Психология пәні бойынша дәріс материалдары 1

Қарым-қатынассыз адамның тек өзін-өзі танып білу, әлеуметтену яғни индивидтің 
жеке тұлға ретінде дамуы, әлеуметтік тәжірибені адамнан адамға, ұрпақтан ұрпаққа 
тарату, әлеуметтік топтардың қауымдастықтар мен мемлекеттердің өмір сүруінің өзі, 
сондай-ақ, индивидтің (дара адамның) психикалық іс-әрекеті де мүмкін емес. 
Адамның оны қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі қоғамдық өмірде, ең алдымен 
өндірістік іс-әрекетте адамдар арасында қалыптасатын объективті қатынастар жүйесінде 
жүзеге асады. Қоғамның негізі ретінде өндірістік қатынастардың мәнін аша отырып, К. 
Маркс былай деп жазды: «Өндірісте адамдар тек табиғатпен ғана қатынасқа түспейді. 
Олар бірлескен іс-әрекеттерімен өзара алмасу үшін қанадай да бір түрде бірлеспей, 
бірікпей ештеңе өндіре алмайды. Өндіру үшін адамдар белгілі бір байланыстар 
менқатынастарға түседі, әрі тек осы қоғамдық байланыстар мен қатынастардың 
шеңберінде ғана олардың табиғатқа деген қатынасы іске асады». 
Объективті қатынастар мен байланыстар (тәуелді болу, бағыну қатынастары, 
ынтымақтастық, өзара көмек көрсету жәнен т.б.) кез-келген нақты топта сөзсіз және заңды 
түрде пайда болады. Топ мүшелерінің арасындағы мұндай объективті өзара 
қатынастардың көрінісі болып әлеуметтік психология зерттейтін субъективті тұлғааралық 
қатынастар табылады. 
Топ ішіндегі тұлғааралық өзараәрекеттесулер мен өзарақатысуларды зерттеудің 
негізгі жолы – бұл әр түрлі әлеуметтік фактілерді, сондай-ақ аталмыш топтың құрамына 
енетін адамдардың өзараәрекеттесулерін терең білу. 
Сонымен барлық өндіріс адамдардың бірігуін талап етеді. Алайда ешқандай 
адамзатқауымы егер өз құрамындағы адамдарарасында байланыс орнамаса, олардың 
арасында өзара түсіністікке қол жетпесе толыққанды бірлескен іс-әрекетті іске асыра 
алмайды. Мысалы, мұғалім оқушыларға бір нәрсені үйрету үшін қарым-қатынасқа түсуі 
керек. 
Адамдардың толық немесе жартылай әлеуметтік және сенсорлық жағынан 
оңашалану жағдайында болған адамдардың психикалық ерекшеліктерін бақылауға 
арналған көптеген зерттеулердің нәтижесі мынаны көрсетті: ол қағида бойынша қабылдау, 
ойлау, есте сақтау, эмоционалдық процестердің, т.б. бірқатар бұзылуына әкеледі. Осыған 
байланысты аса белгілі эксперименттердің бірі американың әйгілі зерттеушісі Геронның 
басшылығымен жүргізілген (1956 ж). Зерттеушілер тобына төлем ақыға оңашаланған 
камерада неғұрлым ұзақ уақыт өткізу ұсынылған. Арнайы құрылғылардың көмегімен 
(көзілдірік, сенсорлық изолятор және т.б.) қоршаған дүниемен қарым-қатынас жасау 
минимумға жетелеп түсірілді. Адамдармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі жойылды. 
Зерттеушілердің көбі бұл экспериментті алғашқыда оңай ақша табу мен демалу тәсілі 
дегенге сенді. Алайда, тек кейбіреулері ғана мұндай жағдайда 2-3 күнге дейін өмір сүруге 
шыдам білдірді. Анағұрлым мықтылары 6 тәулікке шыдап, мұндай жетістікті үлкен 
батырлық деп есептеген. Өйткені зерттелінушілердің 80 пайызынан артығы 
галлюцинацияның құрбаны болып, «дененің екіге бөліну», «рухтың денеден бөліну» 
сезіміне душар болды, көбісі қарапайым арифметикалық және логикалық есептерді шеше 
алмады және т.б. 
Оңашалану (изоляция) жағдайында адамның дауыстап, өз-өзімен, қоршаған 
заттармен, жануарлармен және ойдан шығарылған әңгімелесушілермен сөйлесетіні 
байқалған. Осы тәріздес жағдайларға өз еркімен немесе кездейсоқтықта қоғамнан және 
тұлғааралық қарым-қатынастан айрылған адамдар мысалы: (теңіздер мен мұхиттарда 
жалғыз саяхаттаған, полярлық жағдайда қыстағандар, үңгірлерді зерттеушілер,жер 
сілкінісі кезінде үйінділер астында, елсіз аралдарда қалғандар, жеке камераға қамалғандар 
т.б.) дәлел болады. 
Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасаудың қажеттілігі мен маңызын 
жапондықтардың жеке басын тәрбиелеп жетілдіру әрекетіндегі істерінен айқын аңғаруға 
болады. Адам өзінің бойындағы қабілеті мен іскерлігін жетілдіруді «Дзен»
 
деп атап, оны 
неғұрлым өзін-өзі сынап көреді екен. Мұндай сынақ адамның денесі мен рухани жағынан 

дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша 
адамның ешкіммен қарым-қатынас жасауына тыйым салынып, оны 10 тәулік бойы елсіз 
даланың үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде
 «
Моритао» 
делініп, адам өзімен-өзі тілдесуге де тыйым салынатын көрінеді. Мұндай жағдайда 
адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық тіршіліктің ащы дәмін тататын болады. 
Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, 
кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан дүниесі 
рахаттанғандай болып, бойындағы күш-қуаты артатын көрінеді. Бұл жайттардан біздер 
адамның кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп сөйлеу, қарым-қатынас жасаудың шешуші 
маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз. Егер адамдар өзара сөйлесіп, қарым-
қатынас жасамаса, онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді 
Қарым-қатынастың жалпы сипаттамаларын, ары қарай осы позиция тұрғысынан 
үйренушілер мен үйретушілердің (мұғалім мен окушылардың, оқытушы мен 
студенттердің) қарым-қатынасын сипаттайтындай етіп қарастырайық. 
Тілдік қарым-қатынас процесінің формалды жағы А.А. Холодович суреттеген 
тілдік мінез-құлық типологиясының негізінде сапатталынуы мүмкін. Ол тілдік акттің 
сәйкестендірілуінің бес бинарлық белгілерін ұсынды: білдіру кұралы, коммуникативтілік, 
бағдарланғандық, квантификативтілік, контактілік. Мысалға, «білдіру кұралы» белгісі 
бойынша, қарым-қатынас дыбыстық немесе жазбаша болуы мүмкін. «коммуникативтілік» 
белгісімен автор серіктің болу немесе болмауын белгілейді және де бар болған жағдайда - 
не тікелей (мысалы, диалог), не жанама коммуникативтілікті белгілейді - делдал арқылы, 
үшінші адам арқылы (мысалы аудару). «Бағдарланғандық» не ауыспалылықты (біреу 
сөйлейді, басқасы (басқалары) тындайды), не өзаралық (екі әңгімелесуші кезек-кезек 
сөйлейді және тыңдайды). «Квантификативтілік» тындаушылар санын (біреу - көп) және 
қабылдаушы жақ сипатын анықтайды. А.А. Брудный терминологиясы бойынша осыған 
байланысты қарым-қатынастың екі түрін ажыратады: аксиалды және ретиалды (желілік). 
«Контактілік» белгісімен көз алдында әңгімелесушінің болуын не жоғын белгілейді. 
Аталған белгілердің үйлесімі бойынша, теоретикалық түрде тілдік қарым-қатынастың 32 
түрі болуы мүмкін. Осы тұжырымдама терминінде педагогикалық қарым-қатынас 
көпшілігінде дыбыстық, тікелей, контактілі, ауыспалы (ол өзара болуы керек), бұқаралық 
және ақсиалды-ретиалды ретінде сипатталуы мүмкін. 

жүктеу/скачать 458,41 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: