Р е д а к ц и я а л қ а с ы Редакция алқасының төрағасы

37
араны  ашылған  адам  қандай  болмақ?  Ара-
ны  ашылудың  арты  жақсылыққа  апармайды. 
Қанағат  жоқ  жерде  дүниеқоңыз  тойымсыздық 
бой көтереді. Бұл – адамгершілікке дақ түсірер 
жаман  әдет.  Сондықтан  адам  дейтін  ардақты 
атқа лайықты бір жолы пейіл-ниетті түзеп, адал 
еңбек ету екенін айтады. Қоғамдық-әлеуметтік 
қайшылықтарды  аң ғара  білген  ақын  үнемі 
имандылық пен ізгілік ті дәріптейді.
Тауданбек – ірі айтыс ақыны, оның Ыбысжан, 
Есбосын, Жолды, Мешел, Деңсікбайлармен ай-
тыстары белгілі. 1908 жылы қайтыс болады.
«Ақыт Үлімжіұлы қазақтың біртуар перзен-
ті,  кемеңгер,  ойшыл,  ұлтшыл  қайраткер, 
бос тан дық  жолындағы  жарқын  күрестің 
көшбасшысы  болды.  Алтай  мен  Қобдадағы, 
яғни Моңғолия мен Қытайдағы қалың қазақтың 
саналы тұлғасы боп танылып, Абаймен тұстас 
өмір сүріп, өшпес әдеби мұрасын қалдырған – 
данагөй ақын» [4, 12].
Ақыт  ақынды  Алтай,  Қобда  қазақтарына 
ортақ ақын деуіміздің себебі – Ақыт Алтайдың 
Көктоғай  (Қытай  жері)  деген  жерінде  туып, 
балалық шағын сонда өткізгенімен:
Алтай тау, Қобда, Сауыр, Бәйтік Боғда,
Ерентау, Сантай, Бөкен тұрмыз сонда.
Алшаңдап азғантай жыл кеңдік көрген,
Байытқан берекелі қайран Қобда [5,12] б., – 
деп  өзі  жырлағандай,  жігіттік  шағын,  саналы 
өмірінің көптеген жылдарын Қобда бетте, яғни 
моңғол жерінде өткізеді.
«Ақыт ақынның ұлылығы – оның мешеулік 
пен отаршылық бұғауы торлаған Алтай, Қобда 
қазағы ның  мәдениетін  әлеуметтік  биікке  кө-
теріп,  алып  шығуында  жатыр.  Ислам  дінін 
кең  таратып  қана  қоймай,  қазақ  халқының 
бостандығы,  теңдігі,  мәдениеті  жолындағы 
күресте  оның  адастырмас  бастаушы  екендігін 
жұртына  уағыздауында,  ұқтыруында  жатыр. 
Ол осынау зор мақсат үшін халқымыздың өлең-
шіл  қасиетін  дарындылықпен  де,  дана гөйлік-
пен  де  пайдаланды»  [3,6],  –  дейді  ғалым  Қ. 
Қалиасқарұлы.
Ақыт  ақынның  «Қалам,  сия  –  көз  жасы» 
атты  толғауы  халқын  оянуға  шақырып,  ұлы 
Абаймен, өз тұстасы Шәкерім, Сұлтанмахмұт, 
Мағжан, Міржақыптармен үндеседі:
Талаптылар ой ойлан,
Мынау қалай, япырым-ау?
Ұйқыдан көтер басыңды,
Өнерге көндір жасыңды...[6,15].
Ақыт  ақын  қазақтың  ұлттық  мүддесін 
жоқтап, «Елім» деп жырлар жазды.
«Есептесер  күн  болар»  атты  толғауында 
күпірлік,  тәкаппарлық,  қараулық  қатарлы 
кесірлі  мінездер  талай  ғасыр  бойғы  тарих 
тағылымдарымен шендестіріліп беріледі:
Патшамын деп ойласаң,
Сүлеймен де өткен дүниеден.
Төремін деп ойласаң,
Ескендір де өткен дүниеден.
Күштімін деп ойласаң,
Ғали Арыстан, Қаһарман,
Олар да өткен дүниеден [6.12].
Ақыт  қажы  мәңгілік  –  ақыреттік  дүниені 
де  жалықпай  жырлады.  Әсіресе  «Хиямет  аху-
ал»  –  «Ақырет  баян»  қиссасында  ұжмақ  пен 
тозақты сенімді әрі әсерлі айшықпен суреттеді, 
мұсылман баласын ислам дінін қастерлеп, бес 
парызды мүлтіксіз орындауға шақырды.
Ақыт шығармаларының тақырып аясы ора-
сан  кең  де,  дені  имандылық,  адамгершілік 
тәр бие  беруді  көздеген,  тілге  оралымды,  ой-
ға  қонымды,  көркем  болып  келеді.  Ол  өзінің 
адамгершілікті,  бірлікті  ту  еткен  жыр-дастан-
дарында  қазағының  озық  та  биік,  білімді  де 
мәдениетті ел болуын аңсады.
Г. Субханбердина, Қ. Қалиасқарұлы, З. Сейіт-
жанұлы,  Қ.  Мұхамадиұлы  сынды  зерт теуші-
ғалымдардың  мәлімдеуіне  қарағанда,  Ақыт 
ақынның мұраларының көбі ұзақ көлемді жыр, 
толғаулар  мен  қисса,  дастандар  болып  келеді. 
Көптеген дастандары басылып шығумен қатар 
бірталай  жырлары  қолжазба  күйінде  ауызша 
тараған. Ақыт қажы Алтай, Қобдаға келген та-
тар,  ноғай,  қазақ  саудагерлері  (Ғабдолқадыр, 
Ғабдоллақабылұлы,  Ахметкәрім,  Кәрімберді, 
Бабаев т.б.) арқылы кітаптарын Қазанға жіберіп 
бастырған. Ақыттың қисса, жырларының көбін 
Шамсиддин Құсайынов және оның мұрагерлері 
бастырған.  Ақыт  Үлімжіұлы  Қарымсақов 
Алтайскийдің Қазан қаласында 1891-1914 жыл-
дары жарық көрген кітаптары мыналар:
1.  Хисса  и  Жиһан  шаһ  Тамузшаһұғлы. 
Ақид  уәләд  Өлімжі  Алтайский  (Қарымсақов). 
Бастырған  –  Мұхаммеднәжиб  Ғалиакбарұғлы. 
– Қазан: университет табиғханасы, 1891.
2. «Тәржіма – и Ақид Уәләд Ұлымжыұлы Ал-
тайский».  Бастырушы:  Мұхаммеднәжиб  Ғали-
әк  бәрұлы. Қазан: университет баспасы, 1897.
3.  Хисса  –  и  Сейфулмәлік.  Бастырған  –  
Ш.  Құсайынов  мұрагерлері.  Қазан:  Домбров-
ский баспасы, 1909.
4. Әхуал – и қиямәт. Мулла Ақит бин Үлімжі 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

38
Алтайский. – Қазан: Матбәғә и Кәримия, 1908.
5. Мунақиб пиран ғазизан. – Қазан: универ-
ситет табиғханасы, 1909.
6.  «Әбъат  ғақлия».  Үшбу  әбъятлар  Алтай 
жерінде Керей елінде молла Ақит Ұлымжыұлы 
ұғлының  тасниф-ойларынан-дүр.  Бастырған  – 
Ш.Хусаинов мұрагерлері. Қазан: Домбровский 
баспасы, 1909 т.б.
«Ақыт қажы ғұмырында аса көп шығармалар 
жазып, артына өшпес мұра қалдырды. Ақынның 
әдеби  шығармалары  кемінде  жүз  баспа  табақ 
немесе сегізден он том болуы мүмкін», – дейді 
ғалым Қ. Мұхамадиұлы. [4,12.]
Ірбітұлы  Оңашыбай  (1892-1953)  –  қазақ 
әдебие тінің өкілдерінің бірі. «Ол ХХ ғасырдың 
алдыңғы  жартысында  осы  өлке  қазақтарының 
өмірі мен тарихының куәгері болды. Талантты 
ақын назарынан өлке қазақтарының басындағы 
әрбір  оқиға  қалт  кетпеген,  өз  тарапынан 
қорытынды  жасап,  оны  жыр  тілімен  білдіріп 
отырды».
Жаламаны өлтіргенде айтқаны:
...Есіктің алды тал еді,
Еліне тыныш жан еді.
Құдай атқыр Жалама,
Не жазығы бар еді?
Айдалып, қырдың, қираттың,
Өзіңді атсын қан енді!
Жалама  (Да-лама  –  1911  жылы  Қобда 
қазағының басына қырғын салған моңғол фео-
дал  билеушісі)  бастаған  жендеттердің  қазаққа 
салған  ауыр  күндерін  сынап,  жауыздыққа 
қарсы батыл үн қосады.
1.  Оңашыбай  ақынның  шығармаларынан 
бұл  өлкедегі  қазақ  әдебиеті  өкілдерінің  руха-
ни өмірінде болған өзгерістер, шығармашылық 
деңгейі т.б. жайлардың бейнесін байқауға бола-
ды.
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  ХХ 
ғасырдың  30  жылдарына  дейін  өмір  сүрген 
қазақ  диаспорасының  көрнекті  ақындары  өз 
заманының  өткен-кеткенін,  бастан  кешірген 
айтулы  оқиғаларын  өлең-жырларында  өзек 
етулері  –  сол  кезеңнің  шындығын  паш  еткен-
дігінің айғағы. Бұл – өткен қоғамның тарихын 
жырлау, рухани нәр беру, анығырақ айтсақ, сол 
заманның  шынайы  болмысын,  бет-бейнесін 
көрсету еді.
Бабажұрттан шалғай өлке топырағында бұл 
фәнидің  тұзын  тауысса  да,  «қазағым,  туған 
халқым, Азаттыққа жетсе, бірлік пен ынтымақ 
болса» деген үкілі үміттерін болашақтың арай-
лы таңдарына артып, ұрпақ-жұрағаттарға жау-
һар  жырларын  аманаттап  өткен  Ақыт  қажы, 
Тауданбек,  Оңашыбай,  Төлебай  сынды  тарлан 
таланттар туындыларының тәлім-тағылымдық 
мәні зор. Ұлан байтақ дала төрінде көшіп-қонып 
жүріп, өлеңнен өмірлерінің шежіресін жасаған 
ақындардың төл әдебиетінің көне нұсқалары – 
бар қазаққа ортақ мұра. «Дүниеде қазақ деген 
ұлт,  қазақтікі  деген  атажұрт,  қара  шаңырақ, 
қазақтың  мәдениеті  деген  тіл,  мәдениет  біреу 
ғана»  [1,4],  –  деп  жазды  тарихшы  ғалым 
З.Қинаятұлы.
Қысқасы,  Моңғолия  қазақтары  жасаған 
әдеби мұра – олардың қазақ әдебиетіне қосқан 
үлесі, қазақ ұлтының ортақ қазынасы.
1940 жылы Моңғол Халық Республикасының 
жаңа  әкімшілік  бірлігі  Баян-Өлгий  аймағын 
құрды. Ол әдебиет пен өнерді өркендетудің жаңа 
болмыстарын қалыптастырды. Ұлт аймағы бо-
лып бас біріктіргенде, соның рухани жаршысы 
ретінде  қазақ  тілінде  «Өркендеу»  газеті,  1958 
жылы әдеби-көркем «Шұғыла» журналы жарық 
көрді. Бұл жағдай қазақ қаламгерлерінің басын 
біріктіруге  әсер  етіп,  1955  жылы  қаламгерлер 
үйірмесі құрылды. 
«Моңғолия  қазақтарының  жазба  әдебиеті 
1940  жылдардан  бастап  бой  көрсетіп,  бұл 
күндері  шығармашылық  тұрғыдан  қалып-
тасып,  толысқан  әдебиетке  айналды»,  –  деп 
тұжырымдайды  ғалым  Қ.  Қалиасқарұлы  [3,3]. 
Осы  тұжырымға  бүгінгі  күн  тұрғысынан 
қарасақ, көп мәселені аңғартатын сияқты...
Ғалым  Қ.Мұхамадиұлы:  «Қазіргі  кезге 
дейінгі  зерттеу  еңбектерде  көбіне  «Моңғолия 
қазақтарының  жазба  әдебиеті  1940  жылдан 
бастан бой көрсеткен», – дегенді жазып келді. 
Олай  болса  Қазақтың  абақ-керей  тайпасы-
нан  туып  шығып,  жазба  әдебиетінің  шексіз 
мол  мұрасын  жасаған  Ақыт  қажы  Үлімжіұлы 
Қарымсақов-Алтайский 
тағы 
басқаларды 
қайда  қоямыз?  Ал  1940  жылдарға  дейін 
Моңғолиядағы жазба әдебиеті үзіліп қалмады. 
Тек саяси-экономикалық жағдайларға байланы-
сты өз шығармаларын баспа бетінде жариялай 
алмай өткендері көп болды» [4,12], – деп өткен 
уақыт сырына сын көзбен қарап, орынды пікір 
айтады.
Моңғол  қазақтарының  жазба  әдебиетінің 
негізі халық революциясынан бұрын Ақыт қажы 
Үлімжіұлының 1891 жылы Қазан қаласында өз 
кітабын бастырып, шығарған кезінде қалағаны 
белгілі  [7,4].  Ендеше,  «Моңғолия  қазақтары 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

39
әдебиеті  (поэзиясы)  1940  жылдан  бастап  бой 
көрсетті,  1950  жылдары  жаңа  қазақ  жазба 
әдебиеті туып шықты» деген пікірлер біржақты, 
ұшқары айтылған.
Алайда  1940  жылдан  бастап  жазба  әдебиет 
емес,  тек  «жаңа  тұрпатты»  (яғни  социалистік 
революция  жеңісінен  кейін)  әдебиет  (поэзия) 
дамудың жаңа жолына түскендігі шындық еді.
Бұл  тұста  поэзия  жетекші  жанр  болып, 
бірнеше  ақындардың  есімдері  белгілі  бола 
бастады.  1941  жылы  қазанда  «Өркендеу» 
газетінің  шыға  бастауы  жас  әдебиеттің  туу, 
өсу  жолында  маңызды  рөл  атқарды.  Көлемі 
шағын  бола  тұра  оның  алғашқы  сандары-
нан  бастап-ақ  әдеби  туындыларға  кеңінен 
орын беріліп отырды. Жаңа әдебиеттің негізін 
қалаушы алғашқы қарлығаштары – А.Бабиұлы,  
Қ. Мұхамәдиұлы, А. Жұмажанұлы, Қ. Құмарұлы, 
М. Құлыбекұлы, Д. Дікейұлы, Ш. Нығышұлы 
бастаған  аға  буындар  ең  әуелі  «Өркендеу» 
газеті арқылы жұртшылыққа танылды.
1942  жылы  аймақтың  баспасынан  латын 
әрпімен тұңғыш әдеби кітап «Өлеңдер жинағы» 
деген  атпен  басылып  шығуы  –  қазақ  тілінде 
әдеби  кітап  шығарудың  алғашқы  игі  қадамы 
болды. Жекелеген қаламгерлерден ең алғашқы 
өлең  жинағы  Жұмажанұлы  Арғынбайдың 
«Тақтақтар» атты кітабы 1949 жылы шықты.
Жас  қазақ  жазба  әдебиетінің  тез  есеюіне 
1960  жылдан  бастап  қазақстандық  бүкіл 
баспасөз  өнімдері  мен  әдеби  туындылардың 
халықаралық  кітап  саудасы  арқылы  тұрақты 
келе  бастауының  да  зор  маңызы  болды.  1968 
жылы  өкімет  қаулысымен  Қазақ  жазушылар 
бөлімшесі  құрылды.  Осы  сияқты  іс-шаралар 
әдебиеттің  тез  арада  қалыптасып,  дамып 
кетуіне әсер етті.
1950-1980  жылдар  аралығында  әдебиетке 
Қазақстан мен Моңғолияның жоғары оқу орын-
дарынан  білім  алған  талантты  жастар  келіп 
қосылды.  Бұлар  көркем  әдебиеттің  дамуының 
қозғаушы  күштеріне  айналды.  Әдебиет  даму 
ың  жаңа  жолына  түсіп,  қаламгерлер  қатары 
артты.  Олар:  Д.Қалаубайұлы,  К.Құмарұлы,  
А.Алақанұлы, И.Байбатырұлы, К. Жаңжұңұлы, 
К.  Ілиясұлы,  Т.  Құрманмолдаұлы,  Қ.  Жұма-
хан ұлы, 
Р.Зұрғанбайұлы, 
З.Мәулітұлы,  
Ш.Қат шан ұлы,  Я.Ілиясұлы  т.б.  уақыт  өткен 
сайын  қаламгерлер  қатары  жаңа  есімдермен 
толығып  отырды.  Бұл  жылдары  әдебиетке 
дайындықпен  келген  жастардың  қаламынан 
тың,  соны  шығармалар  туды.  Бұл  ақындар 
шығармаларының  басты  тақырыптары  –  сол 
тұстағы  қазақ  халқының  тыныс-тіршілігі 
мен  заман  өзгерістері  болды.  Моңғолияның 
бір  аймағын  мекен  еткен  халқы  жергілікті 
ұлттармен  тағдырлас  болды.  Ел  өміріндегі 
қоғамдық-әлеуметтік 
өзгерістерден 
сырт 
қалмады.
Бір  айта  кетер  жай  партияны,  Ленинді, 
Октябрьді  жырлау  бұл  кезеңдегі  қазақ  совет 
әдебиетінің  де  басты  сарыны  болатын.  Бұл 
жағынан алғанда, Қазақстан мен Моңғолиядағы 
қазақ  әдебиеті  үндестік  байланыста  болғанын 
байқаймыз.
Сонымен қатар бұл кезең поэзиясының өзек-
өріміне айналған тақырыптың бірі – халықтар 
достығы. Бұған да аға буын ақындардан бастап, 
соңғы буын өкілдеріне дейін жыр арнаған.
Абай,  Ыбырайлардан  бастау  алған  еңбек 
тақырыбы  Моңғолиядағы  қазақ  поэзиясының 
арналы өзегі болған.
Аймақ поэзиясының өзекті тақырыптарының 
бірі – табиғат лирикасы. Ақынның өлеңдеріндегі 
сыршылдық жанды қысы мен жазын, күзі мен 
көктемін, буырқана бұлқынған өзені мен айна-
дай  көлін,  биік  таулары  мен  орманын  –  бәрін 
сан түрлі бояумен келісті суреттейді.
Табиғат суретін салуға шебер ақындарының 
бірі  –  Тойлыбай  Құрманмолдин.  Ақынның 
өлеңдеріндегі  сыршылдық  жанды  суретпен 
образдылыққа  ұласады.  Дара  қолтаңбасын  та-
нытатын  айшықтардан  қазақ  болмысына  тән, 
тыныс-тіршілік  әрекеттерін,  салт-санасын  бе-
дерлеген  көркем  де  келісті  айшықтауларды 
көптеп  кездестіруге  болды.  «Ару  Алтай  –Ана 
Алтай» өлеңі:
Шомбал таулар шоқтықты, шүйделірек
Ол жайында естимін күй көбірек.
Күн қадайды жап-жарық қарашығын,
«Бұл жалғанда бір өзің сүйгенім,» – деп,
Балуан Алтай шоқтықты шүйделірек.
Немесе:
Тас та мұнда айшықты, бейнелірек
Бұлттың қаны ысиды кейде еңіреп...
Су ішеді кешкілік қос шалқардан
Сынық мүйіз, сиыр тіл ай мөңіреп,
Тас та мұнда бедерлі бейнелірек.
Табиғат  көркін  сан  түрлі  бояуларымен 
жандандыра  тартымды  суреттейтін  өлеңдер 
И.Байбатырұлы  шығармаларында  молынан 
ұшырасады.  Ақын  табиғат  құбылыстарын 
үлкен  суреткерлікпен  бейнелеп,  оқырманның 
көркемдік  таным  әлемін  кеңейте  түседі.  Ол 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

40
«Теңіз» атты өлеңінде теңіз көрінісін былайша 
бейнелейді:
Жел тұрса жон терісі иректеліп,
Атады ақ көбігін сүйреп келіп.
Жел тынса жайланады, ойланады,
Жүзінің әжімдері сиректеліп [11,21]. 
Бір  шумақ  өлеңде  поэзияға  тән  нәзік  сезім 
бар.  Көз  алдыңа  сырлы  теңіздің  әдемі  суретін 
әкеп береді. Бұл – тек суреті ғана емес, бүгінгі 
өмірдің бет-бедері, арынды ағысы мен толқыны.
«Көктем  таңы»  өлеңінде  де  ойды  образбен 
айтуға бейімділік байқалады:
Сал көктем, сен де осынша киелі ме ең?
Таулардың тер сорғалап иегінен.
Оянып ұйқысынан маңғаз дала
Жыртылып өзен жатыр жиегінен [9,20], –
деген  жолдарда,  бірінші,  ақынның  шеберлігін 
өлеңмен өрнек салу, құбылысқа қимыл беруінен 
байқасақ, екінші, бұл – үлкен сезімталдық пен 
талғампаздық  нышаны.  Әсем  сурет  пен  әдемі 
құбылыстың  үйлесімі  сәтті  көрініс  тапқан. 
Ақын «Күз суреті», «Тағы да көктем күле кеп», 
«Асыға  жүгіргенде  бұлақ  қырдан»,  «Шапа-
нын тыстап киіп бүліспенен» т.б. туындылары 
арқылы  табиғаттың  тылсым  тамаша  бедермен 
бейнелейді.
Зүлкәпіл  Мәуліұлы  «Жаңбыр.  Жайлау. 
Мен» деген өлеңінде табиғат құбылысын ауыл 
өмірімен қабыстыра суреттей келіп:
Тағы да пайда болып таспа бұлақ,
Тағы да секіреді тасқа құлап. 
Тек қана ақбас таулар міз бақпайды,
Болар ма ем мен де 
 
 
сондай асқағырақ! [12,24], – 
деп түйіндейді. Ақынның суреткерлік ұшқыр-
лығы бірден аңғарылады. 
Көшпелі  елдің  дағдылы  тіршілігі  де  қаға 
беріс  қалмаған.  Табиғат  көріністерін  бейнеле-
генде нақтылық, дәлдік және оны жандандыру 
ұштасқан кезде суреткер әрі табиғат әдемілігін 
аша  түседі,  әрі  сыр-сезімін  жайып  салады. 
Дүниені  өзгеше  қалыпта  елестетеді.  Бұл  да  – 
сурет.
Моңғолиялық қазақ ақындарына тән басты 
бір  ерекшелік  –  табиғатты  кескіндеуде  қазақ 
халқына тән тыныс-тіршілік, әдет-мінез, салт-
дәстүр  белгілерін  молынан  қолданатындығы. 
Яғни  ұлттық  болмысқа  тән  бояудың  көптеп 
кездесетін тұсын айтпай қоюға болмайды.
Моңғолиядағы  қазақ  поэзиясына  тән  бас-
ты  бір  ерекшелік:  ақындар  жырларының  бой-
ында  Абай  салған  образдылық,  бейнеліктің 
сан  алуан  қырлары,  бір  мағына  емес,  бірнеше 
мағыналылықтың  сырларының  болуы.  Яғни 
Абайдан  бастау  алған  табиғатты  жанданды-
ра бейнелеу дәстүрі жалғастық тапқан. Аймақ 
ақындарының  шығармаларында  табиғат  лири-
касы  сүбелі  орынға  ие.  Сондай-ақ  табиғат  ту-
ралы  өлеңдердің  көбі-ақ  адамның  сыр-сезімін 
дөп басатын айшықты туындылар десек, асыра 
айтқандық болмайды. Мұндай даралық әсіресе 
1960-70  жылдары  әдебиетке  келген  бір  шоғыр 
ақын  мұраларынан  анық  аңғарылады.  Олар  
И. Байбатырұлы, К. Жаңжүңұлы, Қ. Жұмахан-
ұлы, Қ.З. Мәуліұлы, Т. Құрманмолдин, Қ. Арыс-
бай ұлы т.б.
Имашхан  ақынның  «Жаздың  жайлы 
кешінде» өлеңінен үзінді келтірейік:
Жылқышы да көрсем деп құдашамды,
Бір сұғымға жылқысын бұра салды.
Күн жеңгетай болды, құбылаға
Қызғылтым шымылдық құра салды [9,24], –
деген  жолдардағы  малшы  ауылдың  кешкі 
көрінісі бейнелі суретімен әсерлі.
Ақындардың  табиғат  лирикаларын  оқып 
отырғанда,  ең  алдымен,  Абай,  Шәкерім, 
Мағжан  лирикалары  ойымызға  оралады. 
Абайдың атақты «Жаз» өлеңінде қозғалыстағы, 
яғни  көшпелі  қазақ  жазы  көрініс  таба-
ды.  Бұл  өлең  бойында  махаббат  та  бар, 
әлеуметтік  ортаның  тұрмыс-тіршілігі  де  бар, 
философиялық  ой  тереңге  тартқан,  уақыт  пен 
кеңістіктің,  дәстүр  мен  салт  бәрі  көз  алдыңа 
келеді.  Абай  жазған  табиғаттың  классикалық 
үлгісінен  тәлім  алған  Моңғолиядағы  қазақ 
ақындарының  шығармаларында  лириканың 
бұл түрі көптеп кездеседі. Ақындардың табиғат 
тақырыбына  жазған  өлеңдерінің  көбі-ақ  – 
суреткерліктің  жақсы  үлгісіндей  туындылар. 
Қауия  Арысбайұлының  «Қаңтар»  өлеңіне  сәл 
назар аударайық:
...Ұйып қалған айрандай,
Ұлпа қардың түс-түгі.
Таулар ұйықтап қалғандай
Тыныш жатыр қыс күйі [14,78], –
тәрізді бейнелі сурет, тың теңеу – осыған дәлел. 
Табиғат – өмірдің бір сәттік көрінісі ой тезінен 
өтіп сезім сырымен ұштасып жатады.
1990  жылдардан  бастап  моңғол  қазақ 
әдебиеті  жаңаша  бағытта  дами  бастады. 
Тақырып  ауқымы  кеңейіп,  идеялық  тұрғыдан 
биіктеп,  көркемдік  қасиеті  жоғарылап  жаңа 
сапа, жаңа сипатқа ауысты.
Ақындар  өлеңдерінде  жаңа  заманмен  бірге 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

41
елдің  оянуы,  өмірге  еңбек  пен  шаруаға  жаңа 
көзқарасы,  уақыт-кезең  көріністері,  рухани 
сілкінісі  баяндалады.  Әрі  осы  кезеңнен  бас-
тап Моңғолиядағы қазақ ақындарының негізгі 
тақырыбы – бүгінгі күн тақырыбы болып келді.
Келмеске  кеткен  кеңес  қоғамының  бет-
бейнесін  Зұрғанбайұлы  Рысбек  ақын  асқан 
шеберлікпен береді. Ақынша айтқанда, «пату-
асыз айқай», жалаң ұран, жалған насихаттың да 
уақыты өтті:
Тұңғиыққа тартады ғасырлардың қойнауы,
Күн түбінен көз арбап батырлардың байрағы.
Көк Тәңірі жебеген көк сүңгілі Күлтегін.
Көкірегімнің  төрінде  көк  бөрідей  ойнады 
[16,45.].
Өлеңіндегі  ой  оралымдары,  сөз  жоқ,  ақын-
дық қолтаңбаны танытады. Қысқасы, жаңа за-
ман туды. Бұрынғы заман өзгерді.
Махаббат лирикасы – қашанда пәк жүректің 
сезімін  сол  махаббатқа  деген  адалдық  пен 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.Қинаятұлы З. Жылаған жылдар шежіресі.– Алматы: Мерей, 1995–298 б. 
2.Қалиасқарұлы Қ. Монғолиядағы қазақ зиялылары // Шалқар.– 1993. – №21–12– бб.
3.Қалиасқарұлы Қ. Монғолия қазақтарының әдебиеті.– Өлгий, 1993.– 85 б.
4.Мұхамадиұлы Қ. Монғолиядағы қазақ этникалық тобының қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: 2000. 448 б.
5. Замана жыршылары // Құрастырған Қалиасқар Қ, Қажыбайұлы С. – 
 Өлгий, 1989.
6. Ақыт қажы. «Ғахилия»// Құрастырған Шынай Рахметұлы. Өлгий, 1992. 256 б.
7. Сейітжанов З. Ақыт ақын. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. 127 б.
8. Жаңжүнұлы К. Жауқазын. – Өлгий, 1981. – 54 б.
9. Байбатырұлы И. Алтын сарай. – Өлгий, 1989. –150 б.
10. Негимов С. Тойлыбай толғаныстары // Қазақ әдебиеті. – 1998. – 18 ақпан.
11. Байбатырұлы И. Жаңа өлеңдер // Шұғыла. – 1989. №3.–19–23 бб.
12. Мәулітұлы З. Ғашық жүрек. – Өлгий, 1988. – 82 б.
13. Жұмаханұлы Қ. Іңкәр сезім. – Өлгий, 1982. – 127 б.
14. Арысбайұлы Қ. Жол басы. – Өлгий, 1969. – 172 б.
15. Байбатырұлы И. Жаңа өлеңдер // Шұғыла. –1991. – №3.–76–77 бб.
16. Зұрғанбайұлы Р. Ғалам, саған ғашықпын. – Өлгий, 1987.– 186 б.
17. Жаңжүңұлы К. Қош, Көктем. – Өлгий, 1992. – 198 б.
18. Жаңжүңұлы К. Маусым. – Өлгий, 1981. – 54 б.
19. Тоханов Б. Жыл жемісі // Шұғыла. – 1989. №1. – 80 б.
20. Искаков М. Халық календары. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 318 б. 
айнымастықты,  мұң  мен  сырды,  ынтызарлық 
пен  сағынышты,  күту  мен  қоштасуды  сол  бір 
тұңғиық  тереңнен  тартып  жүректен-жүрекке 
жеткізетін поэзия. «Махаббатсыз – дүние бос, 
хайуанға оны қосыңдар», – демей ме ұлы Абай?!
Әрбір түйсік-сезімі бар адам біреуді жақсы 
көру  немесе  жек  көруден  тысқары  тұра  ал-
майды.  Өмірде  болсын,  өнерде  болсын, 
сүйіспеншілік  қастерлі  сезім.  Әсіресе  адам 
жанын  нұрландырар  күшке  ие.  Осы  тұрғыдан 
келгенде  аймақтағы  қазақ  әдебиетінің  бір 
тақырыбы  –  сүйіспеншілік.  Арыдан  арна 
тартқан бұл тақырып өзінің дәстүрлі жалғасын 
тапты.
Түйіндей 
келгенде, 
бұл 
аймақтағы 
қазақ  әдебиетінің  барлық  жанрлары  да-
мып,  қалыптасқан  іргелі  әдебиеттің  біріне 
айналған.  
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

42
Сіз түске таяу басталған, содан кейін үзіліс 
жарияланған,  жұрт  тамақтанып  қайтқаннан 
кейін  қайта  жалғасқан,  сөйтіп,  бас-аяғы  бес 
жарым  сағатқа  созылған  концертті  көріп  пе 
едіңіз?  Көре  қоймаған  шығарсыз.  Біз  көрдік. 
«Сондай бола ма өзі» деп отырған шығарсыз. 
Болады.  Егер  ол  концертті  қазақтар  қойса. 
Егер ол концерт қазақтар үшін қойылса. Егер 
ол  концерттің  залында  атамекеннен  кел-
ген  сүйікті  орындаушыларын  сағына  тосқан 
қазақтар отырса.
Жексенбінің  кешінде  Данияның  Аархус 
қаласында  Еуропа  қазақтарының  кіші  құрыл-
тайы  аяқталды.  Біз  айтып  отырған  концерт 
құрылтай қонақтарына арналған еді. Түске дейін 
осындағы аз үй қазақтың ұл-қыздары әлдері кел-
генше ән шырқады, бұралып би биледі, түстен 
кейін  сахна  төрі  Қазақстан  өнер  шеберлеріне 
 «МЕН – ҚАЗАҚ»
ДАНИЯДА ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ 
КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ ӨТТІ
тиді. Әуел бастағы концерт бір сағаттың о жақ, 
бұ жағында аяқталады дегеніміз, қол босаған соң 
кешкі  қаланы  аралап  қайтпақ  ойымыз  жайына 
қалды. Түстен кейінгі концерттің өзі артық-кемі 
жоқ  үш  сағатқа  созылды.  Ұлттық  өнеріміздің 
бүгінгі жарық жұлдыздары – Қыдырәлі Болманов 
пен Қарақат Әбілдина, қоңыр дауыстарымен аз 
жылдың  аясында-ақ  қалың  қазақтың  жүрегін 
жау лап  үлгерген  «Қоңыр»  тобы  тыңдаушы-
лардың  құлақ  құрышын  қандырды,  қыза-қыза 
келгенде концертіңіз кәдімгі тойға айналып, әнге 
қосыла  билеген  жұрт  тіпті  сахнаға  да  шығып 
кетті. Бұл нені көрсетеді? Алыстағы ағайынның 
атажұртты  аңсаған  сағынышы  басылмағанын 
көрсетеді.  Қазақтың  бірлігін,  ынтымақшыл 
тірлігін көрсетеді.
Біз  Данияның  Копенгагеннен  кейінгі  екінші 
қаласы саналатын Аархусқа жұманың кешінде, 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

43
сол күні таңсәріде Алматыдан шығып, Мәскеу, 
Гамбург  арқылы  жеті  сағаттай  ұшып,  Гам-
бургтен  бері  қарай  автобуспен  бес  сағаттай 
жүріп,  кештетіп  жеткен  болатынбыз.  Кешкі 
дастарқаннан  кейін  ұйқыға  құлай  кететіндей 
көргенбіз. Қайдан сағына тосып отырған ағайын 
қиылып  отырып  Қыдырәлі  мен  Қарақатқа 
бірнеше  ән  орындатқызды,  өздері  де  ауылдың 
алтыауызын айтты. Әуелде:
Аужар басын сұрасаң, былай болар, жар-жар-ай,
Қой көшкенде тынық су лай болар, жар-жар-ай.
Жылама деп айтасың, маған халқым, жар-жар-ай,
Ата-анадан айырылған қалай болар, жар-жар-ай,
деген сияқты аужардан бастап еді, бара-бара:
Айт десеңіз айтайын пайдаменен,
Бұрынғыдай заманым қайда менің?
Ағайыннан айырылып, қайғы жұттық,
Тілім-тілім жүрегім, қайран елім, –
деп  тұрып  аңыратты-ай  келіп.  Сай-сүйегіңді 
сыр қырататын  сол  сырлы  сарынды  тұтас  кел-
тіріп  жатуға  орын  тар.  Диктофонымызда 
қалған ол шумақтарды айтқан апамыздың аты – 
Қалима. Мюнхеннен келіпті. Алты баласы бар: 
үш қыз, үш ұл. Қытайдың Баркөл жағынан 1954 
жылы Түркияға өткен екен. Аужарлатып алды-
мен айтқан апамыздың аты – Амангүл. «Құдай 
Ауғанстанда  берген  мені.  Қашып  барғаннан 
кейін бір жылдан кейін бе, екі жылдан кейін бе 
туыппын. Аман-сау өттік деп атымды Амангүл 
қойыпты», – дейді апамыз. «Сүйегіміз – Әлім. 
Жанғожа  деген  бар  емес  пе?  Сол  кісі  –  біздің 
бабаларымыз. Шекті Жанғожа. Маған бірақ бұл 
жақтан  шекті  табылмады.  Шешем  керейіттің 
қызы  еді,  бұл  жақта  керейіт  те  жоқ  екен. 
Басқаларға  ағайын  табылды,  маған  табылма-
ды», – деп жас адамдай жарқылдап күліп қояды 
өзі. «Онда қазақтың бәрін ағайын деп санаңыз», 
–  дейміз.  «Сөзің  рас,  шырағым,  қазақтың  бәрі 
–  ағайын  ғой»,  –  деп  қайтадан  сабырлы,  ойлы 
қалпына түседі. Осындағы бар шаруаның басы-
қасында Амангүл әженің немересі Нұрарман жүр. 
Келген күні қазақстандық делегация мүшелерін 
қала  мэрі  Яаков  Бундсгаардпен  кездестіріп 
жүрген  де  –  сол  жігіт.  Нұрарман  осындағы 
іскер  топтардың  біразын  демеушілікке  тартып, 
солардың  логотип терін  буклетке  шығарып  та 
қойыпты.
Мұндағы  қай  адаммен  сөйлессеңіз  де, 
толған бай-тебіренбей қала алмайсыз. Бәрі разы. 
Шүкір шілік  айтады.  Бүгінгі  бақытқа  тәубе 
дейді.  «Әкемнің  туып-өскен  жері  –  Қармақшы, 
өзім  Ауғанстанда  туғанмын.  Одан  Түркияға, 
одан  Керманияға  өткенбіз.  Төрт  балам  бар, 
ағайынды көріп қуанып жатырмыз. Отанымызға 
тыныштық  берсін,  патшамызға  ұзақ  өмір 
берсін.  Еліміздің  туын  көтеріп  келгендеріңізге 
рақмет. Сіздердің қызметтеріңізде жүрміз. Алла 
тағаланың арқасында амандықпен осылай жүре 
берейік», – деп тілегін ақтарады Тәура Қарабазар 
деген апай. 
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев тың құрыл-
тайға  қатысушыларға  құттықтауын  Дүние жүзі 
қазақтары  қауымдастығы  Төрағасын ың  бірінші 
орынбасары – Талғат Мамашев оқып берді. 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

44
Онда:   
Ардақты ағайын, қадірлі бауырлар!
Қазақ  халқының  басынан  алыстағы  ағайын 
араласудан,  бауырлар  барыс-келістен  қол  үзіп 
қалған  небір  нәубет  замандар  өтті.  Еліміз 
егемендік алған соң ғана жоғымызды іздеп, бары-
мызды түгендеуге қолымыз жетіп, Қазақстан 
төрткүл  дүниеге  тарыдай  шашылған  халқын 
іздеген бірден бір елге айналды.
Ата-баба арманына адал Сіздер қанша ұрпақ 
ауысса  да,  ұлттың  ұлы  рухын  уыстарыңызда 
ұстап,  атажұртқа  деген  ықыласты  ыстық 
сезім деріңізді  жоғалтқан  жоқсыздар.  Бүгін, 
міне,  ағайынмен  араласып,  жұрағатпен  жүз-
десу үшін Дания мемлекетінің Аархус қаласында 
бас  қосып,  арқа-жарқа  қауышып  жатырсыз-
дар.
«Біріңді қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі 
бос» деп ұлы Абай айтқандай, бұл құрылтайдың 
қандастарымыз үшін маңызы зор.
Елден  жеткен  жаңалыққа  елеңдеп  отыра-
тын   дарыңызды  білемін.  Күні  кеше  тәуел сіз-
дігінің  20  жылдығын  атап  өткен  Қазақстан 
бүгінде  сая си  кемелденген,  экономикалық 
күш-қуаты  мол,  қоғамдық  тұрақтылықты 
тұғыр  еткен  мемлекет.  Астанамыз  қазіргі 
кезде  әлем  елдерінің  басшылары  жиналып, 
жаратылысқа  ортақ  мәселе  талқылайтын 
ордалы  орталықтың  бірі.  Еуропа  қауіпсіздік 
және  ынтымақтастық  ұйымы  мен  Ислам 
ынтымақтастық  ұйымына  төрағалық  ету 
арқылы  Қазақстан  Батыс  пен  Шығыс  ара-
сын  жалғастырушы  шынайы  көпірге айналды. 
Еліміздің  әлемдік  қауымдастықтағы  орыны 
жыл өткен сайын айқындалып, абыройы аспан-
дай түсуде.
Құрметті бауырлар! Сіздерді қай уақытта 
да құшақ жайып қарсы алатын елдеріңіз барын, 
сүйенгенге тірек, іздегенге пана болар жерлеріңіз 
барын әрдайым естен шығармаңыздар.
Құрылтайда  халқымыздың  болашағына  қа-
тыс ты маңызды мәселелер талқыланатынына 
сенемін.
Жиын жұмысына табыс, жиналған ағайын-
ға аман-саулық тілеймін.
Атажұрттан жеткен жүрекжарды ыстық 
сәле мім ді  қабыл  алыңыздар!  –    деп  жазылған 
болатын. 
Құттықтауды  мұндағы  жұрт  демін  ішіне 
ала  тыңдады.  Осы  жауапты  қызметті  біраз 
жыл дан  бері  абыроймен  атқарып  келе  жатқан 
Талғат  Асылұлының  ел  сәлемін  жеткізуі  де 
толқытарлықтай болды. Қазақстан Республика-
сының  Германиядағы  Төтенше  және  өкілетті 
елшісі  Нұрлан  Онжановтың  сөзі  де  әсерлі 
шықты: «Осыдан талай жыл бұрын, сексенінші 
жылдардың  басында  Берлиндегі  Гумбольдт 
университетінде  оқып  жүрген  кезімде  мен 
алғаш  рет  шетелдік  қазақ  диаспорасының  Ба-
тыс  Берлиндегі  өкілдерімен  танысқан  едім. 
Бүгінгі мерекеге солардың кейбірінің балалары 
қатысып отыр», – деп бастаған Нұрлан бауыры-
мыз: «Ай көрмесең – ағайын жат, жыл көрмесең 
– жолдасың жат» деген нақыл сөзді мықтап есте 
ұстаған қазағымыз сол ауыр жылдарда да бірін 
бірі ұмытпады, жерлестік, туыстық байланыста-
рын үзбеді, құмға сіңген судай Еуропадағы басқа 
ірі  ұлттарға  жұтылып  кетпей,  ұрпақтарының 
жүрегіне Орталық Азиядағы қазақ деген ұлттың 
өкілі  екендерін,  Қазақстан  деген  атажұрты  бар 
екенін  мықтап  құя  білді.  Енді,  міне,  жиырма 
жыл бұрын қол жеткен тәуелсіздіктің арқасында 
дүниеге  тарыдай  шашырап  кеткен  қазақ  жина-
лып, ауылдан ат терлетіп арнайы үкімет делега-
циясы келіп, Дания жерінде ұлан-асыр той жаса-
лып жатыр», – деп кеңінен толғады.
Еуропа  қазақтары  кәрі  құрлықтағы  өзіміз 
сияқты  ағайындардың  бізге  қызыға,  қызғана 
қарайтынын  жақсы  біледі.  Көп  елдердің  қан-
дастарға  қарайласу,  қолдау  тұрмақ,  қарауға 
қауқары болмай тұрғанынан да хабардар. Ана бір 
жылы, Мюнхендегі құрылтайға келгенімізде, сол 
жиынға  қатысқан  белгілі  өзбек  жазушысының 
бұл  жайындағы  пікірін  репортажымызда 
жазғанымыз  да  бар.  Иә,  Елбасының  ойында 
елдің қамы десек, сол көп қам-қарекеттің бел ор-
тасында отандастармен жұмыс тұр. Отандастар-
мен жұмысты тек оларды атамекенге оралтумен 
тұйықтап тастауға болмайды. Олай қарасақ, осы 
Еуропадағы  бүкіл  қазақ  елге  түп-түгел  көшіп 
барса да, жыртығымызды жауып тастамайтыны 
белгілі.
Еуропа  қазақтары  үшін  бүгінгі  таңдағы  ең 
басты  нәрсе  –  ұрпағының  ана  тілінен  айыры-
лып қалмауы. «Мен ұрлық қылғанда, ай жарық 
болды»  дегендей,  біз  тәуелсіздік  туын  тігіп, 
әлем  айдынына  шыққанда  жаһандану  желі 
соға  бастады,  жаңадан  мемлекет  құра  бастаған 
біз  тұрмақ,  дербес  тарихы  ғасырларға  кететін 
елдерге  де  ұлттық  дара  сипаттардың  шайылу 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

45
қаупі  төне  түсті,  ол  аз  болғандай,  қайта-қайта 
қайырылып келіп тұрған қаржы дағдарысы кім-
кімді де бәрінен бұрын өз басының, тіршіліктің 
қамын  қаузауға  мәжбүрлеп  барады.  Солай 
болғандықтан, Даниядағы құрылтайда да ең көп 
айтылған мәселе – тіл мәселесі.
Осы орайда елшіміз Н.Онжановтың бастама-
сы  бойынша  құрылтайға  қатысушы  жастардың 
арасында «Қазақ тілін білесің бе?» деген атпен 
конкурс  ұйымдастырылғанын,  оған  қатысқан 
қырыққа  жуық  ұл-қыздарымыздың  жап-жақсы 
сауаттылық  танытқанын,  оза  шыққандарына 
(бірінші  орын  ұлыбританиялық  Сафа  Жанал-
тайға, екінші орын франциялық Мәдина Үйсел-
ге,  үшінші  орын  даниялық  Әмір  Аюбиге  тиді) 
мына  жақтағы  талай  зиялының  қолы  жетпей 
жүрген  «Қазақтың  мың  әні»,  «Қазақтың  мың 
күйі»,  «Қазақтың  батырлық  жыры»  сияқты  аса 
құнды  диск  дестелерінің  сыйға  тартылғанын 
разылықпен  айтамыз,  алдағы  құрылтайлар 
өтетін  елдердегі  елшілер  осы  бастаманы 
жалғастырып кетеді деп сенеміз.
Айтқандай,  алдағы  құрылтайлар  демекші, 
Даниядағы  құрылтай  осы  істі  бір  жүйеге  са-
лып бергенімен де есте қалуға тиіс. Біз осындай 
құрылтайлардың  талайына  қатысқанбыз.  Вес-
тероста  да, Парижде де, Мюнхенде де, Ослода 
да  құрылтай  аяғы  келесі  құрылтайдың  орны 
жөніндегі  пікірталастарға  ұласып  кетіп  жата-
тынын көргенбіз. Бұл жолы алдағы он жылдың 
кіші  құрылтайларын  өткізудің  жай-жапсары 
қаралып, осы шаруаның тізбесі түзілді.
Сонымен,  Еуропа  қазақтарының  кіші 
құрылтайлары  енді  мына  ретпен  өткізіледі: 
2013  жылы  –  Париж,  2014  –  Амстердам, 
2015  –  Берлин,  2016  –  Кельн,  2017  –  Мюн-
хен, 2018 – Осло, 2019 – Лондон, 2020 – Вена, 
2021  –  Стокгольм,  2022  –  Аархус.  Бәлен  жыл 
бұрын  біле  тұрып,  көңілдегідей  дайындала 
алмадық  деп  айта  алмайтының  анық.  Бір  атап 
айтарлық жай, – биылғы кіші құрылтайға Пре-
зидент  Н.Ә.Назарбаевтың  тікелей  тапсырма-
сы  бойынша  Қазақстан  Үкіметі  «Самұрық-
Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры арқылы қомақты 
қолдау  көрсеткен.  Бір  жағынан  елшілік  те 
нақты  қамқорлық  жасаған.  Сонымен  бірге 
бұл  көмек  ендігі  жерде  алыстағы  ағайынды 
«құрылтайларды Қазақстанымыз өткізіп беретін 
болды  ғой»  деп  босаңсытып  жібермесе  де-
ген  алаң  көңіліміз  барын  да  жасырмайық.  Бір 
жақсысы,  –  көп  дүниеге  түсіністікпен  қарау 
белең алғаны. Талғат Мамашев басшылығымен 
өткізілген дөңгелек үстелде көптеген мәселелер 
нақты  талқыланып,  шешімін  тапты  немесе 
шешімін табудың жолдары ойластырылды.
Бұрын келгендерімізде «Газетті қалай жазды-
рып аламыз, бағасы қаншаға түседі?» дегендей 
сұрақтармен де мазалап жататын жұрт енді «Еге-
мен Қазақстанның» сайтынан мақалаларды сол 
күні-ақ  оқып  алатын  болғанына  разылықтарын 
білдіреді, ал біздің таяудағы екі айдан бері бұл 
басылымның бүкіл әлемдегі қазақ атаулы түгел 
оқи алатын тұңғыш газетке айналғанын, яғни га-
зет сайты үш әліпбимен – кириллицамен, латын-
мен және төте жазумен шыға бастағанын, ондағы 
әрбір  мақаланы  бастырып  алуға  мүмкіндік  бар 
екенін айтқанымызға тіпті қуанысып қалды.
Әрине,  қазақ  –  Африкада  да  қазақ.  Мұн-
дағы ағайынға да біздегі бауырларының енжар-
лығы  атымен  тән  емес  деп  айта  алмаймыз. 
Қауымдастық  қамқорлығымен  арнайы  мұғалім 
жіберіліп, қазақ тілін оқыту ұйымдастырылғанда 
да әуелде біраз бала келген сол курстар айнала-
сы аз айдың аясында жабылып қалғаны, ондағы 
негізгі себеп курс орналасқан жерге балаларды 
жеткізудің қиындығы болғаны айтылды. Сонда 
енді  Қауымдастық  балаларды  таситын  көлікке 
дейін шешіп беруге тиіс пе? Мәжіліс депутаты, 
тілдің танымал жанашыры Оразгүл Асанғазы өзі 
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбаса-
ры қызметінде жүргенінде алыстағы ағайынның 
балаларын  жаз  айларында  елге  алдыртып,  тілдік 
ортада қазақшаға үйрету тәжірибесі болғанын, оны 
қайта  жандандыру  әбден-ақ  мүмкін  екенін  айт-
ты.  Мемлекеттік  хатшы  Мұхтар  Құл-Мұхаммед, 
Мәдениет және ақпарат министрі Дархан Мыңбай 
сияқты  ұлтжанды,  білімді  азаматтар  барда  тіл 
мәселесінің көңілдегідей шешілеріне сенетінін де 
білдірді. Филология ғылымдарының докторы Ше-
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

46
рубай  Құрманбайұлы  оқу-әдістемелік  әдебиеттер 
шығару ісіне Мәдениет және ақпарат министрлігі 
тарапынан қамқорлық көрсетілетінін, шетелдер-
де тілді насихаттаудың бір тетігі Конфуций, Гете 
институттарының  үлгісімен  Абай  институтта-
рын құру екенін қадап көрсетті.
Жылдағыдай  биыл  да  футбол  турнирі 
ұйымдастырылды. Бірінші орынды Мюнхен ко-
мандасы иеленді. Екінші орын Данияға, үшінші 
орын Парижге бұйырды. Оларды марапаттаудың 
өзі кәдімгі бір салтанатты рәсімнен кем болған 
жоқ.
Дания  құрылтайы  Еуропа  қазақтарының 
ұлттық  сана-сезімін  ұштай  түсетін,  намысын 
қамшылай  түсетін,  атамекеннің  қадір-қасиетін 
таныта  түсетін  тағы  бір  игілікті  іске  айналды. 
Құрылтайдың үш күнінде де жастардың жарқын 
жүзін  көріп  қуанып  жүрдік.  Концерт  кезінде 
даниялық бір бала жігіт екі иығын жұлып жеп, 
поэзияның басын жарып, көзін шығарып, кәдімгі 
рэпті соғып жатты.
Мен – қазақ,
Кіші жүз ішінде аспан.
Атымды сұрасаң менің – Ахметхан.
Данияда қазақтың атын шығартқан.
Жасай бер, Қазақстан!
Қазақстан! Қазақстан!
Бұған  не  айтарсыз?  Жап-жас  болып,  әніне 
руын қосқаны несі дейсіз бе, «аспан», «Ахмет-
хан»,  «шығартқан»,  «Қазақстан»  деген  сөздер 
ұйқасып  жарытпайды,  мұндай  ән  мәтіні  бол-
майды  дейсіз  бе?  Ондай  талабымызды  осы 
Қазақстанда-ақ  қойып,  орындатып  алайықшы. 
Сонау жер түбіндегі Аархуста жүріп, тілін, ділін 
ұмытпағаны үшін, тіпті руын ұмытпағаны үшін 
әлі келгенше ән шығарып, соған өзі сөз жазып, өзі 
орындап жүрген бауырымызға ақ алғысымызды 
айтпаймыз ба, алдымен? Әрине, солай еткеніміз 
жөн.  Сол  әннің  өзі  залдағыларды  «Қазақстан! 
Қазақстан!» – деп айқайлатуға жетіп жатыр. Одан 
артық не керек? Жаңағы жігіт әнінің дат тілінде 
айтылатын  шумақтарының  қайырмасында 
«Дан марк! Данмарк!» – деп те қояды. Саясаттың 
сыралғысы  үшін  емес.  Дания  –  туған  жері, 
өскен  елі.  Ана  жылы  бұзық  ойлы  біреуі 
пайғамбарымыздың  суретін  салып,  мұсылман 
дүниесінің  заңды  ашу-ызасын  туғызғанымен, 
тұтастай алғанда, толерантты мемлекет. Тыныш 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

47
тұрып,  түзу  жүретін  қазақтарда  тіпті  шатағы 
жоқ.  Айтқандай,  дат  тілінде  демекші,  Еуропа 
қазақтары федерациясының төрағасы Әбдіқаюм 
Кесижи  дөңгелек  үстелде  сөйлеген  сөзінде 
Қауымдастық Төрағасының бірінші орынбасары 
–  Талғат  Мамашевқа  «ағылшынша,  французша 
өлең  жазатын  жастарымыз  шығып  жатыр,  тілі 
басқаша  демесеңіз,  жаны  қазақша  жырлар,  от-
аншыл өлеңдер, соларды аудартып, Қазақстанда 
бастырып беруге көмектессеңіздер» деп өтініш 
айтты.  Осы  жерде  жақында  көрнекті  әдебиет-
танушы ғалым, жазушы Немат Келімбетов тура-
лы жазған мақаламызда бір кезде ағылшынтілді 
қазақ әдебиеті де пайда болуы мүмкін дегендей 
ой  айтқанымыз  еске  түсті.  Сол  заман  қылаң 
бере де бастағандай ма, қалай? Тегі, ол өлеңдер 
жаңа жаза бастаған жастардың апыл-тапыл тал-
пынысы  ғана  шығар.  Әйтсе  де  бұл  –  қазақтың 
ақынжандылығына айғақ емес пе? «Қарсы алған 
уақытты  ежелгі  досындай»  деп  әнұранымызда 
айтылатындай, 
қазақтың 
уақыттың 
қай 
сынағына  да  сақадай  сай  тұра  алатынына  көп 
дәлелдің тағы бірі емес пе?
Сауытбек АБДРАХМАНОВ,
Аархустан (Дания)
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

48
Ciz  tüske  taïaw  bastalğan,  sodan  keyin  üzi-
lis  jarïalanğan,  jurt  tamaqtanıp  qaytqannan  ke-
yin  qayta  jalğasqan,  söytip,  bas-aïağı  bes  jarım 
sağatqa sozılğan konцertti körip pe ediñiz? köre 
qoymağan  şığarsız.  Biz  kördik.  «Sonday  bola 
ma  özi?»  dep  otırğan  şığarsız.  Boladı.  Eger  ol 
konsertti  qazaqtar  qoysa.  Eger  ol  konsert  qaza-
qtar  üşin  qoyılsa.  Eger  ol  konserttiñ  zalında  at-
amekennen kelgen süyikti orındawşıların sağına 
tosqan qazaqtar otırsa. 
Jeksenbiniñ keşinde Danïanıñ Aarxws qalasında 
Ewropa  qazaqtarınıñ  kişi  qurıl tayı  aïaqtaldı.  Biz 
aytıp otırğan konцert qurıltay qonaqtarına arnalğan 
edi. Tüske deyin osındağı az üy qazaqtıñ ul-qızdarı 
älderi kelgenşe än şırqadı, buralıp bï bïledi, tüsten 
keyin  saxna  töri  qazaqstan  öner  şeberlerine  tïdi. 
Äwel bastağı konцert bir sağattıñ o jaq, bu jağında 
aïaqtaladı degenimiz, qol bosağan soñ keşki qalanı 
aralap  qaytpaq  oyımız  jayına  qaldı.  Tüsten  key-
ingi  konцerttiñ  özi  artıq-kemi  joq  üş  sağatqa 
sozıldı. Ulttıq önerimizdiñ bügingi jarıq juldızdarı 
–  Qıdıräli  Bolmanov  pen  Qaraqat Abildïna,  qoñır 
dawıstarımen  az  jıldıñ  aïasında-aq  qalıñ  qazaqtıñ 
jüregin  jaw lap  ülgergen  «Qoñır»  tobı  tıñdawşı-
lardıñ  qulaq  qurışın  qandırdı,  qıza-qıza  kelgende 
konцertiñiz  kädimgi  toyğa  aynalıp,  änge  qosıla 
bïlegen jurt tipti saxnağa da şığıp ketti. Bul neni 
körsetedi?  Alıstağı  ağayınnıñ  atajurttı  añsağan 
sağınışı basılmağanı n körsetedi. Qazaqtıñ birli-
gin, ıntımaqşıl tirligin körsetedi. 
«MEN – QAZAQ» 
DANÏADA EWROPA QAZAQTARINIÑ 
KIŞI QURILTAYI ÖTTI 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

49
Biz  Danïanıñ  Kopengagennen  keyingi  ekinşi 
qalası sanalatın Aarxwsqa jumanıñ keşinde, sol küni 
tañsäride  almatıdan  şığıp,  Mäskew,  Gambwrg  arqılı 
jeti sağattay uşıp, Gambwrgten beri qaray avtobwspen 
bes sağattay jürip, keştetip jetken bolatınbız. Keşki 
dastarqannan keyin uyqığa qulay ketetindey körgen-
biz. Qaydan sağına tosıp otırğan ağayın qïılıp otırıp 
Qıdıräli  men  Qaraqatqa  birneşe  än  orındatqızdı,  
özderi de awıldıñ altıawızın ayttı. Äwelde: 
  
Awjar basın surasañ, bılay bolar, jar-jar-ay, 
Qoy köşkende tınıq sw lay bolar, jar-jar-ay. 
Jılama dep aytasıñ, mağan xalqım, jar-jar-ay, 
Ata-anadan ayırılğan qalay bolar, jar-jar-ay, 
  
Degen sïaqtı awjardan bastap edi, bara-bara: 
  
Ayt deseñiz aytayın paydamenen, 
Burınğıday zamanım qayda meniñ? 
Ağayınnan ayırılıp, qayğı juttıq, 
Tilim-tilim jüregim, qayran elim, – 
Dep  turıp  añırattı-ay  kelip.  Say-süyegiñdi 
sırqıratatın  sol  sırlı  sarındı  tutas  keltirip  jatwğa 
orın  tar.  Dïktofonımızda  qalğan  ol  şwmaqtardı 
aytqan apamızdıñ atı – Qalïma. Myunxennen ke-
lipti. Altı balası bar: üş qız, üş ul. Qıtaydıñ barköl 
jağınan 1954 jılı türkïağa ötken eken. Awjarlatıp 
aldımen aytqan apamızdıñ atı – Amangül. «Quday 
Awğanstanda bergen meni. Qaşıp barğannan key-
in bir jıldan keyin be, eki jıldan keyin be twıppın. 
Aman-saw  öttik  dep  atımdı  Amangül  qoyıptı», 
– deydi apamız. «Süyegimiz – älim. Janğoja de-
gen bar emes pe? sol kisi – bizdiñ babalarımız. 
Şekti  Janğoja.  Mağan  biraq  bul  jaqtan  şekti 
tabılmadı.  Şeşem  kereyittiñ  qızı  edi,  bul  jaqta 
kereyit  te  joq  eken.  Basqalarğa  ağayın  tabıldı, 
mağan  tabılmadı»,  –  dep  jas  adamday  jarqıldap 
külip qoïadı özi. «Onda qazaqtıñ bärin ağayın dep 
sanañız», – deymiz. «Söziñ ras, şırağım, qazaqtıñ 
bäri – ağayın ğoy», – dep qaytadan sabırlı, oylı 
qalpına  tüsedi.  Osındağı  bar  şarwanıñ  bası-
qasında amangül äjeniñ nemeresi Nurarman jür. 
Kelgen  küni  qazaqstandıq  delegaцïa  müşelerin 
qala  meri  Ayakov  Bwndsgaardpen  kezdestirip 
jürgen  de  –  sol  jigit.  Nurarman  osındağı  isker 
toptardıñ  birazın  demewşilikke  tartıp,  solardıñ 
logotïp terin bwkletke şığarıp ta qoyıptı. 
  Mundağı  qay  adammen  söylesseñiz  de, 
tolğanbay-tebirenbey  qala  almaysız.  Bäri  razı. 
Şükir şilik  aytadı.  Bügingi  baqıtqa  täwbe  deydi. 
«äkemniñ  twıp-ösken  jeri  –  Qarmaqşı,  özim 
awğanstanda  twğanmın.  Odan  Türkïağa,  odan 
kermanïağa  ötkenbiz.  Tört  balam  bar,  ağayındı 
körip  qwanıp  jatırmız.  Otanımızğa  tınıştıq  ber-
sin,  patşamızğa  uzaq  ömir  bersin.  Elimizdiñ 
twın  köterip  kelgenderiñizge  raqmet.  Sizderdiñ 
qızmetteriñizde jürmiz. Alla tağalanıñ arqasında 
amandıqpen  osılay  jüre  bereyik»,  –  dep  tilegin 
aqtaradı Täwra Qarabazar degen apay. Elbasımız 
Nursultan Nazarbaevtıñ qurıltayğa qatıswşılarğa 
quttıqtawın  düne jüzi  qazaqtarı  qawımdastığı 
törağasın ıñ birinşi orınbasarı – Talğat Mamaşev 
oqıp berdi.
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

50
Onda: 
  
 Ardaqtı ağayın, qadirli bawırlar!
  
Qazaq xalqınıñ basınan alıstağı ağayın aral-
aswdan, bawırlar barıs-kelisten qol üzip qalğan 
nebir  näwbet  zamandar  ötti.  Elimiz  egemendik 
alğan soñ ğana joğımızdı izdep, barımızdı tügen-
dewge  qolımız  jetip,  Qazaqstan  törtkül  dünege 
tarıday  şaşılğan  xalqın  izdegen  birden  bir  elge 
aynaldı. 
Ata-baba armanına adal Sizder qanşa urpaq 
awıssa  da,  ulttıñ  ulı  rwxın  wıstarıñızda  ustap, 
atajurtqa  degen  ıqılastı  ıstıq  sezimderiñizdi 
joğaltqan  joqsızdar.  Bügin,  mine,  ağayınmen 
aralasıp, jurağatpen jüzdesw üşin Danïa memle-
ketiniñ Aarxws  qalasında  bas  qosıp,  arqa-jarqa 
qawışıp jatırsızdar. 
 «Biriñdi qazaq, biriñ dos, körmeseñ istiñ bäri 
bos»  dep  ulı  Abay  aytqanday,  bul  qurıltaydıñ 
qandastarımız üşin mañızı zor. 
Elden  jetken  jañalıqqa  eleñdep  otıratın-
darıñızdı  bilemin.  Küni  keşe  täwelsizdiginiñ 
20  jıldığın  atap  ötken  qazaqstan  büginde  sa-
ïasï  kemeldengen,  ekonomïkalıq  küş-qwatı  mol, 
qoğamdıq  turaqtılıqtı  tuğır  etken  memleket. 
Astanamız qazirgi kezde älem elderiniñ basşıları 
jïnalıp,  jaratılısqa  ortaq  mäsele  talqılaytın 
ordalı  ortalıqtıñ  biri.  Ewropa  qawipsizdik  jäne 
ıntımaqtastıq  uyımı  men    Ïslam  ıntımaqtastıq 
uyımına törağalıq etw arqılı Qazaqstan Batıs pen 
şığıs  arasın  jalğastırwşı  şınayı  köpirge  aynaldı. 
Elimizdiñ älemdik qawımdastıqtağı orını jıl ötken 
sayın ayqındalıp, abıroyı aspanday tüswde. 
Qurmetti  bawırlar!  Sizderdi  qay  waqıtta  da 
quşaq  jayıp  qarsı  alatın  elderiñiz  barın,  süyen-
genge tirek, izdegenge pana bolar jerleriñiz barın 
ärdayım esten şığarmañızdar. 
Qurıltayda  xalqımızdıñ  bolaşağına  qatıstı 
mañızdı mäseleler talqılanatınına senemin. 
Jïın jumısına tabıs, jïnalğan ağayınğa aman-
sawlıq tileymin. 
Atajurttan  jetken  jürekjardı  ıstıq  sälemimdi 
qabıl alıñızdar!– dep jazilğan bolatin.
Quttıqtawdı  mundağı  jurt  demin  işine  ala 
tıñdadı.  Osı  jawaptı  qızmetti  biraz  jıldan  beri 
abıroymen  atqarıp  kele  jatqan  Talğat Asılulınıñ 
el  sälemin  jetkizwi  de  tolqıtarlıqtay  boldı.  Qa-
zaqstan  Respwblïka sınıñ  Germanïadağı
 
Tötenşe 
jäne ökiletti elşisi Nurlan onjanovtıñ sözi de äserli 
şıqtı: «Osıdan talay jıl burın, sekseninşi jıldardıñ 
basında  Berlïndegi  Gwmboldt  wnïversïtetinde 
oqıp  jürgen  kezimde  men  alğaş  ret  şeteldik  qa-
zaq  dïasporasınıñ  Batıs  Berlïndegi  ökilderi-
men  tanısqan  edim.  Bügingi  merekege  solardıñ 
keybiriniñ  balaları  qatısıp  otır»,  –  dep  bastağan 
Nurlan bawırımız: «Ay körmeseñ – ağayın jat, jıl 
körmeseñ – joldasıñ jat» degen naqıl sözdi mıqtap 
este ustağan qazağımız sol awır jıldarda da birin 
biri umıtpadı, jerlestik, twıstıq baylanıstarın üz-
bedi,  qumğa  siñgen  swday  Ewropadağı  basqa 
iri  ulttarğa  jutılıp  ketpey,  urpaqtarınıñ  jüregine 
Ortalıq azïadağı qazaq degen ulttıñ ökili ekend-
erin, Qazaqstan degen atajurtı bar ekenin mıqtap 
quïa bildi. Endi, mine, jïırma jıl burın qol jetken 
täwelsizdiktiñ  arqasında  dünege  tarıday  şaşırap 
ketken  qazaq  jïnalıp,  awıldan  at  terletip  arnayı 
ükimet delegasïası kelip, Danïa jerinde ulan-asır 
toy jasalıp jatır», – dep keñinen tolğadı. 
Ewropa qazaqtarı käri qurlıqtağı özimiz sïaqtı 
ağayındardıñ  bizge  qızığa,  qızğana  qaraytının 
jaqsı  biledi.  Köp  elderdiñ  qandastarğa  qaray-
lasw,  qoldaw  turmaq,  qarawğa  qawqarı  bolmay 
turğanınan  da  xabardar. Ana  bir  jılı,  Myunxen-
degi qurıltayğa kelgenimizde, sol jïınğa qatısqan 
belgili  özbek  jazwşısınıñ  bul  jayındağı  pikirin 
reportajımızda  jazğanımız  da  bar.  Ïä,  Elbasınıñ 
oyında  eldiñ  qamı  desek,  sol  köp  qam-qareket-
tiñ bel ortasında otandastarmen jumıs tur. Otan-
dastarmen  jumıstı  tek  olardı  atamekenge  oralt-
wmen tuyıqtap tastawğa bolmaydı. Olay qarasaq, 
osı Ewropadağı bükil qazaq elge tüp-tügel köşip 
barsa da, jırtığımızdı jawıp tastamaytını belgili. 
Ewropa qazaqtarı üşin bügingi tañdağı eñ bastı 
närse  –  urpağınıñ  ana  tilinen  ayırılıp  qalmawı. 
«men  urlıq  qılğanda,  ay  jarıq  boldı»  degendey, 
biz täwelsizdik twın tigip, älem aydınına şıqqanda 
jaxandanw  jeli  soğa  bastadı,  jañadan  memleket 
qura bastağan biz turmaq, derbes tarïxı ğasırlarğa 
ketetin  elderge  de  ulttıq  dara  sïpattardıñ  şayılw 
qawpi  töne  tüsti,  ol  az  bolğanday,  qayta-qayta 
qayırılıp  kelip  turğan  qarjı  dağdarısı  kim-kimdi 
de  bärinen  burın  öz  basınıñ,  tirşiliktiñ  qamın 
qawzawğa mäjbürlep baradı. Solay bolğandıqtan, 
Danïadağı qurıltayda da eñ köp aytılğan mäsele – 
til mäselesi. 
Osı  orayda  elşimiz  N.Onjanovtıñ  bastaması 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

51
boyın şa  qurıltayğa  qatıswşı  jastar dıñ  arasında 
«Qazaq  tilin  bilesiñ  be?»  degen  atpen  konkwrs 
uyımdastırılğanın,  oğan  qatısqan  qırıqqa  jwıq 
ul-qızdarımızdıñ  jap-jaqsı  sawattılıq  tanıtqanın, 
oza şıqqandarına (birinşi orın ulıbrïtanïalıq Safa 
janaltayğa, ekinşi orın fransïalıq Mädïna Uysel-
ge,  üşinşi  orın  danïalıq  ämir  ayubïge  tïdi)  mına 
jaqtağı talay zïalınıñ qolı jetpey jürgen «Qazaqtıñ 
mıñ äni», «Qazaqtıñ mıñ küyi», «Qazaqtıñ batırlıq 
jırı»  sïaqtı  asa  qundı  dïsk  desteleriniñ  sıyğa 
tartılğanın  razılıqpen  aytamız,  aldağı  qurıltaylar 
ötetin  elderdegi  elşiler  osı  bastamanı  jalğastırıp 
ketedi dep senemiz. 
Aytqanday,  aldağı  qurıltaylar  demekşi, 
danïadağı qurıltay osı isti bir jüyege salıp bergeni-
men de este qalwğa tïis. Biz osınday qurıltaylardıñ 
talayına  qatısqanbız.  Vesterosta  da,  Parïjde  de, 
Myunxende  de,  Osloda  da  qurıltay  aïağı  ke-
lesi  qurıltaydıñ  ornı  jönin-
degi  pikirtalastarğa  ulasıp 
ketip  jatatının  körgenbiz. 
Bul jolı aldağı on jıldıñ kişi 
qurıltayların  ötkizwdiñ  jay-
japsarı qaralıp, osı şarwanıñ 
tizbesi tüzildi. 
Sonımen, Ewropa qazaq-
tarınıñ  kişi  qurıltayları  endi 
mına retpen ötkiziledi: 2013 
jılı  –  Parïj,  2014  – Amster-
dam,  2015  –  Berlïn,  2016 
–  Kel`n,  2017  –  Myunxen, 
2018  –  Oslo,  2019  –  Lon-
don,  2020  –  Vena,  2021  – 
Stokgol`m, 2022 – Aarxws. Bälen jıl burın bile 
turıp,  köñildegidey  dayındala  almadıq  dep  ayta 
almaytınıñ anıq. Bir atap aytarlıq jay, – bïılğı kişi 
qurıltayğa  prezïdent  N.A.  Nazarbaevtıñ  tikeley 
tapsırması boyınşa Qazaqstan ükimeti «Samurıq-
qazına» ulttıq äl-awqat qorı arqılı qomaqtı qoldaw 
körsetken. Bir jağınan elşilik te naqtı qamqorlıq 
jasağan.  Sonımen  birge  bul  kömek  endigi  jerde 
alıstağı ağayındı «qurıltaylardı Qazaqstanımız öt-
kizip beretin boldı ğoy» dep bosañsıtıp jibermese 
degen  alañ  köñilimiz  barın  da  jasırmayıq.  Bir 
jaqsısı,  –  köp  dünege  tüsinistikpen  qaraw  beleñ 
alğanı.  Talğat  Mamaşev  basşılığımen  ötkizil-
gen  döñgelek  üstelde  köptegen  mäseleler  naqtı 
talqılanıp, şeşimin taptı nemese şeşimin tabwdıñ 
joldarı oylastırıldı. 
Burın kelgenderimizde «Gazetti qalay jazdırıp 
alamız,  bağası  qanşağa  tüsedi?»  degendey 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

52
suraqtarmen  de  mazalap  jatatın  jurt  endi  «Ege-
men Qazaqstannıñ» saytınan maqalalardı sol kü-
ni-aq oqıp alatın bolğanına razılıqtarın bildiredi, 
al bizdiñ taïawdağı eki aydan beri bul basılımnıñ 
bükil älemdegi qazaq atawlı tügel oqï alatın tuñğış 
gazetke  aynalğanın,  ïağnï  gazet  saytı  üş  älipbï-
men – kïrïllïsamen, latınmen jäne töte jazwmen 
şığa  bastağanın,  ondağı  ärbir  maqalanı  bastırıp 
alwğa mümkindik bar ekenin aytqanımızğa tipti 
qwanısıp qaldı. 
Ärïne,  qazaq  – Afrïkada  da  qazaq.  Mundağı 
ağayınğa da bizdegi bawırlarınıñ enjarlığı atımen 
tän  emes  dep  ayta  almaymız.  Qawımdastıq 
qamqorlığımen  arnayı  muğalim  jiberilip,  qazaq 
tilin  oqıtw  uyımdastırılğanda  da  äwelde  biraz 
bala kelgen sol kwrstar aynalası az aydıñ aïasında 
jabılıp  qalğanı,  ondağı  negizgi  sebep  kwrs  or-
nalasqan  jerge  balalardı  jetkizwdiñ  qïındığı 
bolğanı aytıldı. Sonda endi qawımdastıq balalardı 
tasïtın kölikke deyin şeşip berwge tïis pe? Mäjilis 
depwtatı, tildiñ tanımal janaşırı Orazgül Asanğazı 
özi Oñtüstik Qazaqstan oblısı äkiminiñ orınbasarı 
qızmetinde jürgeninde alıstağı ağayınnıñ balaların 
jaz aylarında elge aldırtıp, tildik ortada qazaqşağa 
üyretw täjirïbesi bolğanın, onı qayta jandandırw 
äbden-aq  mümkin  ekenin  ayttı.  Memlekettik 
xatşı  Muxtar  Qul-Muxammed,  Mädenet  jäne 
aqparat  mïnïstri  Darxan  Mıñbay  sïaqtı  ultjandı, 
bilimdi  azamattar  barda  til  mäselesiniñ  köñil-
degidey şeşilerine senetinin de bildirdi. Fïlologïa 
ğılımdarınıñ  doktorı  Şerwbay  Qurmanbayulı 
oqw-ädistemelik ädebetter şığarw isine Mädenet 
jäne aqparat mïnïstrligi tarapınan qamqorlıq kör-
setiletinin, şetelderde tildi nasïxattawdıñ bir tetigi 
Konfwsïy,  Gete  ïnstïtwttarınıñ  ülgisimen  abay 
ïnstïtwttarın qurw ekenin qadap körsetti. 
 Jıldağıday bïıl da fwtbol twrnïri uyımdastırıldı. 
Birinşi orındı Myunxen komandası elendi. Ekinşi 
orın Danïağa, üşinşi orın Parïjge buyırdı. Olardı 
marapattawdıñ  özi  kädimgi  bir  saltanattı  räsim-
nen kem bolğan joq. 
 Danïa qurıltayı Ewropa qazaqtarınıñ ulttıq sa-
na-sezimin uştay tüsetin, namısın qamşılay tüse-
tin, atamekenniñ qadir-qasetin tanıta tüsetin tağı 
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ

53
ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КІШІ ҚҰРЫЛТАЙЫ
bir  ïgilikti  iske  aynaldı.  Qurıltaydıñ  üş  küninde 
de  jastardıñ  jarqın  jüzin  körip  qwanıp  jürdik. 
Konцert kezinde danïalıq bir bala jigit eki ïığın 
julıp  jep,  poezïanıñ  basın  jarıp,  közin  şığarıp, 
kädimgi repti soğıp jattı. 
Men – qazaq, 
Kişi jüz işinde aspan. 
Atımdı surasañ meniñ – Axmetxan. 
Danïada qazaqtıñ atın şığartqan. 
Jasay ber, Qazaqstan! 
Qazaqstan! Qazaqstan! 
Buğan ne aytarsız? Jap-jas bolıp, änine rwın 
qosqanı  nesi  deysiz  be,  «aspan»,  «Axmetxan», 
«şığartqan», «Qazaqstan» degen sözder uyqasıp 
jarıtpaydı,  munday  än  mätini  bolmaydı  deysiz 
be? onday talabımızdı osı qazaqstanda-aq qoyıp, 
orındatıp  alayıqşı.  Sonaw  jer  tübindegi  Aarxw-
sta  jürip,  tilin,  dilin  umıtpağanı  üşin,  tipti  rwın 
umıtpağanı  üşin  äli  kelgenşe  än  şığarıp,  soğan 
özi söz jazıp, özi orındap jürgen bawırımızğa aq 
alğısımızdı aytpaymız ba, aldımen? ärïne, solay 
etkenimiz jön. Sol änniñ özi zaldağılardı «Qaza-
qstan! Qazaqstan!» – dep ayqaylatwğa jetip jatır. 
Odan artıq ne kerek? Jañağı jigit äniniñ dat tilinde 
aytılatın şwmaqtarınıñ qayırmasında «Dan mark! 
Danmark!»  –  dep  te  qoïadı.  Saïasattıñ  sıralğısı 
üşin  emes.  Danïa  –  twğan  jeri,  ösken  eli.  Ana 
jılı  buzıq  oylı  birewi  payğambarımızdıñ  swre-
tin  salıp,  musılman  dünesiniñ  zañdı  aşw-ızasın 
twğızğanımen, tutastay alğanda, toleranttı mem-
leket.  Tınış  turıp,  tüzw  jüretin  qazaqtarda  tipti 
şatağı joq. Aytqanday, dat tilinde demekşi, Ewro-
pa  qazaqtarı  federaцïasınıñ  törağası  Äbdiqayım 
Kesïjï  döñgelek  üstelde  söylegen  sözinde 
qawımdastıq törağasınıñ birinşi orınbasarı – talğat 
mamaşevqa  «ağılşınşa,  franswzşa  öleñ  jazatın 
jastarımız şığıp jatır, tili basqaşa demeseñiz, janı 
qazaqşa  jırlar,  otanşıl  öleñder,  solardı  awdartıp, 
qazaqstanda  bastırıp  berwge  kömektesseñiz-
der» dep ötiniş ayttı. Osı jerde jaqında körnekti 
ädebettanwşı  ğalım,  jazwşı  nemat  kelimbetov 
twralı jazğan maqalamızda bir kezde ağılşıntildi 
qazaq ädebeti de payda bolwı mümkin degendey 
oy aytqanımız eske tüsti. Sol zaman qılañ bere de 
bastağanday ma, qalay? tegi, ol öleñder jaña jaza 
bastağan  jastardıñ  apıl-tapıl talpınısı  ğana  şığar. 
Äytse  de  bul  –  qazaqtıñ  aqınjandılığına  ayğaq 
emes  pe?  «Qarsı  alğan  waqıttı  ejelgi  dosınday» 
dep änuranımızda aytılatınday, qazaqtıñ waqıttıñ 
qay  sınağına  da  saqaday  say  tura  alatınına  köp 
däleldiñ tağı biri emes pe? 
  
Sawıtbek ABDRAXMANOV, 
Aarxwstan (Danïa)

54

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: