Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
 
Таблица 2 Состояние навыков употребления и понимания предлогов 
№ з
адан
ия
 
В
се
го
 
уч
ащих
ся
 
Уровни выполнения задания 
высокий 
средний 
низкий 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
5 
2,2 
2 
9 
14 
63,3 
6 
27,2 
   
Из  данной  таблицы  видно,  что  низкий  результат  показали  6  человек,  что  составило 
27,2%  от  всего  количества  испытуемых.  Они  допускали  значительные  ошибки  в 
употреблении  предлогов:  с,  около,  из-под,  над.    При  выполнении  задания  эти  учащимся 
часто  приходилось  прибегать  к  помощи  взрослого.  Только  9%  учащихся  т.  е  2  ученика 
справились  с  заданием,  не  допустив  ни  одной  ошибки,  а  большинство  детей  —  63,3  % 
показали средний результат. 
Таблице №3 отражает уровень усвоения формы родительного падежа единственного и 
множественного числа  
 
Таблица 3 Состояние навыков правильного употребления формы родительного падежа 
существительных  единственного и множественного числа 
 
№ з
адан
ия
 
В
се
го
 
уч
ащих
ся
 
Уровни выполнения задания 
высокий 
средний 
низкий 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
6 
24 
6 
25 
16 
66,6 
2 
8,3 
  
При  выполнении  этого  задания  большинство  младших  школьников    также  показали 
средний результат: 16 учащихся — это 66,6% от общего числа детей. Но следует отметить, 
что  25%  (6  человек)  справились  с  заданием  на  высоком  уровне  и  только  2  учащихся 
допускали  неправильное  употребление    формы  родительного  падежа  существительного 
единственного или множественного числа.  Например,  «На столе не стало ручке»  (Алия С.) 
«На столе не стало тетради» — тетрадей (Аня М.).  
Уровень 
сформированности 
навыка 
правильного 
использования 
в 
речи 
повелительного наклонения и неопределенной формы глаголов мы отразили в таблице №4 
 
Таблица 4 Состояние навыков правильного употребления  повелительного наклонения 
и неопределенной формы глаголов 
№ з
адан
ия
 
В
се
го
 
уч
ащих
ся
 
Уровни выполнения задания 
высокий 
средний 
низкий 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
кол-во 
учащихся 
% 
7 
24 
3 
12,5 
13 
54,2 
8 
33,3 
 
Как  видно  из  таблицы  8  человек,  а  это  33,3%  от  общего  количества  справились  с 
заданием  на  низком  уровне,  допустив  более  3-4  ошибок.  Ошибки  касались  как 
преобразования  глаголов  в  неопределенную  форму,  так  и    самостоятельного  употребления 
повелительного  наклонения  глаголов.  Например,  повелительное  наклонение  «Бегай»-  беги 
(Арман  Т.),  «Улетать»  -  улетай  (  Настя  С.)  и  т.д.  13  человек  т.е  больше  половины 
испытуемых  (54,2  %)  справились  с  заданием  средне,  при  этом  они  испытывали 
определенные трудности в подборе нужного  слова и довольно часто допускали ошибочное 
употребление.  Высокий  уровень  правильного  употребления    повелительного  наклонения  и 
неопределенной  формы  глаголов  показали  3  учащихся  (12,5  %),  которые  правильно 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
выполнили задания, но нельзя не отметить, что и они потратили больше  времени и усилий, 
чем предполагалось. 
Исходя из полученных данных, можно сделать следующие выводы: 
1.
 
У  учащихся  младших  классов  с  ОНР    сформированы  навыки  использования  в  речи 
согласования  имѐн  существительных  с  прилагательными  в  роде  и  числе,  а  также  навыки 
усвоения родительного падежа в единственном и множественном числе. 
2.
 
Учащиеся младших классов с ОНР испытывают определенные трудности в согласовании 
слов  в  падеже,  употреблении  слов  с  предлогами,  в  овладении  значений  и  употреблении 
предлогов, а также согласовании слов в роде и падеже 
3.
 
Учащиеся  младших  классов  с  ОНР  не  достаточно  владеют  умениями  в  согласовании 
существительных с прилагательными в числе, роде и падеже; в образовании повелительной 
формы глаголов и употреблении инфинитива. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Сергеева  Е.Е.  Профилактика  дисграфии  и  дислексии  у  детей  с  ОНР  -  это  обучение  и 
воспитание в логопедической группе Логопедия сегодня. - 2008. 
2.
 
Овсюкова  Т.В.  Формирование  предпосылок  к  овладению  морфологическим  принципом 
письма  младшими  школьниками  с  ОНР    Воспитание  и  обучение  детей  с  нарушениями 
развития. – 2007 
3.
 
Андреева  Н.Г.  Развитие  письменной  связной  речи  младших  школьников  с  нарушением 
чтения и письма, обусловленным ОНР (III-IV ур.) / Н.Г. Андреева  Шк. логопед. - 2008. 
4.
 
Методы обследования речи детей: Пособие по диагностике речевых нарушений / 
Под  общ. ред. проф. Г.В. Чиркиной. – 3-е изд., доп. – М.: АРКТИ, 2003. 
5.
 
Аксенова    А.К.  Методика    обучения    русскому    языку    в    специальной 
(коррекционной)  школе:  Учеб.  для  студ.  дефектол.  фак.  педвузов.  –  М.:  Гуманит. 
изд. центр  ВЛАДОС, 2002. 
 
ТҤЙІН 
Мақалада  сҿйлеу  тілі  жетілмеген  бастауыш  сынып  оқушыларының  морфологиялық  
дағдыларының қалыптасуы талдаңған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье дан анализ состояния морфологических навыков учащихся младших  классов 
с общим недоразвитием речи. 
 
 
 
ЗИЯТЫНДА АУЫТҚУЫ БАР БАЛАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ТҦРМЫСТЫҚ 
БАҒДАРЛАУ ЖҦМЫСЫ АРҚЫЛЫ БЕЙІМДЕУ 
 
Ерболат А.Е.- оқытушы(Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Ҽлеуметтік-экономикалық  жағдайдың  ҿзгеруіне  байланысты  зияты  бҧзылған 
балаларды ҿмірге бейімдеу, тҥзете тҽрбиелеу жҧмысының басты бір мақсаты - оқушыларды 
арнайы  мектептерде  міндетті  тҥрде  экономикалық  тҧрғыдан  дайындаудың  қажеттілігі. 
Сонымен қатар, балалардың ересектер ҿміріне, ҿзі жҥрген ортадағы ҿміріне қиыншылықсыз 
араласып  кетуі  ҥшін,  бҥгінгі  таңдағы  ҿмір  жағдайына  байланысты  ҽлеуметтік–тҧрмыстық 
бағдарламасын  жҥйелі  тҥрде  қҧрастыруды  талап  етеді.  Сондықтан  да,  мҥмкіншіліктері 
шектелген  оқушылардың  ең  керектісі  ҽлеуметтік-тҧрмыстық  білімдермен  мектепте 
қамтамасыз  ету  мҽселесін  кҿтеру.  Ҽлеуметтік-экономикалық  жағдайдың  жылдам  ҿзгеріп 
отыруына байланысты, бҧл пҽнді оқытудың мазмҧны қазіргі заманғы қоғамдық қҧрылыстың 
талаптарына сҽйкес қҧрылуы қажет. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Заман  ағымына  байланысты  оқушылардың  икемділіктерін  қалыптастыру  қажет. 
Баланы ҽлеуметтік, педагогикалық тҥзеу арқылы қолдау, тҧрмыс тіршілігінде шектелуді жою 
жҽне оның орнын толтыру ҥшін жағдай жасау жҽне оларға басқа азаматтармен бірдей қоғам 
ҿміріне қатысу мҥмкіндігін жасау, балалар мҥгедектілігін алдын алу белсенді жҽне маңызды 
мҽселе  болып  отыр.  Зияттық  бҧзылыстың  жеңіл  деңгейіндегі  балалардың  танымдық 
ҥдерістерінің  қалыптағы  дамыған  балалармен  салыстырғанда  тҿмен  екендігі,  атап  айтсақ, 
қабылдау  мен  есте  сақтау  процесстерінің,  зейінінің  тҧрақсыздығына  байланысты  оқулыққа 
қайталау  мен  бекіту  ҥшін  кҿптеген  тҥрлі  тапсырмалар  енгізіледі.  Негізгі  тапсырмалар  мен 
жаттығулардан  басқа  оқулықтарға  жеке  жҧмыс  жасау  ҥшін  қосымша  материал  қосу  міндет 
олар: ауызша жҽне жазбаша сҿйлеуді дамытуға арналған суреттер, кҿбейту, бҿлу, қосу, алу 
дағдыларын  қалыптастыру  ҥшін  кестелер,  атластар,  карталар  жҽне  т.  б.  Сонымен  қатар, 
біздің  мемлекетімізде  ҿмір  сҥретін  зияты  бҧзылған  балалардың  ҿздерін  осы  елдің  азаматы 
ретінде  сезінулеріне,  қазақ  халқының  ҽдет-ғҧрпын,  тҧрмысы  мен  ҧлттық  тағамдарының 
ерекшеліктерін білуге кҿмектеседі. 
Қазіргі  таңда  дамуында  кемістіктері  бар  оқушылар  жаңа  компьютерлік 
технологиялармен  мектепте  танысу  қажет,  арнайы  оқытуда  бағдарлап  оқыту 
технологияларын  жҽне  т.б.  кең  пайдалануы  тиіс  (О.И.Кукушкина,  Т.К.Королева  жҽне  т.б.) 
/3/.  Ол  келешекте  осы  технологиялармен  жҧмыс  істеп  қана  қоймай,  теория  мен  тҽжірибе 
саласындағы жаңалықтармен танысып, оны жетілдіруге мҥмкіндік береді, болашақта қарым-
қатынас, ақпарат алу қҧралы ретінде пайдаланады. Сондықтан, арнайы педагог арнайы білім 
беру жҽне оқыту теориясын терең меңгеріп, оны мҥмкіндіктері шектеулі балалармен жҧмыс 
жасау тҽжірибесінде жҥзеге асыруды білуі қажет. 
Арнайы педагогикада оқыту, білім беру, оқу, білім алу арнайы мектеп оқушыларының 
қоғамдық мҽнін, міндеттерін шешуге бағытталған ҿзара байланысты педагогикалық процесс 
тҧрғысында сипатталады. 
Дамуында  кемістігі  бар  балаларды  оқыту  мҽселесі  кҿптеген  ғалымдар  зерттеген 
(А.Г.Басова,  Т.А.Власова,  В.В.Воронкова,  А.П.Гозова,  И.С.Грошенков,  А.И.Дьячков, 
И.Г.Еременко, 
А.П.Ермаков, 
С.А.Зыков, 
Т.С.Зыкова, 
В.Г.Петрова, 
Т.В.Розанова, 
И.М.Соловьев,  Ж.И.Шиф  жҽне  т.б.)  /2/.  Қазіргі  арнайы  педагогика  оқытуды  адамның 
танымдық  іс-ҽрекетінің  тҥрі  ретінде  сипаттайды.  Арнайы  мектеп  оқушысы  ҽрбір  сабақта, 
адамзаттың  қоғамдық-тарихи  тҽжірибесімен  танысады,  зерттейді,  қоршаған  ҽлем 
қҧбылыстарымен танысады. Оқу іс-ҽрекетіне байланысты оның бойында білік пен дағдылар 
қалыптасады.  Сондықтан  оқыту  процесі  оқушының  қоршаған  ҽлемді  тану  процесі  болып 
табылады.  Бірақ  адам  қоршаған  ҽлемді  іс-ҽрекеттің  басқа  тҥрлерінде  де,  мысалы,  еңбек, 
ойын, кҿркем бейнелеу, ҽн-кҥй жҽне т.б. арқылы таниды. Білім ҽлеуметтік қызметі жҿнінен 
белгілі  бір  дҽрежеде  дербестігі  бар  жҥйе,  оның  қоғамның  дамуына  жҽне  жҧмыс  істеуіне 
жігерлі  тҥрде  ҽсер  ету  қабілеті  бар.  Білім  беру  -  бҥкіл  қоғам  мҥшелерінің  адамгершілік, 
интеллектуалдық,  мҽдени  дамуының  жоғары  деңгейін  жҽне  кҽсіби  білімдерді    қамтамасыз 
етуге бағытталған тҽрбие мен оқытудың ҥздіксіз процесі. 
Білім беру жҥйесінің басты міндеттері: ғылым мен тҽжірибенің жетістіктері негізінде 
жеке  адамды  қалыптастыру  жҽне  дамыту  ҥшін  қажетті  жағдайлар  жасау,  жеке  адамның 
рухани  мҥмкіндіктерін  ашу,  адамгершілік  пен  салауатты  ҿмір  салтының  берік  негіздерін 
қалыптастыру, ҽрбір адамды дамыту ҥшін жағдайлар жасау, оның зиятын дамыту. 
Ҽлеуметтік  оңалту  -  бҧл  нағыз  зиятында  жҽне  тірек-қимыл  аппараты  бҧзылған 
балаларға қамқорлық пен аяушылық жасауды кҿздейді. Тіршілік ҽрекеті ҥшін ақыл-ойы жҽне 
дене  жағынан  жетілмеген  балалардың  жҽне  олардың  отбасына  кҿбінесе  медициналық, 
психологиялық  кҿмектер    беріліп,  бағыт-бағдар    жасалып  отырды.  Сонымен  қатар  кемтар 
балаларға  деген  жағымды  қарым-қатынасты  қадағалауды  жетілдіру,  олардың  ҿмірге  деген 
қызығушылығын  арттыру,  соның  ішінде  ақыл-ойы  жҽне  дене  жағынан  жетілмеген 
балалардың ой-ҿрісін дамыту барлық жағынан бірірінші орында тҧрды. Осыған байланысты 
бҧл  мҽселе  бойынша  ҽлеуметтік  оңалту  ҥлкен  мҽнге  ие  болып  отыр.  Бҧндай  мҽселелерге 
қоғам  кҿңіл  бҿлмесе,  қамқорлықсыз,  қайырымдылық  пен  аяушылықсыз  ҽлеуметтік  оналту 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
болу  мҥмкін  емес.  Жалпы  оңалтудың  мағынасы  абыройды  қайтарып  алу.  Бҧл  дегеніміз 
кемсіту немесе зиян келтіру емес, не болмаса жҽрдем ақы белгілеу емес, керсінше ақыл-ойы 
жҽне  дене  жағынан  жетілмеген  балалардың  шамасын  білу,  қаншалықты  мҥмкіндіктердің 
барын анықтау, оларды дамытуда қазіргі оңалту концепциясы балаларға интегративті жағдай 
жасау,  ақау  қҧрылысын  кешенді  тҥрде  анықтап,  бағалау,  нақты  диагноз  қою,  оның  қандай 
себептерімен бҧзылғандығын анықтай отырып танымдық кҿзқарасын байқау, мінез-қҧлқын, 
сҿйлеу қабілетін жетілдіру.  Ақыл-ойы жҽне дене жағынан жетілмеген балаларға ҽлеуметтік 
кҿмек  кҿрсету  барысында  медициналық  оналту  пайда  болады.  Медициналық  оналту,  ақыл-
ойы  жҽне  дене  жағынан  жетілмеген  балалармен  жігерлі  терапия  жҥргізе  отырып,  оларға 
дҽрілік  емдеу  физио,  фито,  психотерапия,  емдік  дене  шынықтыру  жаттығулары  жалпы 
денсаулыққа пайдалы емдеу шараларын қолданады. 
Мҥмкіндігі  шектеулі  тҧлғаларға  қоғам  кҿзқарасы  ҿзгерген  сайын  оларға  ҽлеуметтік 
кҿмек  кҿрсетудің  қолайлы  тҥрлерін  іздеуге  мҥмкіндік  тудырады.  Ҽлеуметтік  кҿмек 
мҥмкіндігі шектеулі тҧлғаларға мемлекеттік-ҽлеуметтік қорғау жҥйесінің негізгі бҿлігі болып 
табылады.  Зиятында  ауытқуы  бар  оқушылардың  экономикалық-тҧрмыстық  дағдысы  ҿте 
тҿмен. Олар ҿзінің жеке айлық бюджетін жоспарлауға, есептейтін кҿрсеткішін жазып алуға, 
электроэнергияға кететін шығынды санағанда қиналады.  
Оқушылар  экономикалық-тҧрмыстық  білімдер  мен  дағдыларды  меңгеру  ҥшін  жан-
жақты  жҧмыстар  жасау  керек.  Яғни,  сабақтан  тыс  уақытта  кҿп  кҿңілді  практикалық 
жаттығуларға  бҿлу  керек.  Сонымен  қатар,  дҥкендерге,  тҧрмыстық  қызмет  мекемелеріне 
экскурсияға  бару  жоспарлану  керек.  Топ  серуеннің  мақсаты  -  оқушылардың  ойланып, 
білімдері мен дағдыларын қалыптастыру, нақты жҽне материалдық мҥмкіндігіне байланысты 
керек  заттарды  таңдау,  тігін  ҿнімдерінің  эстетикасындағы  маркаларын  айыру,  ҽр  тҥрлі 
бланктерді толтыру, тҧрмыстық қызметттердің бағасының кҿлемін анықтау. 
Зияты бҧзылған балаларды еңбек ҽрекеттерін оқытуға зерттеу жҧмыстары жҥргізілуде 
(Г.М.Дульнев,  Е.А.Ковалева,  Н.П.Павлова,  Б.И.Пинский  жҽне  тағы  басқа)  /2/.  Арнайы 
педагог ана тілі, қазақ тілі, георгафия, дҥниетану, тарих сабақтарында жазу инструкцияларды 
ҥйрету  кезінде  (М.Ф.Гнездилов,  Н.В.Соседова,  Т.Н.Федорова)  /2/  оқушылар  ҽр  тҥрлі  жазу 
тапсырмаларын орындаған кезде қиындықтар кездестіреді. 
Кҿмекші  мектептің  оқушылары  ҽлеуметтік  қҧзіреттерін  қалыптастырудың  тҿмен 
деңгейлі  балаларды  қоғамдық  ҿмірге  қосылуы  жҽне  қабылдаған  қҧндылықтар  жҥйелерді 
меңгеру  мҥмкіндіктерін  тҿмендетеді  (Т.А.Девяткова,  Н.М.Платонов,  А.М.Щербакова, 
А.К.Рсалдинова)  /1/. Адамның ҽрекеті,  сонымен бірге еңбекке қабілеттілігін ескеру  арқылы 
жҥргізіледі (Л.С.Выготский, В.И. Лубовский, А.Р. Лурия) /3/. 
Кҿмекші  мектеп-интернатының  ережелерінде    балалардың  жҽне  ҽке-шешелерінің 
қамқорлығынсыз қалған жетім балалардың ҿміріндегі ең сынды кезеңдердің бірі – мемлекет 
қамқорлығынан  дербес    ҿмірге  ҿтуі  деп  кҿрсетілген.  Интернаттық  мекемелердің 
ҧстаздарының еңбегін бағалауы, олардың ҽлеуметтік бейімделу деңгейінің, негізгі ҽрі басты 
белгісі болып табылады. Ҽлеуметтік-тҧрмыстық бағыттау балаларды ҥлкен ҿмірлік жолына 
дайындау  болып  табылады  жҽне  осы  жолда  ҿмірдің  кездестірген  қиындықтарына  тҿтеп 
беруге  ҥйретеді.  Бағдарламадағы    жҧмыстарды  балаларға  ҥйрету  кезінде,  оларды  болашақ 
ҿмірге дайындаймыз. 
 
Балалардың  ересектер  ҿміріне  қиыншылықсыз  араласып  кетуі  ҥшін,  бҥгінгі  ҿмір 
жағдайы ҽлеуметтік-тҧрмыстық бағдарлау жҧмысының қажеттілігін, оған ҿзгерістер енгізуді 
талап  етеді.  Халықтың  негізгі  бҿлігінің  ҿмір  деңгейінің  ҥнемі  тҿмендеуі  жҽне  саяси 
тҧрақсыздық жағдайында адамдардың, ҽсіресе зиятында ауытқуы бар адамдардың ҽлеуметтік 
жҽне экономикалық жағдайларға бейімделу процесі қиындатады. 
Сондықтан  да,  мҥмкіндіктері  шектеулі  оқушыларды  ең  маңызды  білімдермен 
қамтамасыз  ету  мҽселелері  кҿтерілді,  атап  айтсақ  ҿзі  туралы  білім;  тҽртіптің  бейімделген 
тҥрлерін қабылдау барысында ҽсерлі-еркіндік саласындағы кемшіліктерінің бҽсеңсуі мен осы 
ҿмірдегі ҿзінің орны туралы мағлҧматтар, дағдылар маңызды. 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Байтҧрсынова А.А. «Арнайы педагогика: проблемалар мен даму болашағы, Алматы, 2008. 
2.
 
Лубовский В.Ю. «Специальная психология», М., 2008. 
3.
 
Рсалдинова  А.К.,  Ляхова  Л.В.  «Ҽлеуметтік-тҧрмыстық  бағдарлау»  Кҿмекші  мектепке 
арналған байқау бағдарламасы, А., 2004. 
 
ТҤЙІН  
Аталған  мақалада  дамуында  кемістігі  бар  балаларды  ҽлеуметке,  қоршаған  ортаға 
бейімдеуде ҽлеуметтік-тҧрмыстық бағдарлау жҧмысының маңыздылығы жазылған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В данной статье описывается важная роль работы социально-бытовой ориентировки  в 
процессе адаптации  детей с ограниченными возможностями в социум. 
 
 
 
КӚМЕКШІ  МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӚЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУДАҒЫ ҚОЛ 
ЕҢБЕГІН ПАЙДАЛАНУ 
 
Ермағамбет Ҽ.Ы- дефектология магистрі (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)  
 
Зияты 
бҧзылған 
балалардың 
сҿйлеу 
тілін 
тҥзету 
жҽне 
дамыту 
олигофренопедагогиканың  маңызды  мҽселелерінің  бірі.  Дегенмен,  осы  мҽселенің  кҿптеген 
қырлары қазақ мектебінде ҽлі  жеткіліксіз зерттелген. Кҿмекші  мектептің арнайы оқытудың 
жалпы  жҥйесінің  негізі  жасалған.  Бірақ  олар  арықарай  нақтылауды  жҽне  тҥзету  ықпалын 
арттыратын қосымша қҧралдарды анықтауды қажет етеді. 
Зияты  бҧзылған  балаларды  оқытудың  теориялық  жҽне  экспериментальді  негізделуі 
А.Н.Граборов,  М.Ф.Гнездилов,  Б.И.Пинский,  А.Ш.Айтметова,  В.Карвялис,  Н.П.Павлова 
деген авторлардың еңбектерінде орын алған /2/. 
Дегенмен,  кҿмекші  мектептегі  бастауыш  сынып  оқушыларын  тҥзете-оқыту 
белсенділігін арттыру мақсатында басқа оқу пҽндері ҽлі толық пайдаланылмайды.  
Қол еңбегі сабағында сҿйлеу тілін дамытуға жағымды жағдай жасалуы мҥмкін. Кіші 
мектеп  жасындағы  балалардың  сҿйлеу  тілін  қалыптастыру  кҿрнекілік  пен  нақты 
материалмен молынан жабдықтауды талап етеді (Е.А.Аркин, Д.Б.Эльконин). 
Олигофренопедагогикада  мектеп  оқушыларының  сҿйлеу  тілін  дамыту  ҥшін  қол 
еңбегінде тиімді қолданылатын ҽдістемелер бар.  
Қол  еңбегі  сабағындағы  кҿптеген  бақылаулар  балалардың  сҿйлеу  тілін  жаңа 
тҥсініктермен  жҽне  ҧғымдармен  байыту  сабақтың  тек  жеке  моменттерінде    ғана  іске 
асырылады.  
Зияты  бҧзылған  балалардың  сҿйлеу  тілін  зерттеуге  арналған  еңбектердің  кҿбі 
(С.Я.Рубинштейн, Б.П.Пузанов, Б.И.Пинский, С.А.Мирский, Қ.Қ.Ҿмірбекова, К.Ж.Бектаева, 
Оразаева Г.С.) олардың сҿйлеу тілі дамымауының келесі белгілерін анықтады: дыбыстарды 
қабылдау жҽне айту бҧзылыстары; сҿздің буындық қҧрылымындағы қателер; сҿздік қорының 
таяздығы; сҿздің лексикалық жҽне грамматикалық мағынасын жеткілікті деңгейде тҥсінбеу; 
аграмматизм. 
Қол  еңбегі  сабағында  оқушылар  берген  есептерді  талдайтын  болсақ,  онда  олардың 
сҿйлеу  тілінде  нақты  ҽрекетті  білдіретін  сҿздерге  қарағанда  жалпылама  сҿздер  басым 
екендігін  анықтаймыз.  Мысалы,  «мҥсіндеу»,  немесе  «ою»,  «илеу»,  «созу»  деген  етістіктің 
орнына «жасау» немесе «істеу» деген етістіктер қолданылады/1/.  
Орындалып жатқан ҽрекеттің, нысананың қасиетін білдіретін сын есім немесе шылау 
сҿздерді оқушылар аз айтады. Бҧл категориядағы балалардың тең жартысы ҿздерінің жасаған 
іс-ҽрекетінің  мазмҧны  жайында  мҥлдем  ҽңгімелеп  бере  алмайды,  ал  қалғандары  ҿздері 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
жасаған  іс-ҽрекетінің  мазмҧнын  жартылай  айта  алады:  заттың  жеке  бҿліктерін  атайды, 
олардың  маңызды  қасиеттерін  анықтай  алмайды.  Бҧның  бҽрі  зияты  бҧзылған  оқушылар 
ҧғымдарды аз мҿлшерде меңгергенін кҿрсетеді. 
Қол  еңбегі  сабағында  оқушылар  атқарылған  жҧмыстың  немесе  атқарылатын 
жҧмыстың уақыт реттілігін жиі бҧзады. Сҿздік қорының кедейлігі, сҿйлеу тілінде шылаудың, 
кҿмекші  етістік  сҿздердің  сирек  қолдану  ҽңгіменің  байланыстығы  ҥшін  кедергі  туғызады. 
Сонымен  қатар,  сҿз  таптарының  ҿз  ара  бірлесуінің  нормалары  мен  ережелері  бҧзылуы  да 
мҥмкін.  Мысалы,  «ине  тігеді»  «инемен  тігеді»  деудің  орнына,  «қайын  ағаш  жапырақ» 
«қайын ағашының жапырағы» деудің орнына.  
С.Я.Рубинштейн,  С.А.Мирский,  Б.П.Пузанов,  Б.И.Пинский  т.б.  авторлар  кҿмекші 
мектеп  оқушылары  еңбек  іс-ҽрекетінің  мазмҧнын  баяндау  кезінде  лексико-грамматикалық 
қателердің  кҿп  жіберетіндігін  /3/материалдың  балаға  қаншалықты  таныс  екендігімен 
байланыстырады: егер бҧйым туралы аз ақпараттандырылған болса, онда кездесетін қателер, 
керісінше кҿп болады.  
Арнайы  ҽдебиеттерді  талдау  нҽтижесінде,  зияты  бҧзылған  оқушылардың  сҿйлеу 
тілінің келесі ерекшеліктері анықталған: 1) қол еңбегі кезінде қолданылатын сҿздік қорының 
таяздығы;  2)  орындаған  жҧмысының  мазмҧнын  байланыстыра  жҽне  реттілікпен  баяндай 
білмеуі; 3) аграмматизм.  
Кҿмекші  мектептегі  қол  еңбегі  сабағын  арнайы  ҧйымдастырған  болса,  яғни 
оқушылардың  сҿйлеу  тілін  дамытушылық  ықпалын  кҥшейтуге  бағытталған  жҧмыс  тҥрлері 
еңгізілген жағдайда біраз оң жетістіктерге жетуге болады деген пікірдеміз. Осы болжамның 
дҧрыстығын анықтау ҥшін тҽжірибе жҧмысы ҧйымдастырылды.  
Жҥргізілген  бақылау  тҽжірибесінің  мақсаты  -  зияты  бҧзылған  балалардың  сҿйлеу 
тілін дамытуда қол еңбегін пайдалану жағдайын танып білу. 
Жҥргізілген бақылау тҽжірибесінің міндеттері: осы категория оқушыларын қол еңбегі 
сабағында  бақылау;  еңбек  іс-ҽрекеті  барысында  сҿйлеу  тілін  қолдану  ерекшелігін  анықтау; 
оқушылардың  белсенді  жҽне  енжар  сҿздік  қорының  дамуына  ҽсер  ететін  жҧмыс  тҧрлерін 
іздестіру. Анықтау тҽжірибесінің мазмҧны:  
Қол  еңбегі  сабағының  барысын  бақылау;  еңбек  іс-ҽрекеті  кезіндегі  оқушылардың 
сҿйлеу тілін қолданудың ерекшелігін анықтау ҥшін кҿмекші мектепте ҿтілетін қол еңбегінің 
бірнеше  сабағы  толығымен  қадағаланып,  жан-жақты  талқыланды.  Бағалау  параметрі: 
мҧғалімнің сабақ барысында оқушыларды, олардың сҿйлеу тілін белсенді қатыстыруы. 
Кҿмекші мектептегі қол еңбегі сабағын бақылау нҽтижелері мынаны кҿрсетті: зияты 
бҧзылған  оқушылардың  сҿйлеу  тілін  дамыту  ҥшін  сабақтың  кейбір  моменттері  ғана 
пайдаланады.  Еңбек  ҽрекетін,  заттардың  тҥрлі  қасиеттерін,  материалдар  мен  қҧралдардың 
атауларын  білдіретін  сҿздікті  дамыту  қарастырылмайды.  Сҿйлеу  тілін  дамыту  жҧмысы 
жҥйесіз,  арнайы  ҧйымдастырылмаған  тҥрде  іске  асады  да,  сондықтан  ҿнімділігі  де  тҿмен 
болып  келеді.  Мысалы:  «Саңырауқҧлақтар»  тақырыбындағы  ермексазбен  жҧмыс  жасау 
сабағында  мҧғалім  оқушыларды  ҥлгіні  талдау  кезінде  жҽне  қорытынды  жасау  кезінде  ғана 
белсенді  ҽңгімеге  тартты.  Ал  сабақтың  негізгі  уақытында,  яғни  практикалық  кезеңінде 
оқушылар ҿздігінен ҽрекет етті, сҿйлеу тіліне ешқандай жҥгіну болған жоқ /4/. 
 
Еңбек  іс-ҽрекеті  кезіндегі  оқушылардың  сҿйлеу  тілін  қолданудың  ерекшелігін  анықтау 
барысында  зияты  бҧзылған  оқушылар  оқуға  шектеулі  сҿздік  қорымен  кірісетіндігі 
анықталды.  Оларға  қабығы,  бҥктеу,  мҥсіндеу,  илеу,  жону,  ҧсақ,  қырнағыш  т.с.с.  ҧғымдар 
таныс емес. Бҧл, ҽсіресе, ҿздігінен сипаттау-ҽңгіме қҧрастырған кезде білінеді. 
Сынып  оқушыларының  еңбек  сабағында  қолданатын  сҿйлеу  тілінің  ерекшелігі 
келесідей:  оқушылардың  сҿздік  қорында  еңбектік  ҧғымдар  ҿте  аз,  сҿздің  қҧрылымын 
қабылдауы бҧзылған, сҿздің лексикалық жҽне грамматикалық мағынасын толық тҥсінбейді, 
ҿз  ҽрекеттерін  сҿйлеу  тілі  арқылы  қадағалай  алмайды.  Сонымен  қатар,  атқарған  жҧмыс 
бойынша ауызша есеп беруге қиналады, байланыстыра ҽңгіме қҧру біліктілігі қалыптаспаған. 
Мысалы: «Сҽукеле» тақырыбындағы қағазбен жҧмыс жасау сабағында мҧғалім оқушылардан 
нақты орындалып жатқан  ҽрекетті  атауды сҧрады. Оқушылардың кҿбі  біркелкі,  жалпылама 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
сҿздермен  айтты:  жасадым,  істедім,  алдым,  қойдым  т.с.с.  Сҽукелені  ҽшекейлеу  кезінде 
пайдаланған  ою-ҿрнектерге  мҥлдем  тоқталған  жоқ.  Осының  барлығы  ретті  жҽне  толық 
байланыстыра ҽңгімелеуге де кедергі жасайды. 
Кесте 1 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: