болады. Дегенмен, бұл заң шығарушы биліктің өзінің функцияларын жоғалтып алды дегенді білдірмейді. Шетелдерде заң шығарушы билік депутаттық сауалдар жолдау, қоғамды дүрліктірген мәселелер бойынша парламенттік тексерулер жүргізу, басқа билік тармақтарының қызметін бақылау бойынша арнайы парламенттік комиссиялар құру және т.б. сияқты өкілдік ету және бақылау функцияларымен жабдықталған. Шетелдердегі атқарушы билік әртүрлі құрылған. Кейбір елдерде Конституция бойынша ол монархқа тиесілі, бірақ іс жүзінде парламенттік монархияда (мысалы, Ұлыбритания) монархтың билігі шектеулі. Мемлекеттік аппаратқа бұл елдерде Үкімет басшылық етеді. Дуалистік монархияда монарх тікелей елді басқарады, ал абсолютті монархияда барлық билік монархтың қолында болады. Республикаларда атқарушы билік әдетте Президенттің қолында болады, бірақ іс жүзінде билікті жүзеге асыру басқару нысанына байланысты болады. Абсолюттік манархия. Мұнда бір тұлғаның немесе бір органның қолында бүкіл билік шоғырланады. Мемлекеттік басқаруда монарх шексіз билікке ие болады. Мемлекетте заң шығарушы, атқарушы, сот билігі болуы мүмкін. Бірақ соңғы нүктені қоятын, барлық мемлекеттік органдардың ісіне араласатын, өзінің билігін жүргізетін бір ғана орган немесе тұлға болады. Мұндай басқару нысаны өзінің халқын қанап, жаншуымен қауіпті болып табылады. Сондықтан да қазіргі таңда көптеген мемлекеттер демократиялық қағидаларды көбірек ұстанатын мемлекеттік басқарудың республикалық нысанында екендігін байқауға болады. Дегенмен, республикалық басқару нысанын ұстанатын мемлекеттік басқаруда да монарх секілді шексіз билікке қол жеткізіп отырған мемлекет басшылары бар. Мұндай мемлекеттерді демократиялық қағидаларды ұстануға бағыттау жолында бірқатар дамыған мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар әрекет етуде. Мәселен, XX-ғасырдың соңы мен XXI-ғасырдың басында (әртүрлі себептермен қазір де орын алуда) әлемде болған оқиғаларды санамыздан бір өткізер болсақ. АҚШ және батыс еуропа мемлекеттері демократия түсінігін көптеген мемлекеттерге енгізе бастады. Демократия түсінігінде олар мемлекет басшысының ауыстырылуы, биліктің тармақтарға бөлінуі, сот билігінің тәуелсіздігі, мемлекеттік органдардағы жариялылық, ашықтық, сөз және ой еркіндігі және т.б. Мүндай тәртіпті ұстанбаған мемлекеттерге қарсы шара ретінде экономикалық кедергілерді қолданып келеді (Иран, Солтүстік Корея, Сирия және т.б.). Әлемдік қауымдастықтың, дамыған мемлекеттердің әрекеттеріне қарамастан әлі де болса мемлекеттік басқару нысанында абсолютті монархияны ұстанып келе жатқан мемлекеттер бар. Олар көбіне экономикалық дамыған араб мемлекеттері (Кувейт, Омар, Бахрейн, Сауд Арабиясы, Катар және т.с.с.) және экономикалық тұрғыдан әлсіз мемлекеттер (Африканың кейбір мемлекеттері). Жалпы теорияда президенттік басқару нысанын ұстанатын мемлекеттерде президент институты билік тармақтары құрамынан тыс тұрып, басқарушылық әрекеттерді жүзеге асырушы субъект болып табылмайды, ол биліктің атқарушы тармағының басшысы болуға тиіс (классикалық мысал ретінде АҚШ-ты алуға болады). Президенттік республикаларда Президент бір уақытта мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы болып табылады. Ол министрлер арасында өкілеттіліктерді бөле отырып, мемлекеттік аппаратты басқарады. Президенттік республикаларда алқалы орган ретінде үкімет жоқ, болса да Парламенттің қатысуынсыз, тек Президентпен тағайындалатын және алынып тасталатын әкімшілік Премъер-Министр (менеджер ретінде) әрекет етеді. Премъер-министр Президенттің тікелей нұсқауымен жұмыс жасайды, ал Үкіметтің басшысы болып Президент қала береді. Шетелдердегі билікті тармақтарға бөлудің тұжырымдамасы алғашқы кезеңде аристократиялық сипатта болды: тағайындау не болмаса мұраға қалдыру жолымен жасақталып отырды. Дегенмен, XIX-ғасырдың соңы мен XX-ғасырдың басында-ақ сайлау тәсілімен құрыла бастаған заң шығару органдары пайда болды, мәселен: 1815 жылы Нидерландыдағы Бас Штатының алғашқы палатасы, 1831 жылы Бельгиядағы Сенат, 1864 жылы Грекия Парламенті, 1879жылғы Болгариядағы княздық. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін аристоркаратиялық сипаттағы басқарылатын билік өзгертіле бастады, ол өзінің Конституциялық дамуын жалғастырды. Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландия біріккен корольдігінде заң шығару саласында Лордттар палатасының, яғни Парламенттің төменгі палатасының құқықтары біршама әлсіреді. Жапонияда Парламенттің төменгі палатасының жоғарғы палатаға қатысты құқықтарын шектеу бойынша құзыретке ие болды, мұнда атқарушы билік тек халықтың өкілі ретінде төменгі палатаның жауаптылығында болды Франциядағы республикалық Кеңесі біршама өкілдігіктерінен айырылды. Шетелдердегі мемлекеттік органдардың құрылымы елдегі мемлекеттік билікті (тармақтарды) ұйымдастыру саласына байланысты (біріңғай, тең бөлінген, жауапкершілікті бірге көтеретін). Мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік органдар жайында айтқанда билікті тармақтарға бөлу арқалы жүзеге асыратын мемлекеттік лауазымды тұлға мен халыққа қызмет көрсететін мемлекеттік органды және мемлекеттік органдар мен оның лауазымды тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін құрылатын мемлекеттік қызметшілерді (жалданушыларды) ажырата білуі хақ. Заң шығару және өкілді орган билігі көптеген мемлекеттерде халықтың атынан сөйлейтін және оның мүддесін білдіретін Парламент негізінде құрылған. Кейбір мемлекеттерде заң шығарушы биліктің қызметінің сапасына баға беретін және оны қадағалап, өз бақылауында ұстайтын мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар жетерлік. Әрине унитарлы мемлекеттерді заң шығарушы биліктің қызметі біршама жеңіл болып келеді, себебі онда мемлекеттің бүкіл аумағында бір ғана заң шығару және өкілділік етуші орган қызмет көрсетеді. Ал мемлекеттік құрылымның федерация түрлерінде жағдай өзгешелеу болып келеді. Алып держава саналатын АҚШ, Ұлыбритания, Ресей және т.с.с. мемлекеттерде федерация немесе корольдік мүшелерінің заң шығару биліктері өз қызметінде біршама тәуелсіздікке ие болады. Олар сол территорияда қандай да болмасын заң жобаларын орталыққа алаңдамай қабылдауға құқығы бар. Мәселен, АҚШ әр штаттың өз заңы бар, кейбір жағдайларда штаттардың заңдары біріне бірі қарама қайшы келіп жататын тұстары кездесіп тұрады. Дегенмен кейбір орталықтандырылған жағдайдағы мемлекеттерде (Ресей) федерация мүшелерінің заңдары орталықтың қабылдаған заңнамалық актілеріне қайшы келмеуі тиіс. Шет мемлекеттерінің Конституцияларын саралай келе, мемлекеттік басқару жүйесіндегі атқарушы биліктің түрлі құрылғанын байқауға болады. Бірқатар мемлекеттерде конституция бойынша билік монархқа тиесілі болғанымен, шындығында кейбір мемлекеттерде монархтың билігі шектеулі ғана болып келеді. Қазіргі кезеңде көптеген мемлекеттердегі монархтар өз биліктеріндегі құзіреттерін парламентке беріп қойған (мәселен, Ұлыбритания). Мемлекеттік заң шығару ісімен бұл елдерде Парламент шұғылданса, елдегі шұғыл басқарумен атқарушы билік, яғни Үкімет айналысады. Шектеулі монархияларда атқарушы билікті көп жағдайда Парламент жасақтайды, және Парламент атқарушы биліктің жұмысын қадағалаумен шұғылданады, оның халық алдындағы жауапкершілігін бірііп көтереді (партиялық жауапкершілік). Басқару нысанандағы президенттік республикаларда мемлекет басшысы бір мезгілде Президент және Үкіметтің төрағасы болып табылады. Президент белгілі бір ведомстволардың басшылықтарындағы лауазымды тұлғаларға құзіреттер бере отырып мемлекеттік басқарудың ауыр жүгін өз қолына алады. Әдетте Президентпен басқарылатын мемлекеттерде Үкімет өз бетінше алқалы орган болып табылмайды, себебі Үкіметтің құрамы Парламентпен бекітіледі және тікелей мемлекет басшысының нұсқауымен жұмыс істейді. Шетелдердегі мемлекеттік басқару нысанындағы парламенттік республикаларда мемлекеттік басқарумен парламентпен жасақталатын атқарушы билік айналысады. Мұндай жүйеде Президент институты монархтың дәрежесімен тең келеді деп айтіға болады (құзіреті жағынан), яғни мемлекетті шұғыл басқарумен Үкімет айналысады, ал Президент жай ғана билік тармақтарының дұрыс, қалыпты жұмыс істеуін қадағалап тұрады және кейбір өкілеттіліктерді иеленеді. Бірақ монархтан өзгешелігі монарх өмір бойына қызмет істейді және ол мұрамен беріледі, ал біз қарастырып отырған парламенттік мемлекеттерде Президенттер бүкіл халықпен немесе кейбір елдердегі сияқты парламент мүшелерімен белгілі бір мерзімге сайланып отырады. Дегенмен басқару нысанының жартылай президенттік республикаларында жағдай өзгешелеу болып келеді. Бірқатар мемлекеттерде Үкімет атқарушы билік ретінде Президентке де Парламентке де тәуелді болып келеді. Себебі, мұнда Үкімет мүшелерін және оның басшысын қызметке ұсынатын Президент болғанымен, оны жасақтайтын Парламент болып табылады. Мұндай мемлекеттеде елдегі әлеуметтік, экономикалық, қаржы және т.б. мәселелермен, яғни шұғыл басқарумен Үкімет айналысады және оған Президенттің кірісуіне жол жоқ. Президенттің қолында тек оған тікелей бағынышты мемлекеттік орандар болады. Ол көбіне құқық қорғау органдары. Президент Парламент пен Үкіметтің қолтықтасып жұмыс істеуіне кепіл болады. Сонымен қатар Президент судьяларды қызметіне тағайындайды, ал жалпы Жоғарғы сот билігін құратын Парламент болып табылады, кейде Президент пен Парламент бірігіп сот билігін құрады. Мемлекеттік билік тармақтарына кірмейтін ерекше мәртебесі бар құрылымдар да бар. Көптеген мемлекеттерде оны әртүрлі айтады: сайлау билігі, бақылау билігі, омбудсмендер, әскердегі тәртіпті сақтаушылар (Германия). Мүндай органдар шетелдердегі Конституция мен заңдарға сәйкес ешқандай билік тармақтарына бағынбастан бөлек қызмет атқарады. Көптеген мемлекеттердің басты құжаттарында Конституцияның жоғары тұруын және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын конституциялық бақылау органдарына (конституциялық соттар, конституциялық кеңестер және т.с.с.) белгілі бір бөлімдер арналып, оларға ерекше мәртебе беріледі. Шетелдерде сайлау билігінің де мәртебесі ерекше болып келеді. Мәселен, бірқатар латынамерикалық мемлекеттерінде сайлау трибуналдары, сайлау регистрлары әрекет етеді. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі унитарлы мемлекеттерге келетін болсақ, онда бұл мемлекеттерде бір ғана заң шығарушы орган, атқарушы билік және мемлекет басшысы болады. Біртұтас жүйеде әрекет ететін атқарушы билік жұмыс істейді жасайды. Біртұтас мемлекеттердің орталықтанған жүйесінде жергілікті жерлерді мемлекет басшысымен тағайындалатын лауазымды тұлғалар басқарады (әкімдер, хатшылар, губернаторлар және т.б.). Аталған лауазым иелеріне мемлекет басшысымен немесе Парламентпен заңнамалық негізде өкілеттіліктер беріледі, яғни жергілікті жерлердің басшылары орталықтың (Президент, Парламент, Үкімет) өкілдері болып табылады. Унитарлы мемлекеттердің орталықтанбаған жүйесінде жергілікті жерлердің лауазымды тұлғалары оларға қандайда бір болмасын құзіреттер беріліп қызметке тағайындалмайды, олар сол елді мекендегі халықпен сайланады. Орталықтанбаған жүйедегі жергілікті жерлерде қоғамға маңызы зор мәселелермен орталықтың белгілі бір ведосмстволарының тиісті бөлімдері немесе филиалдары шұғылданады Оны делегатура деп атайды. Федеративті мемлекеттерде мемлекетті басқару біршама қиындай түсетіні анық. Себебі, онда жүйе орталықтанбаған. Федеративті мемлекеттердің құрамына кіретін әрбір мүшесінің өз билік тармақтары болады. Кейде олардың қабылдаған басқарушылық шешімдерінің орталықтың қабылдаған шешімдеріне қарсы келіп жататын тұстары да кездесіп тұрады. Билікті тармақтарға бөлудің шығыстық, яғни Жапон моделіне тоқталатын болсақ, онда шетелдердегі мемлекеттік басқару жүйесіне сәйкес келетіндей бұл елде де биліктің бөлініс жүйесі әрекет етеді. Жапония Конституциясында [25, 243-279бб.] билікті бөлінісі оны тармақтарға қарай бөлу арқылы жүзеге асырылады. Бұл мемлекет құрылымы жағынан парламенттік монархия болып табылады. Заң шығарушы билік: өкілдер және кеңесшілер деп аталатын 2 палатадан тұрады. Жапон Конституциясының 41-бабы Парламентті «мемлекеттік биліктің жоғары және жалғыз ғана заң шығарушы органы» деп таныған. Парламент заң шығару (заң актілерін мақұлдау), өкілдік ету (халықтың мүддесін білдіру), бақылау (атқарушы билікке қатысты) қызметімен айналысады. Конституцияның 15 бабына сәйкес, халық жария лауазымды тұлғаларды сайлауға және оларды қызметінен кетіруге құқықты иеленеді. Барлық жария лауазымды тұлғалар қоғамның құлдары болып есептеледі. Конституцияның I тарауы Императорға, оның қызметі мен өкілеттіктеріне арналған. Конституцияның 3 және 4 баптарына сәйкес Императордың мемлекеттік билікті жүзеге асыруы қандай да бір өкілеттілікпен өлшенбеген. Мемлекеттік билікке қатысты оның барық қызметі атқарушы биліктің келісімімен ғана жүзеге асырылады. Премьер-министрді және Үкімет мүшелерін Император Парламенттің ұсынуымен тағайындайды және Жоғарғы сотың басшысын Министрлер Кабинетінің ұсынуымен тағайындайды (6-бап). Премье-Минисрді, мемлекеттік министрлерді Парламенттің ұсынуымен Император тағайындағанымен, Кабинет атқарушы билікті жүзеге асыру кезінде Парламенттің алдында жауапты болады (65 бап). Конституцияға сәйкес Үкіметке атқарушы билік функциясы бекітілген. Мұнда атқарушы билік үлкен өкілеттілікке ие. Үкімет басқарудың жалпы функцияларымен қатар, міндеттерге тәуелді. Олар: заңнамалық актілердің орындалуы, мемлекеттік істерді басқару; сыртқы саясатты жүргізу; заң шығарушы органның келісімімен шарт жасасу; бекітілген заңдардағы ережелерге сәйкес оларды басқару; бюджетті қалыптастыру және оны Парламенттің қарауына жіберу; Конституция мен заң нормаларын өмірде қолдану үшін жарлықтар шығару; жалпы және жеке кешірім бойынша шешім қабылдау (73 бап). Кейбір министрлектерге ерекше өкілеттіліктер берілген Оған сәйкес атқарушы биліктің шешімдері өкілеттілік берілген министрліктермен шығарылады және Үкіметтің басшысымен бекітіледі (74-бап). Министрлер кабинеті заң шығару бастамасына ие болып табылады. Дегенмен Үкіметтің заң шығару бастамасы Парламенттің ішінде саяси партиялармен заң жобаларының мазмұнына қатысты депутаттық корпуспен қарсылықтарға тап болады. Конституцияның 76-бабының 1-тармағына сәйкес сот билігі Жоғарғы сотқа және төмен тұрған соттарға тиесілі. Сот әділдігін тек қана сот жүзеге асырады. Аталған баптың екінші тармағында басқа ерекше сот құруға тыйым салынады және әкімшілік органдар соңғы шешім қабылдайтын сот билігін жүзеге асыра алмайды деген норма бар. Жоғарғы сот адвокаттардың жұмысын белгілейтін тәртіпті енгізуге өкілетті. Прокуратура Жоғарғы Сот белгілеген тәртіп бойынша әрекет етеді. Билік бөлінісінің АҚШ-тық моделін алып қарасақ, онда ол конституциялық екі ерекшелікпен реттеледі. Алғашқысы оның федералдық сипаты. Даниель Дж. Элейзердің федерализм туралы анықтамасына сай, бұл – «жалпы жүйеге бірқатар саяси топтарды қосатын, сосын өздерінің саяси біркелкіліктерін ұстайтын саяси ұйымның нысаны». Д. Элейзердің пікірінше, «билік өкілеттігінің майысқаны соншалық, олар заңды орталықтанған немесе Конституцияны бұзбастан бір қолда шоғырлана алмайтын керісінше орталықтан ажыратылған саяси жүйе» түріндегі амарикандық федерализмнің жүйесі бұл – «матрица (саты емес)» [26]. АҚШ - өзінің құрамында 51 штатты біріктіретін федеративтік мемлекет. Мемлекеттік басқару нысаны жағынан – президенттік республика. Мемлекет басшысы бір уақытта атқарушы биліктің басшысы болып табылады. Президент сайлаушылар институтының (жанама сайлау) негізінді 4 жыл мерзімге сайланады. Президент Парламент қабылдаған заң жобаларына қол қояды. Содан соң ғана заң жария етіледі және күшіне енеді. Президент заң жобасымен келіспеген (толықтай немесе ішінара) жағдайда, оны Парламентке қайтарып жібереді (вето құқығы). Сондай-ақ, Президент заңдық күші бар актілер шығаруға құқылы. АҚШ Үкімет мүшелері Сенаттың (Парламенттің жоғарғы палатасы) келісімі бойынша Президентпен тағайындалады. Үкімет мүшелері өздерінің қызметін жүзеге асыру барысында келісім берген Конгресске емес, Президентке тәуелді болып табылады. Үкімет мүшелері Президенттің халыққа сайлау кезінде берген уәделерін және оның бағдарламасын іске асыруға көмектеседі. Конгресс – заң шығарушы орган болып табылады. Ол өкілдер палатасы және Сенат болып екіге (2) бөлінеді. Өкілдер палатасы тікелей сайлау негізінде 2 жыл мерзімге сайланады. Өкілдер палатасының спикері палата депутаттарының арасынан сайланады. Сенаторлар болса әрбір 2 жылда қайта жаңартылып отыратын тәртіппен 6 жыл мерзімге сайланады. Сот билігі Жоғарғы Соттан, апелляциялық соттан, округтық соттан және арнайы соттан тұрады. 1990 жылдардың аяғында Ренквистің басшылығымен Жоғарғы Сот және Конгресс штат және жергілікті әкімшіліктер билігіне қайта өкілеттіктер берудегі ұмтылыстарын паш етті [27]. Дегенмен соңғы жылдары соттарда штат беделі біршама төмендеді. Мәселен, 2005 ж. Жоғарғы Сот штаттардың марихуана және ішімдік туралы өз заңдарын қабылдауына наразылықтарын қабылдамады. Ақиқатында штаттар Парламенттің де қолдауынан жұрдай қалуда. Мәселен, біршама заңдардың дүниеге келуімен «No Child Left Behind Act», «Help America Vote Act», «REAL ID Act» штаттардың еркіндігі біршама қысқарды, заң шығарушылардың көзқарастарына байланысты ниет қалмады [28]. АҚШ конституциялық жүйесінің тағы бір ерекшелігі, ол билікті тармақтарға бөлу және билік тармақтарының тәуелсіздігі. Аталған қағидаттар АҚШ Конституцияның 3 бабында көзделген. Соттардың өмір бойына лауазымға тағайындалу ережесі, жеткілікті дәрежедегі материалдық өтемақы кепілдігі мұндағы сот билігінің тәуелсіздігін нығайтуға үлесін қосуда. Ұлыбритания – мемлекеттік басқару нысаны бойынша парламенттік монархия болып табылады. Мұнда билік тармақтарының бөлінісі (классикалық түсінікте) жүзеге аспайды. Себебі, бұл мемлекеттегі монарх заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерінің бір бөлігі болып саналады. Мұнда Үкімет мүшелері бір уақытта Парламенттің мүшелері болып табылады және заңнамалық акт шығару құзіретіне ие болады. Мәселен, Лорд-канцлер бір мезгілде министрлер кабинетінің мүшесі, Лордтар палатасының спикері және апелляциялық соттың төрағасы болып табылады. Ұлыбританияда Монарх ресми түрде мемлекет басшысы болып табылады. Монарх номиналды болып табылғанымен, басқарушы элитаны жасақтауда, мемлекетті тиімді басқаруда өкілеттіліктері өте көп. Мәселен, Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Парламентті таратып, қайта шақыра алады, Үкіметтің басшысы мен мүшелерін (министрлерді) тағайындап, оларды орнынан босата алады, қарулы күштерге басшылық жасайды, Парламентпен қабылданған заңдарға қол қояды, егер келіспеген жағдайда заңды кері қайтарады (вето құқығы), судьяларды тағайындайды, азаматтарға кешірім жасайды. Сыртқы саясатта монарх халықаралық құжаттарды бекіту, соғыс немесе бейбітшілік жариялау, дипломатиялық өкілдіктерді ашу және өзінде қабылдау және т.б. өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Парламент 2 палатадан тұрады: қауымдар палатасы және лордтар палатасы. Қауымдар палатасының мүшелері – жалпыға ортақ жасырын дауыс беру негізінде 5 жыл мерзімге сайланады. Мұнда заң жобалары комитеттерде қарастырылады. Комитеттердің саны шектелмеген. Әдетте комитеттерде 15-40 адам мүшелікте болады. Ал жалпы палата мүшелерінің саны сайлау округтерінің санымен пара-пар келеді (659, бір округтен бір мүше сайлануы тиіс). Комитеттер төрт (4) топқа бөлінеді: 1. Жария биллдерді (заңдарды) қарастыратын комитеттер. 2. Жеке биллдерді (жеке құқық саласы бойынша) қарастыратын комитеттер. 3. Сессиялық комитеттер (белгілі бір мәселелерді қарастыру үшін құрылатын комитеттер). 4. Атқарушы биліктің (министрлердің) қызметіне бақылау жүргізуге негізделген комитеттер. Қауымдар палатасының спикері өздерінің арасынан сайланады. Спикердің кандидатурасы әдетте саяси партиялардың басшыларымен және монархпен алдын ала келісіліп қояды. Лордтар палатасы Парламенттің жоғарғы палатасы болып табылады. Аталмыш палатаның мүшелігіне енудің 4 түрі бар: рухани лордтар (дін адамдары), заңгер лордтар, мұрагер пэрлер, өмірлік пэрлер (бұл институт 1958 жылы енгізілген болатын). Өмірлік пэр мәртебесін (мондатын) Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша монарх сыйлайды. Лордтар палатасының функциясы келесідей: заң шығарушылық функция. бақылау функциясы. соттық функция. Лордтар Палатасы басшылығында Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша монархпен 5 жыл мерзімге тағайындалатын Лорд-Канцлер тұрады. Лорд-Канцлер лауазымы бойынша Үкіметтің құрамына кіреді және атқарушы биліктің атынан сөйлей алады. Сонымен қатар, Лорд-Канцлер бір мезгілде сот билігін басқарады. Аппеляциялық соттың және Жоғарғы Соттың канцлерлік бөлімінің төрағасы болып табылады. Үкіметті, яғни Премьер-Министр мен министрлерді монарх тағайындайды. Бірақ олардың саны нақты бекітілмеген, оны Премьер-Министрдің өзі шешеді. Министрлер Кабинетінің бірқатар мүшелері Парламенттің мүшелері болуға тиіс. Министрлер Кабинетіне бір мезгілде Парламентте жеңіске жеткен партияның басшысы болып табылатын Премьер-Министр басшылық жасайды. Сонымен бірге Премьер-Министр Бірінші лордттар қазынашысы қызметін иеленеді. Премьер-Министр бір уақытта белгілі бір министрліктің басшысы болуы да мүмкін. Министрлерді тағайындағанда «Ди-хонт» қағидаты басшылыққа алынады. Ол дегеніміз, мәселен, Парламенттегі бір Комитеттің төрағасы болып көпшілік дауысты жинаған партияның өкілі болса, оның орынбасары міндетті түрде екінші көпшілік дауысты жинаған басқа партияның өкілі болуға тиіс. Сол сияқты Премьер-Министрдің де бірінші орынбасары басқа партиядан болуы қажет. Біздіңше, бұл қағидат саяси партиялардың рөлін арттырып, саяси тұлғалардың халықтың алдындағы жауапкершілігін арттыра түседі. Үкімет Парламенттің төменгі палатасын таратуда шешуші рөл атқарады. Ресми түрде палатаны тарататын монарх болып табылғанымен, тәжірибеде ол Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша жүзеге асырылады. Үкіметтегі негізгі ведомстволар ретінде Премьер-Министрдің кеңсесі мен хатшылығы және қазынашылық табылады. Үкімет өз қызметінде алқалы орган болып табылады және мұнда Үкіметтің алқалы және жеке жауапкершілігі институты әрекет етеді. Егер төменгі палата қандайда бір министрге сенімсіздік білдіретін болса, Премьер-Министр ол министрдің жеке өзінің немесе бүкіл Үкіметтің отставкаға кету мәселесін қарастырады. Бұл өз кезегінде Үкіметтің ортақ іске бірігіп жауап беруге дайын екендігін дәлелдейді. Германия мемлекетінің адам құқықтары мен бостандықтарына аса үлкен көңіл бөлетіндігін, оның Конституциясының [25, 153-230бб.] 1-ші бабының ережесінен көруге болады. Онда адамның қадірі мен қасиетін сақтау және қорғау – барлық мемлекеттік биліктің міндеті (1-тармақ) және бұл негізгі құқықтар заң шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне міндетті болып табылды дегінген (3-тармақ). Заң шығарушы – конституциялық құрылыспен, ал атқарушы билік – заңмен және құқықпен байланысты (20 баптың 3 тармағы). Германия Еуропалық Одақтың мүшесі болып табылғандықтан, бұл ұйымның нормативтік құқықтық актілерін қабылдау алдында Үкімет Парламентке (Бундестагқа) өзінің қорытындысын береді. Келіссөздер кезінде Федералдық Үкімет Бундестагтың берген қорытындысын басшылыққа алуы тиіс (23 баптың 3 тармағы). Республика 16 жерге (аймаққа) бөлінеді. Бундестаг депутаттары жалпыға бірдей, еркін, тең және құпия негізде 4 жыл мерзімге сайланады. Олар тек өздерінің ұяттарының алдында ғана жауап береді. Бундестаг өзінің Президентін, оның орынбасарларын және хатшыларын сайлайды. Бундестаг ғимаратының басшысы полицейлік билікті иемденетін тұлға болып табылады. Бундестаг заң шығарушылық қызметтен басқа тергеу жүргізу (тергеу функциясы) құқығына ие. Белгілі бір іс бойынша Бундестаг тергеу комитетін құруға құқығы бар, соттар мен құқық қорғау органдары бұл комитетке тиісті көмекті көрсетулері тиіс (44 бап). Сондай-ақ мұнда өтініштер мен шағымдарды қарастыратын петиция жөніндегі Комитет құруға болады. Бундесрат - өкілдер палатасы десек те болады, ол өздері тағайындайтын және қайтып шақырып алатын жерлер Үкіметінің мүшелерінен тұрады. Бундесрат өзінің Президентін 1 жыл мерзімге сайлайды. Президент 55 бапқа сәйкес федералдық жиналыспен 5 жыл мерзімге сайланады. Осы мерзімге тағы да 1 рет сайлануға рұқсат етіледі. Федералдық жиналыс Бундестагтың және Бундесраттың өкілдерінен құралады. 55 бапқа сәйкес мұндағы Федералдық Президент ешбір билік тармақтарының құрамына кірмейді. Президенттің шешімдері мен өкімдерінің күшіне енуі үшін Федералдық Канцлердің немесе уәкілетті федералдық министрдің рұқсат етуі талап етіледі (контрассигнатура). Бұл ереже Федералдық Канцлерді тағайындауға немесе өкілеттігін тоқтатуға, Бундегстагты таратуға қатысты қолданбайды (58 бап). Президент халықаралық құжаттарға қол қояды, елшілерді қабылдайды, Федералдық Канцлердің ұсынысы бойынша министрлерді тағайындайды және орнынан босатады, федералдық соттарды тағайындайды және орнынан кетіреді, азаматтарға кешірім жасау құқығына ие. Үкімет – Федералдық Канцлер мен министрлерден тұрады. Федералдық канцлер Президенттің ұсынысы бойынша Бундестагпен сайланады. Сайланған тұлға Президентпен тағайындалады. Сайланған Федералдық Канцлер мен министрлер Бундестагтың алдында ант береді. Федералдық Канцлер қызметіндегі саясаттың басты бағыттарын өзі белгілейді және ол үшін жауапты болады. Федералдық Канцлер мен министрлердің өкілеттіліктері жаңадан сайланған Бундестагтың бірінші отырысы басталған сәтте бітеді. Бұл жағдайда Үкімет басшысы Бундестагқа оған сенім білдіру туралы мәселені қоюы керек және ұсыныс пен дауыс берудің арасы кем дегенде 48 сағаттан кем болмауы тиіс (Қазақстанда да сенім білдіру туралы ұсыныс түскен жағдайда дауыс беру аталған мерзімнен бұрын өткізілмейді). Егер сенім көпшілікпен қолдау таппаса, Федералдық Канцлер Президентке Бундегстагты тарату жөнінде ұсыныс енгізеді. Президент өз кезегінде 21 күннің ішінде Бундегстагты таратуы керек. Егер Бундегстаг көпшілік дауыспен басқа Федералдық Канцлерді сайласа, Президенттің оны тарату құқығы күшін жояды. Заң шығару бастамасына Федералдық Үкімет, Бундестаг және Бундесрат ие. Германия Конституциясының IX бөлімі сот төрелігіне арналған. Ол Федералдық Конституциялық Сотқа, федералдық соттарға және жерлер сотына бөлінеді. Конституциялық Соттың мүшелері Бундестагпен және Бундесратпен теңдей сайланады. Федералдық соттар әкімшілік, қаржы, еңбек, әлеуметтік, жалпы болып бөлінеді. Бельгия – аймақтар (Валлон, Фламонд, Брюссель) мен қауымдастықтардан (француз, фламонд және германтілді қауымдастықтар) тұратын федеративтік мемлекет. Заң шығарушы билік өкілдер палатасы мен Сенаттан тұрады және ол Корольмен бірге жүзеге асырылады (36 бап). Корольге атқарушы билік тағынышты (37 бап). Сот билігі соттар мен трибуналдар арқылы жүзеге асырылады. Қаулылар мен үкімдер Корольдің атымен орындалады (40 бап). Конституцияның 56 бабына сәйкес, Палатаның әрқайсысы тергеу жүргізуге құқығы бар (тергеу құқығы). Өкілдер палатасы тікелей азаматтармен 4 жыл мерзімге сайланады. Құрамында 150 адам болады. Сенат аймақтармен құралады. Өкілдік ету мерзімі 4 жыл. Корольдің балалары және әке жағынан туыстары (мемлекетті басқаруға құқығы бар) 18 жастан бастап сенатор болуға құқықтары бар. Король атқарушы билікті басқарады, министрлерді тағайындайды және орнынан түсіреді. Корольдің тегіндегі мүшелер министр болуға құқықтары жоқ. Министрлер Кеңесінің мүшелер саны 15-тен аспауы керек. Министрлер өкілдер палатасының алдында, яғни жанама түрде халықтың алдында жауапты болып табылады (101 бап). Сонымен қатар Король федералдық мемлекеттік өатшыларды тағайындайды және орнынан босатады. Олар Үкіметтің мүшесі және министрлердің орынбасарлары болып табылады. Король Конституцияда көзделген өкілеттіктерден басқа құқықтарды атқара алмайды, егер оның шешімі тиісті сала министрлерімен расталмаса (контрассигнатура), күші болмайды. Король заңдарды бекітеді және күшіне енгізеді (109 бап). Бүкіл Бельгия үшін бір ғана арбитраждық сот бар. Трибуналдық соттар, сот кеңесшілері, кассациялық соттың судьялары Корольмен тағайындалады. Испания мемлекетіне келетін болсақ, онда бұл мемлекеттің 1978 жылғы Конституциясына сәйкес бұл мемлекет парламенттік монархия болып табылады. Король – мемлекеттің басшысы, мемлекеттік институттардың қалыпты жұмыс істеуі бойынша кепіл әрі арбитр болып табылады. Корольдің актілері Үкімет басшысының, уәкілетті министрлердің және Конгресс төрағаларының қолдарымен мақұлдануы тиіс. Онсыз аталған актілер жарамсыз болып табылады. Парламент – Бас кортес деп аталады. Ол Конгресс және Сенат деп аталатын екі палатадан тұрады. Бас кортес – заң шығару, бақылау және өкілдік ету функцияларын атқарады. Конгресске жалпылама, теңдей, тіке және құпия сайлау негізінде 4 жыл мерзімге сайланады. Оның құрамында 300-400 жуық депутаттар болады. Сенат – аймақтар өкілдігінің палатасы болып табылады. Мұнда әр провинциядан 4 адамнан сайланады. Заң шығару бастамасы Үкіметке, Конгресске және Сенатқа тиесілі. Заң жобалары Министрлер кеңесімен мақұлданып Конресске беріледі (88 бап). Атқарушы органды Үкіметтің төрағасы басқарады. Әрбір жаңартылған Конгресс мүшелерінің жаңартылған құрамына Король алдын ала Парламентте орын алған саяси партиялардың өкілдерімен ақылдасқаннан кейін Конгресстің төрағасы арқылы Үкімет төрағасының кандидатурасын ұсынады (99 бап). Үкіметтің мүшелері оның төрағасының ұсынысы бойынша Корольмен тағайындалады және қызметтен босатылады. Үкімет өзінің саяси қызметінде Конгресс депутаттарының алдында ортақ жауапкершілікте болады. Конституцияның 6 бөлімі сот билігіне арналады. Сот билігі Корольдің атынан судьялармен және магистраттармен жүзеге асырылады. Сот билігінің бас кеңесі – сот билігінің басқарушы органы болып табылады. Бас Кеңеске төрағалық ететін Жоғарғы Соттың төрағасы және Корольмен 5 жыл мерзімге тағайындалатын 20 мүше кіреді. Оның 12 мүшесі судьялар мен магистраттар құрамынан, 4 мүшеден Сенат пен Конгресстің ұсынысы бойынша адвокаттар мен беделді заңгерлер арасынан сайланады. Бұл органның функциясына судьяларды тағайындау, қызметінде өсіру, тәртіптік мәселелерді қарау кіреді (122 бап). Франция мемлекетіндегі билікті тармақтарға бөлу моделі 1958 жылғы Франция Конституциясынан көрініс табады. Франциядағы Президент жағдайының өзгешелігі билік тармақтарының жұмыс істеуі бойынша өзінің өкілеттіктеріне сай «қатысушы» [29], өзінің үстем билігімен Парламент пен Үкімет арасындағы тепе-теңдік пен тежемелікті, осы билік тармақтарының өзара әрекеттесіп қызмет атқаруын қарап отырады. Мемлекеттік басқаруда мемлекеттік органдарының жұмысына қатынасуымен бірге, Президент өзіне берілген өкілеттіліктерді сақтап қалады. Дегенмен, бұл Президенттің шексіз билікке ие болуы туралы мәселені жоққа шығарады. Президенттің өкілеттігін шектейтін заң шығарушы жіне атқарушы, конституциялық бақылау орандары бар. Мәселен, Парламенттің төменгі палатасын тарату немесе елде төтенше жағдай жариялау бойынша Үкімет басшысының, Палата төрағаларының, конституциялық бақылау органының, яғни Конституциялық Кеңестің алдын ала келісімі талап етіледі. Ал қоғамға маңызы бар белгілі бір мәселелер бойынша референдум өткізу бойынша сұрақты заң шығарушы биліктің біріккен палатасы Үкіметтің ұсынуының негізінде қарайды және ол бойынша нақты щешім қабылдайды Конституцияның 16-бабына сәйкес Президенттің төтенше және шұғыл шараларды қабылдауының мақсаты ретінде Конституцияда көзделген мемлекеттік органдарға қысқа уақыт ішінде конституциялық ережелерді орындау үшін оның талпынысы ретінде қарастырады. Елде төтенше жағдайлар енгізу бойынша Президенттік бастама Конституцияда көзделген екі жағдаймен ғана шектелген: біріншіден, мемлекеттік институттар, ұлттардың егемендігі, территориялдық біртұтастық қауіпсіздікке тап болуы керек, екіншіден, конституциялық органдарының (бұқаралық) шын мәнінде жұмыс жасауы тоқтатылу қажет. Бірқатар конституциялық нормалардың анақталмаған жағдайда қалуы және оны талқылау кезіндегі кең ұғым, соңғы уақыттағы Франциядағы мемлекеттік құрылыстың саяси тәжірибесі М.Дювержеге тікелей сайлаудың негізінде жоғары билік бір адамның қолына шоғырланған «республикалық монархия» деп атауына негіз болды [30]. Франция Президентінің саяси жауапкершіліктен аулақ болуы бойынша оны өзінің беделі бойынша монархқа тең келтіруге болады. Конституция ережелері Президенттің мемлекетке опасыздық жасаған жағдайын ескермегенде, Президентке қандайда бір жауапкершілікті қолдануды немесе оны орнынан кетіруді қарастырмайды. Францияның мемлекеттік құрылыс жүйесінде президенттік институттың күшеюін тек Президенттің жеке басының өкілеттігінің жоғары болуымен байланыстыру жалған. Ф. Арданның айтуынша, бастапқы кездерде Конституция нормаларында Президенттің мемлекеттік биліктің басқа тармақтарының қызметіне араласуына тосқауыл қоятын ереженің болуы есебінен Президенттің басқа мемлекеттік басқару жүйесінде билік тармақтарының алдында басымдығын орнатты [31]. Дегенмен, билік тармақтарының рөлін мұнда тым түсіре беру болмас, себебі мемлекеттік басқару саласында барлық билік тармақтарының президент институтын шектейтін Конституцияда көзделген өкілеттіліктері бар. Оның бір мысалы ретінде Конституциялық Кеңесті алуға болады. Бұл орган «үштіктің» қатарына кірмесе де Президентті Конституцияда көзделген реттерде өкілеттіктерінен шектей алады. Италия Конституциясының [25, 243-279бб.] II бөлімі толығымен республиканың құрылымына, орның ішінде биліктің бөлінісі мен өзара әрекеттестік тетіктеріне арналған. Бұл мемлекет парламенттік болғандықтан осы бөлімнің I тарауы Парламентке, II тарауы заңдарды шығаруға арналады. Парламент екі палатадан: депутаттар палатасы мен сенаторлардан тұрады. Екі палатаның да мәртебесі бірдей болып келеді. Заң шығару функциясы екі палатамен де жүзеге асырылады (70 бап). Палатаның мүшелері болып табылмаған күннің өзінде де Үкімет мүшелері Парламенттің отырыстарына қатысуға құқықты болып табылады. Егер де депутаттық сауа болған жағдайда отырысқа қатысуға міндетті (64 бап). Заң шығару бастамасы Үкіметке, палатаның заңмен белгіленген органдар мен институттарға тиесілі. Республика Президенті Парламенттің мүшелерімен оның біріккен отырысында сайланады (83 бап). Мұндағы қызықтыратын жайт, ол Италия парламенттік республика бола тұра республика Президентіне көп өкілеттіліктер берілген. Ол мемлекеттегі халықтың бірлігін қамтамасыз етумен байланыстырылады. Президент 87 бапқа сәйкес: палаталарға жолдау жібере алады; парламент палаталарының сайлау болатын күнді белгілеп, оның бірінші ашылу мерзімін анықтайды; Үкіметпен дайындалған заң жобаларын Палаталарға жіберу мақсатында оларға қол қояды; Заңдар мен келісім-шарттарға (Парламент мақұлдағаннан соң) қол қояды, заңдық күші бар декреттер мн регламенттер шығарады; Мемлекеттегі лауазымды тұлғаларды тағайындап, заңда көзделген реттерде халықтық референдум өткізу мерзімін белгілейді; Барлық мемлекеттердегі сияқты мемлекет басшысы ретінде шетелдік дипломаттарды қабылдайды және шетелдерге елшілерді жіберу туралы шешімді қабылдайды; Қарулы күшетрдің Бас қолбасшысы болып табылады және Жоғарғы магистратура кеңесінде төрағалық етеді; Кешірім жасау, жазаны жеңілдету, марапаттау сияқты өкілеттіліктерді иеленеді. Президенттің актілері, егер де оны ұсынған және ол ұшін жауап беретін министрліктердің қолымен расталмаса, ол күші жоқ деп есептеледі. Сол сияқты заңдық күші бар актілер де Министрлер Кеңесі төрағасының қолымен расталуы керек (89 бап). Үкіметті Министрлер кеңесінің төрағасы басқарады. Президент Министрлер кеңесінің төрағасын, оның ұсынысы бойынша Үкімет мүшелерін тағайындайды. Дегенмен, бұл атқарушы биліктің толық құрылуын білдірмейді. Үкімет Парламенттің екі палатасынан да сенім алуы тиіс (94 бап). Үкімет құрылып біткен соң он (10) күннен кешіктірілмейтін мерзімде палаталардан сенім алу үшін Парламентке келулері керек. Өз кезегінде Парламенттің әр палатасы сенім білдіреді немесе сенім білдіруден бас тартады. Бас тартқан жағдайда, палаталар сенім білдірмеу себебін дәлелді түрде қарар ретінде қабылдайды және мұндай шешімді қабылдауда дауыс беру ашық түрде (аты-жөнін көрсетіп) жүргізіледі. Сот билігі Магистратура деп аталатын IV тарауда қарастырылған. Соттар билікті халықтың атынан жүргізеді, сот функциясын қарапайым соттар жүзеге асырады. Магистратура басқа билік тармақтарынан тәуелсіз тұрады. Дегенмен мұнда бір ескере кететін ерекшелік бар. Магистратураның Жоғарғы кеңесінде республика Президенті төрағалық етеді (104 бап). Магитсратура Кесінің құрамына лауазымы бойынша Бірінші төраға және кассациялық соттың Бас прокуроры кіреді. Қалғандары судьялардың арасынан Парламент депутаттарымен, тиісінше судьялар және белгілі құықтанушы ғалымдар мен профессорлардың, адвокаттардың арасынан сайланады. Сот билігіне қарасты сот полициясы қызмет етеді және соттар оларды өз қызметінде пайдаланады. Италияда, сондай-ақ Түркия републикаларында прокуратура сот билігінің құрамына кіреді. Мемлекеттік басқару жүйесінде билік тармақтарының жеке өздерінің еш әріптестіксіз әрекет етпей қызмет жасауы мүмкін емесі хақ, себебі, кез келген мемлекеттің алдында жалпыға ортақ мақсат болады, көптеген шетелдік мемлекеттерде елдің ішкі және сыртқы саясаттарын мемлекет басшылары немесе монарх, не болмаса елдің ең жоғарғы өкілді органдары анықтап береді. Демек, мемлекеттік билік тармақтары сол мемлекеттің қойған мақсатына жетуі үшін де өзара ықпалдасып әрекет етуі тиіс. Мәселен, алдыңғы бөлімдерде қарастырған Жапон, АҚШ, Ұлыбритания және Француз модельдерінде билікті тармақтарға бөлу және билік тармақтарының өзара әрекеттестігі жайында Конституцияларды белгілі бір ережелер қамтылғын. Сонымен қатар әлемдегі көптеген мемлекеттердің Конституцияларында биліктің бөлінуі және оның тармақтарының өзара әрекеттесіп жұмыс жасауы туралы баяндалады. Солардың бірнешесін тезбектеп шығар болсақ, мәселен Португалия Конституциясында (1976 жылы қабылданған) билікті тармақтарға бөлу (111-бап, 1-тармақ) және билік тармақтарының өзара ықпалдасып жұмыс атқаруы жайында айтылған [32, 781б.]. Әзірбайжан Республикасы Конституциясының (1995 жылы қабылданған) 7-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері болып бөлінеді, өзара ықпалдасып жұмыс атқарады және өздерінің қызметтерінің барысында тәуелсіз болып табылады [33, 132б.]. Албания Негізгі заңының (1998 жылы қабылданған) 7-бабына сай елдегі мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына тепе-теңдік және тежемелік қағидатына сәйкес бөлінеді [33, 182б.]. Қазіргі кезде Қазақстанмен бірге кеден одағына кіретін Беларусь Республикасында (Конституцияның 6-бабы) мемлекеттік билік оның заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына тепе-теңдік және тежемелік қағидатына сәйкес бөлінеді, өкілеттіктері шегіне тәуелсіз болып табылады және билік тармақтары өзара ықпалдасып әрекет етеді [33, 299б.]. Польша Республикасы Конституциясының (1997 жылы қабылданған) 10-бабының 1-тармағына сәйкес, Республиканың мемлекеттік құрылымы тепе-теңдікке негізделген заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөлінеді [32, 687б.]. Мемлекеттік басқару жұйесіндегі билікті тармақтарға бөлудегі елеулі оқиға ретінде мемлекеттік органдар қызметіне конституциялық бақылау мен қадағалауды енгізу болып табылады. Жалпы конституциялық бақылау және қадағалау модельдері 2 түрге бөлінеді: еуропалық (австриялық) және американдық. М.С. Бейбітов конституциялық бақылаудың үш моделін көрсетеді: американдық, континенталды және аралас. Американдық модельде бақылау жалпы сот төрелігінен бөлінбейді. Әдебиеттерде «еуропалық» немесе «кельзендік» деп аталатын континенталды модель сот жүйесінен бөлінген және тек конституциялық мәселелерді қарастыратын арнайы органдарды құруды көздейді. Бұдан бұрын айтылғандай, бұл модель екі негізгі топқа бөлінеді: а) конституциялық мәселелер конституциялық соттармен қарастырылатын австриялық континентальды модель (Италия, Испания, Германия, Болгария, Ресей, Эстония, Молдова, Түркия және басқалар), және б) Конституциялық Кеңес моделін негізге алатын француз континентальдық моделі. Аралас – еуропалық-американдық модель өзінде екі негізгі модельдің элементтерін ұстап отырады: бақылау құзіреті Конституциялық немесе Жоғарғы Сотта жинақталады, бірақ сонымен қатар барлық жай соттар осы саладағы құзіреттерге ие болады (Португалия, Грекия, Гватемала, Бразилия, Индонезия) және т.б. Американдық модельдің ерекшелігіне келетін болсақ, онда ол: - орталықсыздандырылған болады, яғни конституциялық бақылауды мемлекеттің кез келген соттары жүзеге асырады; - нақты болады, яғни соттың шығарған шешімдері заңды нақты істе қолданумен байланысты; - кейінгі болады, демек конституциялық бақылау әрекет етуші заңдарға ғана қатысты. Ал еуропалық модельдің артықшылығына келетін болсақ, онда ол: - орталықтандырылған болады, яғни конституциялық бақылауды тек бір ғана арнайы орган (Конституциялық Сот, Конституциялық Кеңес, Трибунал және т.б.) жүзеге асырады; - абстарктілі, ол дегеніміз – конституциялық бақылауды жүзеге асыратын орган белгілі бір заңға қатысты өз шешімін қандай да бір сот талқылауына қарамастан жүргізеді; - алдын ала бақылаудағы мазмұнға ие, яғни конституциялық бақылау әлі әрекет етпейтін заңдарға қатысты да жүзеге асырыла береді [34, 16-18б.]. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|