Р е д а к ц и я а л қ а с ы Редакция алқасының төрағасы

55
тақырыбында  Павлодар  облысының  әкімі,  эко-
номика  ғылымдарының  докторы,  профессор 
Ерлан  Арынның  баяндамасы  үлкен  ықыласпен 
тыңдалды.
Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығы  Төраға-
сының  бірінші  орынбасары  Талғат  Асылұлы  
Мамашев өзінің батыл баяндамасын «Шетелдегі 
қазақтармен қарым-қатынас, атқарыл ған жұмыс-
тар және алдағы міндеттер туралы» тақырыбында 
жасады, сөз кезегінде ол келесі пікірлерді ортаға 
салды:  «Мен  қысқаша  ғана  «оралман»  деген 
кім?» деп айтатын болсам, біріншіден, сырттағы 
ағайын  біздің  Қазақстанның  генофонды  алтын 
қоры.  Егемендік  алғаннан  кейін  бір  миллионға 
жуық қазақ келді. Қазақстан қоғамына олардың 
бергенін ауыз толтырып айта аламыз. Олар ал-
дымен,  қазақтың  санын  көбейтті.  Егемендік 
жариялаған  кезде  осындағы  қазақтың  саны  40 
пайызға  жетпейтін  болса,  бүгінде  65  пайыздан 
асып отыр. Қазақстан экономикасының дамуына 
өз үлесін қосып жүрген ағайындар мыңдап сана-
лады. Өнерге, ғылымға, әдебиетке қаншама тың 
күштер келіп қосылды. Оралмандар – қазақтың 
бай салт-дәстүрін, тілін, дінін, әдет-ғұрпын сақ-
тап әкелгендер, сонымен қатар еліміздің ұлттық 
өнеріне де өздерінің зор үлестерін қосты».
Республикалық  оралмандардың  «Асар» 
қоғам дық  бірлестігінің  төрағасы,  экономика 
ғылымдарының  кандидаты  Қайрат  Бодаухан 
«Оралмандарды  қабылдап  алу,  жаңа  ортаға 
бейімдеу  тұрғысында  атқарылған  шаралар 
нәтижесі туралы» тақырыбында баяндама жаса-
ды.
Талғат  Асылұлы  Мамашев  пен  Ерлан 
Мұхтарұлы  Арын  мемлекеттік  көші-қон  саяса-
тының  кәсіби  деңгейде  жүзеге  асырылуы-
на  іс  жүзінде  ықпал  еткен  және  шетелдегі 
этни калық  қазақтардың  Павлодар  облысы 
аймағына  қоныс  аударуына,  олардың  тарихи 
отандарына  орналасуына  жәрдем  көрсеткен 
мемлекеттік  қызметкерлер  мен  оралмандардың 
«Асар»  республикалық  қоғамдық  бірлестігінің 
белсенділерін Алғысхаттармен марапаттады.
Залға  жиналған  көпшіліктің  ыстық  ықыла-
сына  бөленгендер  сахнаға  шықты,  олардың 
қатарында Бәкір Саматұлы Демеуов – облыстық 
қаржы басқармасының бастығы да бар. Бұл аза-
мат  2004-2009  жылдары  Павлодар  қаласының 
әкімі  болған  кезде  көшіп  келген  ағайындарға 
Павлодар  қаласына  жақын  Павлодар  ауылы-
нан  тұрғынүй  салу  үшін  200-дей  жер  телімін 
берген,  шеттегі  қазақтармен  байланыс  жасауға 
қолдау  көрсеткен  ұлтжанды  азамат  еді.  Бақыт 
Мақанқызы Бексейітова – облыстық білім беру 
басқармасының  бастығы  осы  қызметте  1998 
жылдан  бастап  осы  қызметте  істейді.  Көшіп 
келген  қандастарымыздың  жағдайы  төмен 
отба сының  балаларына  оқу  грантын  беру, 
оқыған  мамандарды,  жас  маман  мұғалімдерді 
кезек  күттірмей  жұмысқа  қабылдаған,  жалпы 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

56
қауымдастықтың  жұмысын  бағалап  жүретін 
азамат.  Облыстық  зейнетақы  төлеу  жөніндегі 
мемлекеттік  орталық  филиалының  директо-
ры  Рысты  Мойылжанқызы  Қанаева  1992  жыл-
дан  бастап  осы  мекеменің  басшысы  болып 
қызмет етеді. Павлодар облысына қоныстанған 
барлық  қандастарға  көмектесіп,  мемлекет-
тен  тағайындалатын  жәрдемақы,  зейнетақыны 
уақытымен  беру,  олардың  мәселесін  шешуге 
үнемі қолдау көрсетіп келеді. Облыстық тілдерді 
дамыту  жөніндегі  басқармасының  бастығы 
Талғат  Шәйкенұлы  Әбілқасымов,  Облыстық 
Ішкі саясат басқармасының бастығы Бауыржан 
Әбутәліпұлы  Қапенов;  Ерсайын  Жөкенұлы  Ра-
химов – Павлодар облыстық еңбек және халықты 
әлеуметтік қорғау аумақтық департаментінің ди-
ректоры болды.
Конференция  ашық  іскерлік  жағдайында 
өтіп,  соңынан  жастардың  қатысуымен  Гала-
концерт  берілді.  Жас  дарындардың  бәйгесінің 
нәтижесі  бойынша  жеңімпаз  аталғандар  өз 
өлеңдерін оқыды.
«Қазақ елі қандастарды 
құшақ жая қарсы алды»
Осы сөздерді іс-сапарда болған күндерімізде 
қоныс аударғандардан жиі естідім.
Еңбек шарты бойынша Моңғолиядан келген 
алғашқы қоныс аударушыларды Павлодар облы-
сы 1991 жылдың 28 наурызында қабылдады. 2012 
жылдың  20  мамырында  бұл  өңірде  Моңғолия, 
Өзбекстан,  Ресей,  Қытай,  Қырғызстан,  Түркі-
мен стан және ТМД-ның басқа елдерінен қоныс 
аударған  оралман  отбасыларының  саны  7000 
адам  31200  жетті.  Облысқа  келген  оралман-
дар негізінен үш қалада – Павлодар, Екібастұз, 
Ақсуда жалпы оралмандар отбасының 79 пайызы 
тұрып  жатыр.  Ауылдық  жерде  оралмандардың 
ең  көп  орналасқан  аудандары  Павлодар  (298), 
Баянауыл (281) және 222 отбасы Ақтоғай ауда-
нында шоғырланған.
Оралмандардың  көпшілігі  –  30712  адам 
ҚР  азаматтығын  алған,  ал  олар  үшін  оралман 
дәрежесі ресми тоқтатылған.
Болат Заут пен Амантай Әлханмен бірге Па-
рамоновка,  Пограничник,  М.Омаров  атындағы 
және  Үш  терек  ауылдарына  бардық,  ал  соңғы 
күндері өзім Успенкаға, Павлодар және Қашыр 
аудандарына болдым.
Алғашқы  алған  жағымды  әсерлерім:  Бо-
лат  пен  Амантайды  тек  ересектер  ғана  емес, 
олардың балалары мен немерелері де жақсы та-
нитын  болып  шықты,  өздері  де  жерлестерінің 
бәрінің  де  түсін  түстеп  аты-жөндерін  біледі 
екен. Ең бастысы – олардың қол жеткізген жаңа 
жетістіктерін  мақтан  тұтады  екен.  Айтпақшы, 
Болат пен Амантай Қазақстанға қоныс аударған 
соң  көші-қон  қызметінде  жұмыс  істеген,  одан 
соң  қоғамдық  салаға  көшіп  Моңғолияға  ба-
рып,  жерлестерінің,  этникалық  қазақтар  мен 
еңбек  көздеріне  зәру  болып  отырған  солтүстік 
аймақтарға көшіп келуін ұйымдастырған.
Тарихтан  белгілі  болғандай,  кезінде  жап-
пай  қоныс  аудару  ұлттың  өзіндік  келбеті 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

57
мен  қазақтардың  діліне  жойқын  кері  әсерін 
тигізді.  Өзінің  атамекен  жерінде  қазақтардың 
азшылықта болуы тәуелсіздік жылдарына дейін 
жалғасып келді: 1926 жылы – 58,5, 1939 ж. – 37,8, 
1959 ж. – 30, 1989 жылы – 39,7 пайызды құрады. 
1989  жылы  Солтүстік  өңірлерде  қазақтардың 
үлес  салмағы  өте  нашар  болған.  Мысалы: 
Солтүстік  Қазақстан  облысында  –  18,6,  Цели-
ноград – 22,4, Қостанай – 22,9, Павлодар облы-
сында – 28,5 және Көкшетау облысында – 28,9 
пайызды құраған.
Сондықтан  елімізге  шеттегі  ағайындардың 
қоныс аударуы өте маңызды. Көші-қон халықтың 
табиғи өсуімен қатар, қазақтар санының 10 млн-
ға жетуіне ықпал етті, ал олардың үлес салмағы 
–  65  пайызға  дейін  артты,  сөйтіп  елдегі  этно-
демографиялық,  әлеуметтік,  көші-қон  үдерісін 
эндогендік негізде анықтады, халықтың мәдени 
сабақтастығының  қалпына  келуіне,  туған 
тілдің,  салт-дәстүрдің,  халық  қолөнерінің 
шұрайлануына,  мемлекеттік  тілдің,  әсіресе, 
солтүстік-шығыс  облыстарда  таралуына  ықпал 
етті.
Айтқандай,  оралмандар  саны  бойынша 
Қазақ станда  олардың  жалпы  санынан,  бірінші 
орынды  Өзбекстан  мен  Қарақалпақстаннан 
келген  қазақтар  (60,1),  екінші  орында  – 
Моңғолиядан (13,3), үшінші орында – Қытайдан 
(10,3),  төртінші  орында  –  Түркіменстаннан 
(7,8), ал бесінші орында – Ресейден – 4,3 пайыз 
мөлшерінде келген қазақтар. 
Әкім орнындағы имам
Парамоновка  ауылы  Павлодардан  65  ша-
қы рым  қашықтықта  орналасқан.  Онда  орал-
мандардың  170  отбасы,  құрамында  1157  адам 
бар,  тұрып  жатыр.  Мұнда  орыс  тілді  және 
жергілікті  қазақ  тұрғындарды  аз  кездестіресің. 
Әкімдер  жылға  жетпей  ауысып  жатады,  біз 
осы  ауылға  келгенде,  қоныс  аударушылардың 
сөзіне  қарағанда  «бәрі  де  қараусыз  қалып,  бар 
үміт  тек  мешітте»  қалған  сыңайлы.  Мешіттің 
ашылғанына үш жыл уақыт болыпты және оған 
бөлінген  ғимарат  әкімшіліктің  есебінде  тұрған 
көрінеді.  Мешітке  ересектермен  қатар  бала-
лар  да  келеді  екен.  Оралмандар  «әкімшіліктің 
ғимаратын  мешітке  беру  қажет,  өйткені  мешіт 
жастарымыздың  рухани  тәрбиесіне  жағымды 
ықпал етеді, төсеніш, парталар сатып алу керек» 
деген тілектерін билік басындағыларға жеткізуді 
өтінді.
Әкімшілікте  бізді  жетекші  маман  1992 
жылы Моңғолиядан қоныс аударған – Нұрсәуле 
Ахайқызы күтіп алды. Біз барғанда ол, көп ба-
лалы  аналар:  Мервет  Солтаншарав,  Мереке 
Адваш,  Маржан  Манжухандармен  әңгімелесіп 
отырды. Балаларға жәрдемақы алу үшін 43 адам 
есепте тұр екен. Ауылдағы 400 адам үкіметтен 
зейнетақы алады.
Егерде  қалалық  жерде  банктік  карточкалар 
арқылы  зейнетақы  алатын  болса,  ал  ауылдық 
жерде адамдар поштаға барып, кезекке тұрады. 
Осы кезге дейін құжаттардың «сәйкес келмеуі» 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

58
секілді  оқиғалар  кездесіп  отырады,  сондықтан 
да кейбір оралмандар құжаттарын жөндеп келу-
ге шетел асып жөндеп келуге мәжбүр болады.
Ауылдағылардың  негізгі  кәсібі  –  үй 
шаруашылығы.  12  отбасы  малы  мен  үй-жайын 
кепілдікке  қойып,  шағын  кәсіпкерлікке  400 
мыңнан  бастап  2  миллион  теңгеге  дейін  несие 
алған. Сондай-ақ ересектер темір қалдықтарын 
жинаумен  шұғылданады.  Жер  бетінде  жатқан 
пайдаға  асарлық  дүниенің  барлығы  жиналып-
теріліп,  тапсырылып  қойған,  енді  темір 
қалдықтарын қыс түскенше жер астынан қазып 
алуға кіріскен. Әйелдер картоп жинайды. Алай-
да  бұл  жұмыс  тек  маусымдық  қана.  Ауылдағы 
жұмыс  орындары  саусақпен  санарлықтай 
ғана:  әкімшілік,  аурухана,  мектеп,  сегіз  шаруа 
қожалықтары.  Сауалнама  жүргізгенде  ауыл 
тұрғындары «Ауылға өндіріс орны қажет» деген 
әділ ойларын айтты.
 
 
Алғашқыда өте ауыр болды... 
Оралжан  Шайзат  –  Пармановка  ауылының 
ақсақалы  осыдан  тура  20  жыл  бұрын  Ховда 
аймағынан  алдымен  Баянауыл  ауданының  XXI 
партсъезд  атындағы  кеңшарына  көшіп  келген. 
Ол  жерде  алғашқы  бейімделудің  ауыр  бес  жы-
лын  өткізген  ақсақалдың  тағдырын,  көлге  ба-
тып  қаза  болған  жеті  жасар  ұлының  қайғысы 
қиындатып жіберген. Осы кезге дейін, алғашқы 
қоныс аударған 30 оралманды шошқа фермасы-
на  жібергенін  намыстанып  еске  алады,  алайда 
ешқайсысы онда жұмыс істеуге келісім бермеген.
Ақсақал  ісмер  адам.  Ноқтаны  өзі  жасай-
ды,  үйінің  қабырғасында  сабын  түрлі-түсті 
таспен  көмкерген  қамшы,  домбырасы  ілулі 
тұр.  Отбасы  жақсы  үйде  тұрады,  1995  жылы 
көлік  сатып  алған.  Ол  кісінің  пікірі  бойын-
ша  «Аштан  өлетіндірдің  ең  ақырғылары  Хов-
да  қазақтары  болар.  Жергілікті  тұрғындар 
олардың  тез  арады  мал-жанды  болып,  оның 
басын  көбейтіп,  қалайша  көлік  сатып  алуға 
жағдайлары келгеніне таңданыс білдіреді екен». 
Әңгіме  соңын  ақсақал  «оралмандардың  80 
пайызға  жуығының  жеңіл  көліктері  бар»  деп 
мақтанышпен қорытындылады.
Оралжан Шайзат – музыка пәнінің бұрынғы 
мұғалімі Уланбааторлық дипломмен, 2000 жылы 
отбасылық  ансамбль  құрып,  бүгінде  бірнеше 
бәйгенің  марапатына  ие  болған.  Ол  сондай-
ақ  –  шахмат  бойынша  өткізілетін  жарысты 
ұйымдастырушылардың  бірі.  Тіптен,  ай  сайын 
мәреге қойылатын Кубок та тағайындалған. Пав-
лодардан жарысқа Анарбек пен Жанарбек келді, 
ендігі жерде жарысқа қатысуға қарағандылықтар 
да  сұрануда,  сондықтан  шахматты  енді  әрбір 
үй  міндетті  түрде  ойнайды  деуге  болады.  Ер 
азаматтар  аналар  ансамблінің  және  әйелдер 
клубының  құру  бастамасына,  «ауылда  мастық 
болмасын»  бастамасымен  салауатты  өмір  сал-
тын ұстануға қолдау көрсетті. «Міне, төрт той-
ды  қатарынан  арақсыз,  қымыз  құйып  өткіздік» 
деген мақтаныштарын білдірді.
Ақсақалдың ұлы Арыстанбек Шайзат – еңбек 
технологиясы бойынша мектепте ұстаздық етеді, 
колледжден  соң  оқуды  пединститутта  сырттай 
жалғастырыпты. 
Берекелі дастархан, иісі аңқыған, тіл үйірер 
тәтті қымыз, ақсақалдың өзі шығарған өлеңдерін 
жатқа айтқанын, Моңғолия жайлы естеліктерді 
үзуге мәжбүрлеген уақыт шіркін!
Әлеуметтік төлқұжат
Ақсу  ауылдық  Шекаралық  (Пограничный) 
аймағының әкімі Виктор Штрауб оралмандардың 
60 отбасының әлеуметтік төлқұжатын көрсетті. 
Бүгінде оның 57 отбасы үй-жаймен қамтамасыз 
етіліп,  бақша  телімдері,  малдары  бар.  Ескере 
кететін  жайт,  кейбір  оралмандар  басқа  облы-
стан квота алғанмен кейіннен осы жерге қоныс 
аударған.
Шекаралық  ауылдық  аймақтың  жері  құнар-
сыздығына  байланысты  ет  пен  сүт  өндірі сіне 
мамандандырылған. Күнделікті бағасы 50 теңге-
ден  аспайтын  алты  тонна  сүт  45  шақырымда 
орналасқан  қалаға  жіберіледі.  Ауыл  жанынан 
асфальт төселген үлкен жол мен темір жол өтеді.
Осы  ауыл  әкімі  Виктор  Владимирович,   
«ақырындап бейімделіп келе жатқан» жерлестері 
туралы  жылы  лебізін  білдірді.  Олардың 
әсіре се  төзімділігі,  бір-біріне  деген  шынайы 
ықыластары,  орыс,  украин,  белорус,  неміс  пен 
шешендер арасындағы ауызбіршіліктері ерекше 
атап өтерліктей. Сондай-ақ, үй шаруашылығында 
ғана емес, 80 пайызы оралманнан құралған 100 
адам еңбек ететін темір жол бойындағы жұмыста 
да үлкен еңбекқорлықтары жайлы айтып кетті. 
«Олардың  еңбекқұмарлығын  басқаларға  жина-
лыстарда  үлгі  етіп  отырамын.  Ал  балаларына 
білім беруге деген ұмтылыстары тек оларға де-
ген  қызығушылық  пен  құрметті  тудырады»,  – 
деді әкім.
Соңғы  айтылған  пікірдің  дәлелі  ретінде, 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

59
біз  балалардың  кітапханаға  келгенінің  куәгері 
болдық.  Олардың  әрқайсысы  велосипедпен 
кел ді.  Әдебиеттерге  мұқият  таңдау  жасап, 
кітапханашы  Қарлығаш  Тыныбаеваның  кеңес-
терін  зейін  сала  тыңдай  отырып,  өзара  қазақ 
тілінде шүйіркелесіп қояды.
Жамбыл  орта  мектебінің  түлектері,  «Алтын 
белгі»  иегерлері  Ақарыс  Еркіндік  пен  Асқар 
Зейнелқабдыл жерлестерінің мақтанышы. Әр от-
басы екі-үштен, арасында төрт студентке дейін 
оқытады, бұның өзі ата-аналары тарапынан зор 
қаржылық шығынды қажет ететіні сөзсіз. 
Өр Алтайдан еліне келгендер...
Бір  қызығы,  Қытай  қазақтары  тек  2009 
жылы  ғана  Ертіс  жағалауына  назарларын  ауда-
ра бастаған. Өткен жылы мұнда бар болғаны 26 
адамнан құралған 7 отбасы тұрған. Осы сапары-
мызда екі ауылда тұрып жатқан екі отбасының 
үйінде болдық, оның бірі – Байшанбай Құрметтің 
отбасы.
Отағасы  жасы  40-қа  қарағанда  өз  күшімен 
Алтай  аймағынан  қоныс  аударған.  Алдын-ала, 
2002  жылы  ол  «барлау»  жасап,  Астана,  Алма-
ты,  Өскемен,  Павлодар  және  Қарағандыны  ара-
лап  қайтқан.  Өз  таңдауын  балаларына  білім 
беру  қажеттілігімен  ұштастырды:  «Ұлы  көштің 
мақсаты ұрпақ тағдыры еді» дегенді берік ұстанды 
және Павлодар облысында көлік коммуникациясы 
айтарлықтай дамығандығын ескеріпті. 
«Баркөлде 220 ірі қара мал және ұсақ малым 
болды,  сондықтан  отбасыммен  ұдайы  көшіп-
қонып жүрдім. Ұлым 10-шы сыныпты Қытайда 
қазақ тілінің төте жазуымен бітірді, оның үстіне 
мектеп  бағдарламасында  үлкен  айырмашылық 
бар,  сондықтан  оған  ауыр  тиді.  Ал  бүгінде 
жоғары  оқу  орнында  білім  алып  жатыр». 
Құрметке, әлі де болса, ағайындарының 60-тай 
отбасы  шекараның  аржағында  қалып  қойғаны 
ауыр  тиеді.  Әкесінің  ағасы  Ақсуға  көшіп  кел-
ген, бірақ отбасының 9 мүшесі квоталарын ала 
алмай отыр. Құрметтің өзі квота үшін алдымен 
Шығыс Қазақстан облысында тіркеуге тұрған.
Оның пікірі бойынша, «Қытайдан қоныс ау-
дару өте қиын. Шақыру қажет, делдал іздестіру 
керек.  Көптеген  құжаттар  талап  етеді,  олар-
ды  қазақ  тіліне  аударту  және  нотариалды  рас-
тау  қажет».  Өзі  қытай  тілін  білмейді,  өйткені 
ол  мектеп  қабырғасында  жүргенде  сол  пәнді 
оқытпаған.  «Ал  қазір  ондағы  жағдай  басқа» 
–  деп,  Аспан  асты  еліне  баласының  туу  тура-
лы куәлігіндегі бір қателікті жөндеу үшін тағы 
да  сапар  шегетінін  ойлап,  дастархан  басында 
күрсіне сөзін қорытындылады. 
Құрмет жеке қожалықпен айналысады, оның 
сиырлары,  қой-ешкілері  бар.  Қытайдан  трак-
тор  алып  келген  екен.  Біздің  Қауымдастықтың 
Павлодарлық филиалына қолдауы мен ықыласы 
үшін шын жүректен алғысын білдірді.
Шетте жүріп олар Қазақстанды 
бір көрсек деп арман етті...
Баян-Өлгийден  1993  жылы  квота  бойын-
ша көшіп келген Ахан Шодыр, былай деп еске 
алады:  «Қазақстан  Моңғолиядағы  қазақтарды 
көшіріп  алу  үшін  арнайы  тегін  ұшақ  бөлді, 
дүние-мүліктерді  КАМАЗ-бен  тасымалдады, 
Павлодардан  келген  автобус  біздерді  ауыл-
ауылға жеткізді». 1999 жылы ол екінші рет Май 
ауданынан М. Омаров атындағы ауылға, қалаға 
жақынырақ  жерге  қоныс  аударды.  Оның  жеті 
баласының  төртеуі  жоғары  білім  алған,  үшеуі 
–  арнайы  орта  білімді.  Зейнеткер  баласының 
кәсіпкер  екендігін,  осы  өткен  конференцияға 
демеушісі болғанын, ал бір ұлының – «Сарыарқа 
самалы»  газетінің  журналисі  екендігін  мақ-
таныш пен атап кетті.
«Отбасындағы  бірде-біреуі  тарихи  От-
андарына  көшіп  келгендеріне  өкінген  емес» 
–  деп,  біздің  әңгімемізді  «Күміс  алқа»  (алты 
бала  туған  анаға  беріледі)  иегері  Ханапия 
Күлзағия қостап қойды. Оның пікірі бойынша, 
көшу  кезінде  қиындықтардың  болатындығы 
заңдылық, алайда көп нәрсе, еңбекқорлықтары, 
өз  өмірлерін  өзгертуге  дайындықтары  мен 
оларды  қабылдауға  дайын  ортаға  сіңіп  кету 
оралмандардың өзіне де байланысты.
Ауылдағы кездесу кезінде 76 жастағы қария 
Дөрбетхан  Әмірұлы  Қазақстан  Тәуелсіздігінің 
20  жылдығына  арнаған  «Ата-жұрт»  –  алтын 
тұғырым»  атты  өлеңдер  жинағын  жарыққа 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

60
шығарыпты. Авторы – сегіз ұл мен үш қыздың 
әкесі, 22 немеренің атасы, олардың тағдырын 1992 
жыл дан  бері  Атамекенімен  байланыстырып  келе 
жатқан жан. Ақсақал 300-ге тарта өлеңін Қазақстанға, 
оның  көрнекті  ұлдарына  арнаған,  табиғат  туралы 
лирикалық  өлеңдері  республиканың  кең  сайын 
даласы  мен  заңғар  тауларының  сұлулығын  жыр-
лайды.  Кітап  қалың  мұқабада,  ақсақалдың  өз 
қаржысына шығарыл ған, сондықтан да таралымы 
бар болғаны – 15 дана. Оралмандардың арасында 
осындай дара тұлғалар да бар.
Облысқа  қоныс  аударған  оралмандардың 
жалпы санының 48 пайызы еңбек жасындағылар, 
және  16  жасқа  дейінгі  жасөспірімдер,  ал 
зейнеткерлердің  үлесіне  4пайыз  тиеді.  Еңбекке 
жарамды  оралмандардың  арасында  1785  адам 
(12 пайыз) – жоғары білімді, 1933 адам (13 пай-
ыз) – орта арнаулы білімді, 6991 адам (47 пайыз) 
– орта білімді, оның ішінде ағарту саласында – 
898 адам, медицинада – 424, мәдениетте – 122, 
шаруашылықта – 3670, басқа салада – 9384 адам.
Конференцияда  облыс  әкімі  Ерлан  Арын 
Ертіс  жағалауының  дамуына  үлес  қосып 
жатқандардың  барлығын  атап  кету  мүмкін 
емес  деген  болатын.  Солардың  арасында 
үлкен  марапатқа  ие  болғандар:  белгілі  ақын-
жазушылар  Алақан  Ақын,  Әміре  Дөрбетхан, 
ғылым  докторлары  Аятхан  Мағаш  пен  Қаман 
Ұлықпан, ғылым кандидаттары Жанайхан Еркін, 
Қырқынбай  Жамал,  Көлпек  Айнагүл,  Азамат 
Тілеуберді,  ұлағатты  ұстаздар  Қағибат  Аза-
мат,  Ертісхан  Өміргүл,  Зәби  Мәриям,  Табарак 
Гүлсін, танымал дәрігерлер Айдаубай Бөкенбай, 
Қадыр Төлеген, Зарықхан Мұратбек, білікті ин-
женерлер  Әбу  Тілеухан,  Арғынбай  Серік,  өнер 
тарландары Жанайхан Еркін, Азамат Тілеуберді, 
Оралжан  Шайзат,  Бақдәулет  Бақыт,  Хансурен 
Талғат,  кәсіпкерлер  Сәбит  Есенбол,  Шодыр 
Нұрқиса, Заут Нұрқамит, Сақатай Хошут, Қайса 
Мұхитжан, Санат Болатбек, Жұмабай Кәмелбай, 
Асен Жомарт, мемлекеттік қызметкерлер Ескер-
мес  Тұрдыақын,  Амантай  Докторхан,  Қызыр 
Мұғыраж,  Ақын  Жоламан,  Имантай  Махамбет, 
Байлаубай Жәнібектер. Әкімнің баяндамасында 
сонымен қатар Айбек Қобдабай – «Қазақстан-1» 
мемлекеттік  телеарнасының  корреспонденті, 
«Маса.кz»  сайтының  бас  редакторы  Ардабек 
Салдатбай,  «Абай.кz»  веб-порталының  шеф-
редакторы Әбдіхалық Өміржанның есімдері ата-
лып кетті.
Күлғазира БАЛТАБАЕВА,
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы 
Талдау орталығының жетекшісі, 
тарих ғылымдарының кандидаты
Фотосуреттер – Ғабит Бөкенбай, 
Жанарбек Сырнай, Нұрғасын Төлеген және автордікі  
Алматы – Павлодар – Алматы 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

61
8 июня 2012 года Всемирная Ассоциация ка-
захов совместно с акиматом Павлодарской обла-
сти провела конференцию на тему «Вклад соот-
ечественников в развитие казахстанского обще-
ства», посвященную 20-летию Ассоциации. Ме-
роприятие  прошло  с  участием  государственых 
служащих, ученых и педагогов Астаны, Алматы 
и Павлодара, а также оралманов, прибывших из 
всех десяти районов области. 
Вначале  был  продемонстрирован  докумен-
тальный  фильм  «Құтты  қоныс»  Павлодарского 
филиала  Ассоциации,  который  успешно  воз-
главляет Болат Заут. Модератор конференции – 
Амантай Әлхан, председатель местного филиала 
республиканского  общественного  объединения 
оралманов «Асар».
Внимательно был прослушан доклад «Қазақ-
стан қоғамынының дамуына қандас тарымыз дың 
РЕПАТРИАНТЫ В ПРИИРТЫШЬЕ:
 
ВМЕСТЕ С НАРОДОМ 
В ЕГО НОВОЙ СУДЬБЕ
қосқан үлесі» акима области, доктора экономи-
ческих наук, профессора Ерлан Арын.
В  своем  ярком  и  эмоциональном  выступле-
нии  «Шетелдегі  қазақтармен  қарым-қатынас, 
атқарылған  жұмыстар  және  алдағы  міндеттер 
туралы» Первый заместитель Председателя Все-
мирной  Ассоциации  казахов  Талгат  Мамашев 
подчеркнул: «Мен қысқаша ғана «оралман» де-
ген кім деп айтатын болсам, біріншіден, сырттағы 
ағайын біздің Қазақстанның генофонды, алтын 
қоры.  Егемендік  алғаннан  кейін  бір  миллионға 
жуық қазақ келді. Қазақстан қоғамына олардың 
бергенін ауыз толтырып айта аламыз. Олар ал-
дымен,  қазақтың  санын  көбейтті.  Егемендік 
жариялаған  кезде  осындағы  қазақтың  саны  40 
пайызға  жетпейтін  болса,  бүгінде  65  пайыз-
дан асып отыр. Қазақстанның экономикасының 
дамуына  өз  үлесін  қосып  жүрген  ағайындар 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

62
мыңдап  саналады.  Өнерге,  ғылымға,  әдебиетке 
қаншама тың күштер келіп қосылды. Оралман-
дар қазақтың бай салт-дәстүрін, тілін, дінін, әдет-
ғұрпын  сақтап  әкелгендер,  сонымен  қатар  елі-
міз дің ұлттық өнерін де өздерінің зор үлес терін 
қосты».
Кандидат экономических наук, председатель 
РОО оралманов «Асар» Кайрат Бодаухан высту-
пил  с  докладом  «Оралмандарды  қабылдап  алу 
жаңа  ортаға  бейімдеу  тұрғысында  атқарылған 
шаралар нәтижесі туралы».
Е.Арын и Т.Мамашев вручили Благодарности 
госслужащим и активистам из числа репатриан-
тов, которые на деле способствовали профессио-
нальному  исполнению  политики  этнической 
репатриации  и  содействовали  адресному  пере-
селению казахов и их обустройству.
Под аплодисменты выходили на сцену Бакир 
Демеуов – начальник облуправления финансов, 
экс-аким  Павлодара  в  2004-2009  годах;  Бахыт 
Бексеитова – начальник облуправления образо-
вания  с  1998  года;  Рысты  Канаева  –  директор 
обл филиала госцентра по выплате пенсий с 1992 
года;  Талгат  Абылкасимов  –  начальник  обл-
управления развития языков; Бауржан Капенов – 
начальник облуправления внутренней политики; 
Ерсайын  Рахимов  –  директор  облдепартамента 
труда и социальной защиты и многие другие.
Конференция  прошла  в  доброжелательной 
атмосфере и была завершена великолепным Гала-
концертом  молодежи.  По  итогам  конкурса  моло-
дых талантов победители прочитали свои стихи.
«Қазақ елі қандастарды 
құшақ жая қарсы алды»
Эти слова постоянно слышала от переселен-
цев на протяжении нескольких дней пребывания 
в командировке. 
Первых переселенцев по трудовой миграции 
из  Монголии  Павлодарская  область  приняла 
28 марта 1991 года. На 20 мая 2012 года здесь 
проживают 7000 семей репатриантов в составе 
31200  человек  из  Монголии,  Узбекистана,  Рос-
сии, Китая, Кыргызстана, Туркменистана и дру-
гих стран СНГ. Из числа прибывших в область 
с 2005 года только в трех городах – Павлодаре, 
Екибастузе  и  Аксу  проживает  79%  от  общей 
численности семей. На селе же наибольшее ко-
личество переселенцев сосредоточены в Павло-
дарском (298), Баянаульском (281) и 222 семьи в 
Актогайском районе. 
Большинство оралманов – 30712 человек по-
лучили  гражданство  РК  и  статус  оралмана  для 
них официально прекращен. 
В  сопровождении  Болата  Заут  и  Амантая 
Әлхан, на их личных автомашинах посетила села 
Парамоновку, Пограничник, аулы им.М.Омарова 
и Үш терек, а в последующие дни самостоятель-
но  –  села  Успенского,  Павлодарского  и  Качир-
ского районов.
Первое  приятное  впечатление:  Болата  и 
Амантая знают не только взрослые, но их дети 
и внуки, в свою очередь они знают всё про каж-
дого  земляка,  а  главное  –  гордятся  их  новыми 
достижениями. Кстати, Болат и Амантай после 
переезда в Казахстан работали в миграционной 
службе, затем перейдя на общественное попри-
ще выезжали в Монголию и организовали пере-
езд земляков в северный регион, который остро 
нуждается и сегодня как в этнических казахах, 
так и в трудовых ресурсах. 
Как известно, мощные миграционные потоки 
размывающее  влияли  на  этническое  своеобра-
зие и менталитет казахов. Превращение казахов 
в  меньшинство  на  своей  исконной  земле  име-
ло место вплоть до Независимости: 1926 год – 
58,5%, 1939 г. – 37,8%, 1959 г. – 30%, 1989 год 
–  39,7%.  Что  касается  северного  региона,  то  в 
1989 году удельный вес казахов оставался ката-
строфически низким и составлял: в Северо-Ка-
захстанской области – 18,6%, в Целиноградской 
– 22,4, Кустанайской – 22,9, Павлодарской – 28,5 
и Кокчетавской области – 28,9%. 
Поэтому  иммиграция  населения  в  страну 
имеет важное значение. Она позволяет снять от-
рицательное воздействие эмиграции. Так, репа-
триация вместе с естественным ростом способ-
ствовала увеличению численности казахов до 10 
млн.человек, а их удельного веса – до 65%, что 
предопределяет развитие этнодемографических, 
социальных, миграционных процессов на эндо-
генной  основе,  способствует  восстановлению 
культурной  преемственности  народа,  обогаще-
нию  родного  языка,  традиций,  обрядов,  народ-
ных ремесел, распространению государственно-
го языка, особенно в северо-восточных областях. 
Кстати, по количеству оралманов в Казахста-
не  от  их  общей  численности,  на  первом  месте 
находятся казахи из Узбекистана и Каракалпак-
стана (60,1%), на втором – из Монголии (13,3%), 
на третьем месте – из Китая (10,3%), на четвер-
том – из Туркменистана (7,8%) и на пятом месте 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

63
– казахи из России – 4,3% от общей численности 
репатриантов.
Имам вместо акима
Село  Парамоновка  находится  в  65  киломе-
трах от Павлодара. В нем живут 170 семей орал-
манов в составе 1157 человек. Здесь русскоязыч-
ных  и  местных  казахов  практически  не  встре-
тишь. Акимы удерживаются в среднем меньше 
года, и в наш приезд село, по словам переселен-
цев,  «осталось  без  присмотра  и  одна  надежда 
на мечеть». Она действует последние три года и 
под нее отведено здание, которое находится на 
балансе  акимата.  Мечеть  посещают  не  только 
взрослые, но и дети. Переселенцы просили до-
вести до власти их пожелание «закрепить здание 
акимата за мечетью, которая способствует нрав-
ственному воспитанию нашей молодежи, приоб-
рести ковролан, парты».
В  акимате  нас  встретила  ведущий  специ-
алист  Нурсауле  Ахайкызы  –  репатриантка  из 
Монголии 1992 года. Она как раз вела беседу с 
многодетными матерями: Мервет Солтаншарав, 
Мереке  Адваш,  Маржан  Манжухан.  Всего  на 
учете состоят 43 человека для получения посо-
бий для детей. 400 человек в селе имеют пенсию 
от государства. 
Если в городе действуют банковские карточ-
ки  для  перечисления  пенсий,  то  на  селе  люди 
идут на почту, выстраиваясь в очередь, строго по 
алфавиту и невзирая на возраст. Правда, почта в 
Парамоновке не работала аж целых четыре ме-
сяца. До сих пор есть случаи «нестыковки» до-
кументов,  поэтому  некоторые  репатрианты  вы-
нуждены выезжать за границу для исправления. 
Основное занятие сельчан – домашнее хозяй-
ство. 12 семей получили кредит от 400 тысяч до 
2  миллионов  тенге  под  залог  скота  и  дома  для 
малого  бизнеса.  Также  взрослые  занимаются 
сбором  металлолома.  Все,  что  лежало  на  по-
верхности  земли,  уже  собрано  и  сдано,  теперь 
металлолом извлекают из-под земли, правда, до 
наступления  зимы.  Женщины  заняты  на  сборе 
картофеля. Но и эта работа – сезонная. Рабочие 
места в селе можно по пальцам одной руки пе-
ресчитать: акимат, больница, школа, восемь кре-
стьянских  хозяйств.  «Нужно  производство  для 
села», – справедливо подчеркивали опрошенные 
жители. 
Было очень трудно...
Оралжан Шайзат – аксакал села Парамонов-
ки 20 лет назад переехал из Хобдинского аймака 
сначала в совхоз имени XXI партсъезда Баяна-
ульского  района.  Там  он  прожил  пять  первых 
трудных лет адаптации, которые были усугубле-
ны  трагической  смертью  на  озере  семилетнего 
сына.  До  сих  пор  с  возмущением  вспоминает, 
что 30 оралманов направили на свиноферму, но 
никто из них не согласился там работать.
У аксакала – золотые руки. Удила собствен-
ного  изготовления,  дома  на  стене  висит  камча, 
инкрустированная  цветными  камнями.  Семья 
живет в добротном доме, в 1995 году приобрете-
на автомашина. По его мнению, «Если умрут от 
голода,  то  последними  будут  казахи  из  Хобды. 
Местные  удивляются,  как  они  быстро  обзаве-
лись скотом и увеличили поголовье, как смогли 
приобрести автомашины». С гордостью аксакал 
заключает: «Среди оралманов уже 80 процентов 
имеют легковые машины».
Бывший учитель музыки с уланбаторовским 
дипломом  создал  в  2000  году  семейный  ан-
самбль,  отмеченный  наградами  конкурсов.  Он 
также – один из организаторов соревнований по 
шахматам. Даже учрежден Кубок, который разы-
гривается ежемесячно. Из Павлодара приезжали 
на  соревнование  Анарбек  и  Жанарбек,  теперь 
просятся  и  карагандинцы,  так  что  в  шахматы 
будут играть в каждом доме непременно. Муж-
чины поддерживают начинания по созданию ан-
самбля матерей и клуба женщин, ведению здо-
рового образа жизни, «чтобы не было пьянства 
на селе». «Вот уже четыре тоя провели с кумы-
сом, не было ни одной бутылки водки». 
Сын аксакала Арыстанбек Шайзат – учитель 
школы  по  технологии  труда,  после  колледжа 
продолжил заочно обучение в пединституте. 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

64
Богатый дастархан, душистый и терпкий ку-
мыс, чтение аксакалом собственных неизданных 
еще  стихов,  воспоминания  о  Монголии  были 
прерваны его величеством – Временем. 
Социальный паспорт
Аким  Пограничного  округа  Аксуской  сель-
ской зоны Виктор Штрауб предоставил социаль-
ный паспорт по 60-ти семьям оралманов, в ко-
тором  подробно отражены  36  показателей.  Все 
семьи  в  трех  населенных  пунктах  имеют  при-
усадебные  участки,  скот,  57  семей  обеспечены 
жильем. Необходимо учитывать, что некоторые 
оралманы, получив квоту в других областях, за-
тем переехали сюда. 
Из-за  неплодородной  земли  Пограничный 
сельский  округ  специализируется  на  произ-
водстве  мяса  и  молока.  Ежедневно  шесть  тонн 
молока по цене 50 тенге за литр направляется в 
город, который расположен в 45-ти километрах. 
Рядом  с  селами  проходит  асфальтированная 
трасса и железная дорога. 
Аким Виктор Владимирович тепло отзывал-
ся о земляках, «которые потихонечку адаптиро-
вались».  Он  отмечал  их  доброжелательность, 
уживчивый  характер  среди  русских,  украин-
цев, белорусов, немцев и чеченцев, исключи-
тельное  трудолюбие  как  в  домашнем  хозяй-
стве, так и на железной дороге, где работают 
100 человек, из них 80 процентов – оралманы. 
«Очень трудолюбивые, я их ставлю в пример 
на собраниях. А стремление дать детям обра-
зование вызывает уважение и восхищение», – 
подчеркнул аким.
В  подтверждение  последних  слов  мы  стали 
свидетелями  посещения  библиотеки  детьми. 
Каждый из них приехал на собственном желез-
ном  коне  –  велосипеде.  Чинно  выбирали  дети 
литературу и внимательно слушали советы би-
блиотекаря Карлыгаш Тыныбаевой, тихо перего-
вариваясь между собой на казахском языке.
Гордостью  земляков  являются  выпускники 
Жамбылской средней школы Ақарыс Еркіндік и 
Асқар Зейнелқабдыл, которые стали обладателя-
ми  знака  «Алтын  белгі«.  В  каждой  семье  –  по 
два-три, а то и четыре студента, что требует фи-
нансовых расходов со стороны родителей.
Из Поднебесной...
Интересно  отметить,  что  казахи  из  Китая 
только в 2009 году обратили свои взоры на При-
иртышье. В прошлом году здесь проживало все-
го семь семей в составе 26 человек. В эту поедку 
мы посетили две семьи в разных аулах, одна из 
них – семья Байшанбай Курмета.

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: