Р е д а к ц и я а л қ а с ы Редакция алқасының төрағасы

65
чтобы исправить одну единственную ошибку в 
свидетельстве о рождениии сына.
Курмет занимается личным хозяйством, в ко-
тором есть коровы, овцы, козы. Из Китая он смог 
перевезти трактор. Он искренне выразил благо-
дарность Павлодарскому филиалу нашей Ассо-
циации за поддержку и внимание.
За рубежом они мечтали 
хотя бы увидеть Казахстан
Ахан  Шодыр,  переехавший  по  квоте  1993 
года  из  Баян-Ульгея,  вспоминает:  «Казахстан 
бесплатно  выделил  самолеты  для  переселения 
казахов  из  Монголии,  имущество  было  пере-
везено КАМАЗами, автобусы из Павлодара до-
ставили нас до аулов». В 1999 году он с семьей 
вторично  переехал  из  Майского  района  в  аул 
им.М.Омарова,  то  есть  поближе  к  городу.  Из 
семи его детей четверо получили высшее обра-
зование, трое – среднее специальное. Пенсионер 
с гордостью подчеркивает, что его сын – пред-
приниматель  выступил  спонсором  конферен-
ции, другой сын – журналист газеты «Сарыарқа 
самалы».  
«Никто из членов семьи не разочарован пере-
ездом на историческую родину», – поддержива-
ет наш разговор Ханапия Күлзағия, обладатель-
ница «Күміс алқа» (подвеску дают после рож-
дения  шестого  ребенка).  По  ее  справедливому 
мнению,  трудности  неизбежны  при  переезде, 
но многое зависит от самих репатриантов, от их 
трудолюбия, готовности изменить свою жизнь и 
влиться в принимающее общество. 
При  встрече  в  ауле  76-летний  аксакал 
Дөрбетхан  Әмірұлы  передал  сборник  стихов 
«Ата-жұрт»  –  алтын  тұғырым»,  посвященный 
20-летию  Независимости.  Автор  –  отец  вось-
ми сыновей и трех дочерей, дед 22 внуков. Их 
судьбы он в 1992 году связал с Атамекен. Около 
300 стихов посвятил аксакал Казахстану, выдаю-
щимся сынам народа, а его лирические стихи о 
природе воспевают красоту степей и гор респу-
блики. Книга издана в твердом переплете на соб-
ственные  деньги  пенсионера,  поэтому  и  тираж 
такой – всего 15 экземпляров. Вот такие само-
родки среди оралманов!
Из общего числа оралманов прибывших в об-
ласть,  48%  составляют  лица  трудоспособного 
возраста, столько же дети до 16 лет, а на долю 
пенсионеров приходится 4%. Из числа трудоспо-
собных 1785 человек (12%) – с высшим образо-
ванием, 1933 чел. (13%) со средне-специальным 
образованием, 6991 чел. (47%) со средним обра-
зованием, в том числе специалисты в сфере об-
разования – 898 человек, медицины – 424, куль-
туры – 122, сельского хозяйства – 3670, по иным 
специальностям – 9384 человек.
Аким  Ерлан  Арын  подчеркнул  на  конфе-
ренции,  что  невозможно  назвать  всех  поимен-
но,  кто  вносит  вклад  в  развитие  Прииртышья. 
Удостоились  чести  известные  акыны-писатели 
Алақан  Ақын  и  Әміреұлы  Дөрбетхан,  доктора 
наук  Аятхан  Мағаш  и  Қаман  Ұлықпан,  канди-
даты наук Жанайхан Еркін, Қырқынбай Жамал, 
Көлпек Айнагүл, Азамат Тілеуберді, авторитет-
ные педагоги Қағибат Азамат, Ертісхан Өміргүл, 
Зәби Мәриям, Табарак Гулсін, известные врачи 
Айдаубай  Бөкенбай,  Қадыр  Төлеген,  Зарықхан 
Мұратбек,  инженеры  Әбу  Тілеухан,  Арғынбай 
Серік, деятели искусства Жанайхан Еркін, Аза-
мат  Тілеуберді,  Оралжан  Шайзат,  Бақдәулет 
Бақыт,  Хансурен  Талғат,  бизнесмены  Сәбит 
Есенбол,  Шодыр  Нұрқиса,  Заут  Нұрқамит, 
Сақатай Хошут, Қайса Мұхитжан, Санат Болат-
бек, Жұмабай Кәмелбай, Асен Жомарт, а также 
госслужащие  Ескермес  Тұрдыақын,  Амантай 
Докторхан,  Қызыр  Мұғыраж,  Ақын  Жоламан, 
Имантай  Махамбет,  Байлаубай  Жәнібектер. 
В  докладе  акима  также  названы  имена  Айбе-
ка  Қобдабай  –  корреспондента  гостелеканала 
«Қазақстан-1», главного редактора сайта «Маса.
кz»  Ардабека  Салдатбай,  шеф-редактора  веб-
портала «Абай.кz» Әбдіхалық Өміржан. 
Пользуясь случаем, выражаю благодарность 
и  начальнику  Управления  миграционной  поли-
ции ДВД области Жасулану Жиенбаеву и глав-
ному специалисту Мухиту Жансылыкулы, кото-
рые любезно предоставили материалы по репа-
триации и дали содержательные консультации. 
Кулгазира БАЛТАБАЕВА,
директор аналитического центра 
Всемирной Ассоциации казахов, 
кандидат исторических наук
Алматы – Павлодар – Алматы
Фото – автора, Нургасын Толеген 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА – 20 ЖЫЛ

66
(Жалғасы, басы өткен санда)
ІІІ. Телім 
3.1 Телім жөнінде жалпы шолу 
Телім  −  ұқсамаған  пәндердің  арнаулы  тілі, 
белгілі бір ұғым мен техника, өнер салаларын-
дағы  нақтылы  ұғымды  білдіретін  атаусөз,  сөз 
тіркесі  немесе  сөйлемшелер.  Атаусөз  форма-
сында жарыққа шыққан телімдер зат есіммен де, 
басқа  сөз  таптарымен  де  келе  береді,  мысалы, 
иммунитет, биология, микробиология, қазіргі за-
ман шипагерлік ғылымдарындағы «өзгешелік», 
«арнайылық»  сияқты  сын  есімдер  мен  «клон-
дау», «жыныссыз көбейту», «копиялау» «опера-
циялау» сияқты етістіктер, сондай-ақ «шынжыр 
көпір», «тізбекті дүкен», «жасанды жер серігі», 
«мәдениеттік  көрініс»,  «электр  лампысы», 
«ядролық қару», «жібек торғын», «қойын сағат», 
«әлем  кемесі»,  «жартылай  өткізгішті  сағат», 
«атом реакторы», «кейін кезігетін иммунитеттік 
қуаты  жетіспеушілік  синдром  (AIDS)»,  «өзара 
толықтырғышты  метал  тотығындық  жартылай 
өткізгіш  интегралды  тізбек  (қысқаша  COMS 
интегралды  тізбек)»,  «солтүстік  атлантика 
шартты  ұйымы  (NATO)»,  «бірлескен  мемле-
кеттер  ұйымының  оқу-ағарту,  ғылым  және 
мәдениет  ұйымы  (ЮНЕСКО)»,  «Дүниежүзілік 
сауда  ұйымы  (WTO)»,  «бес  әдеп,  төрт  қасиет, 
үш  сүйіспеншілік  қимылы»,  «үстемеленген 
арифметикалық  орташа  мәннің  тәжірибелік 
қалыпты  ығысуы»,  «алюмин  кремнилі-темірлі 
және  алюминды  үгілме  қыртыс»  сияқты 
мамандық салалар тілінің ұзынды-қысқалы жай 
не күрделі ұғымдар баламасы − түгелдей телім 
есептеледі. 
3.2 Телімдердің белгіленуі 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  телімдердің  жал-
пы  белгілену  барысы  мемлекеттің  «іс  жүзінде 
шығар түйін ету, тілдің өзіндік даму заңдылығы 
бойынша  жұмыс  жүргізу,  жұртшылықты  көзде 
ұстау» деген бағыты бойынша, «табу», «жасау», 
«алу» әдістері арқылы жүзеге асырылады. 
1. Телімдерді табу жолдары 
1)  Қазақ  тіліндегі  телімдерді  табуда,  негізі-
нен,  қазақтың  ана  тіліне  сүйенеміз.  Қазақ 
тілінде  ежелден  бар,  көне,  тіпті  архаизмге  ай-
налып  кеткен  немесе  айналу  алдында  тұрған 
көне сөздердің ішінен тауып, оған жаңа мағына 
үстеп,  бүгінгінің  керегіне  жаратамыз.  Мыса-
лы,  «шипагер»  сөзін  500  жылдың  алдындағы 
көне  «Шипагерлік  баяннан»  тауып,  «медици-
на»  мағынасында  қолданып,  одан  «шипагер», 
ҚЫТАЙ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ 
ТІЛІНДЕГІ АТАУ-ТЕЛІМ ЖҰМЫСЫНДА 
БОЙСҰНАТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ӨЛШЕМІ
Мұрат
СОЛТАНШӘРІПҰЛЫ 
ҚХР, ШҰАР тіл-жазу комитеті 
атаулар алқасы кеңесінің 
меңгерушісі
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

67
«шипахана», «шипашақ» (рецепт мағынасында) 
сияқты  телімдер  жасадық.  Сондай-ақ  «қазы» 
сөзін  Қазақтың  қиса-дастандары  сияқты 
көне  сөздер  қатарынан  тауып  шығып,  одан 
«әділғазы»,  «дербес  қазылар  алқасы»  сияқты 
телімдер жасалды. 
2) автономиялы районымыздың іші-сыртын-
дағы,  еліміздің  іші-сыртындағы  қазіргі  қазақ 
тілінен,  әсіресе  қазақ  халқының  егінші-мал шы -
ларының  және  жұмысшыларының,  қа ла  тұрғын-
дарының шаруашылық тілінен, маман  дық тілінен, 
кәсіптік  тілінен  «кандидат  телімдерді»  тауып, 
олардың  ішінен  тағы  таңдап,  таңдаулыларын  та-
уып  қолдану.  Мысалы,  қазақ  тіліндегі  тегіннен 
бар тоқыма, шүйке, ұршық, иіру сияқты жай ата-
улар, бүгінгі күнде тоқымашылық өнеркәсібінің 
телімдеріне  айналды;  жұмыс,  қуат,  ат  күші, 
үдеу,  беріліс  сияқты  жай  атаулар  бүгінгі  күнде 
физика мен механика өнеркәсібінің телімдеріне 
айналды;  ерітінді,  тұнба,  тотық,  сілті,  тұз, 
қышқыл  сияқты жай  атаулар,  бүгінгі күнде хи-
мия  өнеркәсібінің  теліміне  айналды;  шеңбер, 
бұрыш, нүкте, сызық, дөңгелек сияқты жай атау-
лар бүгінгі күнде математика, геометрия сияқты 
пәндердің телімдеріне айналды т.б. 
3)  Қазақ  тіліндегі  жаңалы-көнелі  газет-
жур нал дардан,  кітаптардан,  әдеби-тарихи  ма-
териалдардан,  ақпарат  дәнекерлерінің  жазба 
деректерінен тауып, салыстыра таңдап, таңдау-
лыларын  тауып  қолдану.  Мысалы,  «білік», 
«дестір»,  «барымта»,  «іссапар»,  «көкөніс», 
«өркениет», «ұшақ» т.б. 
2. Телімдердің жасау жолдары 
Қазақ  тіліндегі  телімдердің  жасалу  жолда-
рын түсіндіруден ілгері қазақ тіліндегі сөздердің 
құрылымдық  шарттарын  қысқаша  таныстыра 
кетуді  қажет  деп  білдік.  Өйткені  бүкіл  «табу», 
«жасау», «алу» деген үш буынның ішінде, «жа-
сау»  буыны  Қазақ  тіліндегі  телім  жұмысының 
салмақты түйіні, жуан басы есептеледі, сол үшін 
де біздің бұл атау-телім жұмысымыз телім жа-
сау жұмысы деп аталады. 
Қазіргі  қазақ  тілінде  телім  құрайтын  негізгі 
шарттарды  айтар  болсақ,  сөз  жөнінен  алғанда, 
оның негізгі факторы − морфема (бұған түбірлер 
мен жұрнақтар қамтылады); сөз тіркесі немесе 
сөйлемшелер  жөнінен  алғанда,  оның  негізгі 
факторы − сөз. 
Түбір  (түбір  сөз,  сөз  түбірі  деп  те  аталады) 
сөздің  негізгі  мағынасын  көрсетеді;  жұрнақ 
сөздің қосымша мағынасын білдіреді. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  сөз  түбірлерінің  дені 
бір буыннан, екі буыннан құралады, аз бөлімі үш 
буыннан, көп буыннан құралады. 
Бір  түбірден  жасалған  сөздерді  жалаң 
сөз  дейміз,  оның  құрылымын  мағыналап 
бөлшектеуге келмейді. Мысалы, жер, көк, тау, 
тас, су, от, жел, у, мұз, ант, бұлт, салт т.б. 
Бұдан сырт тағы да көптеген қос буынды түбір 
мен көп буынды түбірлер бар. Мысалы, алтын, 
ағаш,  әйнек,  балық,  жүзім,  топырақ,  қарағай, 
самырсын, домбыра, меңдуана, үпілмәлік т.б. 
Екіден немесе екіден артық түбірден құрал-
ған  сөздерді  біріккен  сөз  дейміз.  Біріккен  сөз-
дерге құрылымдық талдау жасауға болады. Мы-
салы, теміржол, әуежай, еңбекақы, жанармай, 
жұпаргүл, итшана, итжейде, кемпірқосақ т.б. 
Түбірдің алды-артына жұрнақ жалғау арқылы 
сөз  жасау  әдісін  «туындату  әдісі»  дейміз,  тіл 
ғылымында оны «морфологиялық тәсіл» дейді. 
Морфологиялық тәсіл үш түрлі болады: 
1)  түбірдің  соңына  жұрнақ  жалғап,  жаңа 
сөз жасау − Қазақ тілінің ең негізгі сөз туында-
ту  тәсілі.  Мысалы,  бас+шы,  ел+ші,  жол+дас, 
ел+дес,  ат+тас,  түс+тес,  бауыр+лас, 
жер+лес,  жар+лық,  сәрі+лік,  сұм+дық, 
жел+дік,  бос+тық,  кеш+тік,  шаруа+шылық, 
тір+шілік,  бұл+дырық,  көзіл+дірік,  тан+ым, 
біл+ім, же+м, қаша+у, еге+у, тар+ту, түр+ту, 
жау+ын, е)к(г+ін, қайра+қ, күре+к т.б. (ескерту: 
осындай жүзге жуық жұрнақтың ішіне есімнен 
сын есім тудыратын жұрнақ пен етістіктен сын 
есім тудыратын жұрнақ, сондай-ақ басқа түрдегі 
жұрнақтар қамтылмаған). 
Тағы 
мысалы, 
материал+изм+шіл, 
маркс+изм+шіл  сияқтыларға  «изм»  мен 
«шіл»  деген  екі  жұрнақ  жалғанып,  ұқсамаған 
мағыналарға өзгерген. 
2)  түбірдің  алдына  жұрнақ  жалғау  қазақ 
тіліне шет тілінің ықпалынан келген тәсіл. Де-
мек,  оның  саны  өте  аз.  Мысалы,  бей+металл, 
бей+күнә, на+қақ, на+разы, кер+тартпа т.б. 
3)  түбірдің  алды-артына  жұрнақ  жалғау. 
Мысалы,  бей+бастақ+тық,  бей+шара+лық, 
на+қақ+тық  (мұндағы  түбірдің  алдына 
жалғанған  жұрнақ  −  «бей»  мен  «на»,  түбірдің 
соңына жалғанған жұрнақ − «тық» пен «лық»). 
Бұдан  сырт  қазіргі  қазақ  тілінде  есімдерден 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

68
сын  есім  тудыратын  өнімді  жұрнақтар  бар, 
мысалы,  тау+лы,  егеу+лі,  саз+ды,  мінез+ді, 
бас+ты,  тіс+ті,  бала+сыз,  ел+сіз,  қыс+қы, 
жаз+ғы,  түс+кі,  таңертең+гі,  құрбы+лас, 
ірге+лес,  ауыл+дас,  көңіл+дес,  жатақ+тас, 
мектеп+тес, тау+дай, түйе+дей, т.б. 
Сондай-ақ  қазіргі  қазақ  тілінде  етістіктен 
сын  есім  тудыратын  өнімді  жұрнақтар  бар, 
мысалы:  жабыс+қыш,  оң+ғыш,  бүріс+кіш, 
күл+гіш, күлдір+гіш, қорқ+ақ, үрк+ек, қан+ық, 
біл+ік,  іл+ік,  тұны+қ,  шыры+к,  ақса+қ, 
коксе+к, майыс+қақ, оң+ғақ, ұрыс+қақ, тоң+ғақ, 
бүріс+кек,  мақтан+шақ,  ерін+шек,  ұш+қыр, 
ал+ғыр, өт+кір, біл+гір, құла+ма, ін+де+ме т.б. 
Енді  біз  қазақ  тіліндегі  сөздерге  жұрнақ 
жалғағаннан кейінгі сөз тұлғасының алуан түрлі 
өзгеріске  ұшырайтындығын  ерекше  түсін діру 
үшін  арнаулы  түрде  сөздерге  жұр нақ  жалған-
ғаннан  кейінгі  сөз  мағынасының  өзгере тін дігін 
ғана  сөйлейміз,  өйткені  бұл  –  қазақ  тілінің  сөз 
жасау  жағындағы  негізгі  байлық  көзі,  телім 
жасаған кезде біз де осы байлық көзінен толық 
пайдалануымыз керек. Сондықтан қазақ тілінің 
сөз  жасау  тәсілін  мынадай  ықшамдап,  жалпы 
таныстырмақпыз. Енді мысалдарға бағалық: 
зат есім → зат есім: құлақ → құлақшын; дәрі → 
дәрігер; қой → қойшы; 
сын есім → зат есім: ауыр → ауырлық; биік → 
биіктік; 
етістік → зат есім: өл → өлік; боя → бояу; ор → 
орақ; 
зат есім → сын есім: салмақ → салмақты; тас 
→ тастай; қой → қойдай; 
сын  есім  →  сын  есім:  қара  →  қараңғы;  ақ  → 
ақшыл; ала → алабөтен; 
сан есім → зат есім → сын есім: бес → бесаспап; 
бір → бірмойын; бір → біртоға; 
етістік → сын есім: өл → өлі; жаса → жасанды; 
тірке → тіркеулі; 
зат есім → етістік; пайда → пайдалан; тұтқын 
→ тұтқында; балта → балтала; 
сын есім → етістік: көк → көгер; ақ → ағар; тез 
→ тездет; 
сан есім → етістік: мың → мыңда; бір → бірлес; 
миллион → миллионда; 
етістік → етістік: ат → атқыла; ұр → ұрғыла; 
кес → кескіле; 
есімдік  →  етістік:  өз  →  өздестір;  өзге  → 
өзгелендір; өзім → өзімсі. 
3. Телімдердің жасалу барысы 
Қазіргі  қазақ  тілінде  көбінше  мынадай  сөз 
жасау  тәсілдері  қолданылып,  телім  жұмысына 
қызмет өтейді: 
1) заттың дыбысына еліктеу тәсілімен қатыс-
ты заттарға ат қойылады:
Обьект  заттардың  дыбысына  еліктеу  тәсілі-
мен сол заттарға ат қойылады. Мысалы: көкек, 
кекілік, тоқылдауық, тарсылдақ, бытбылдақ. 
2) синтаксистік тәсілмен телімдер жасалады 
Үнемі  кезігетін  синтаксистік  форманы  сөз 
жасау  тәсілі  ететін  әдісімен  және  түбір  мен 
түбірдің  алуан  түрлі  бірігуі  арқылы  біріккен 
сөздер  жасалады.  Бұл  қазіргі  қазақ  тілінің 
ең  өнімді  сөз  жасау  тәсілі  есептеледі,  жаңа 
телімдер  көбінше  осындай  әдістер  арқылы  жа-
салады.  Мұның  ішінде  ең  көп  қолданылатыны 
–  түбір  мен  түбірдің  айқындау-айқындалу 
қатынасы  арқылы  бірігіп,  көлемі  тарайтылып 
жасалған жаңа телімдер. Тіркестерден құралған 
телімдерге  әдетте  осындай  әдіс  қолданылады, 
бірақ  олардың  жасалу  құрамы  −  сөз.  Мысалы: 
электр  лампы,  ядролық  қару,  жібек  торғын, 
қойын сағат, әлем кемесі, жартылай өткізгішті 
сағат, атом реакторы т.б. 
4. Кірме телім қабылдау жолдары 
Қазақ тіліне кірме телім қабылдауды ықшам 
сөзбен «алу» деп атаймыз. Кірме телім алудың 
көп түрлі жолы бар: 
1) телімнің оқылуына жуықтатып алу 
Түркі  тілдес  туысқан  ұлттар  тіліндегі  және 
қытай  тіліндегі  алуға  тиісті  телімдерді  сол 
тілдегі оқылуына жуықтатып аламыз. Мысалы, 
ұйғұр, тоқсұн, тижарат, қаридар, дашуе, шуе-
юан, фынтяу, мифын т.б. 
2) Телімнің жазылуына жуықтатып алу 
Орыс  тіліндегі  алуға  тиісті  телімдерді  сол 
тілдегі жазылуына жуықтатып аламыз. Мысалы, 
энциклопедия, грамматика, материализм, лени-
низм, парашот (парашют), т.б. 
3) телімнің оқылуы мен жазылуын тең ескеріп алу
Ағылшын  тілі  сияқты  тілдерден  телім 
қабылдауда,  негізінен,  осы  әдіс  қолданылады. 
Егер  бұл  әдіспен  мәселе  шешім  таппаса,  онда 
сол телімнің орыс тіліндегі жуық айтылатын ба-
ламасын тауып, орыс тіліндегі телімдерді шешу 
жолымен шешеміз. Мысалы, героин (бұл телім 
басқа тілдегі бейнесіне қарап хроин деп те айты-
лып жүр) т.б. 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

69
4) телімнің соңына лайықты қазақша дауыс-
ты дыбыс тіркеп алу
Қатысты тілдегі телімнің оқылуы мен жазы-
луына жуықтатып әрі оларды тең ескеріп, тіпті 
оның орыс тіліндегі жуық айтылатын баламасын 
тапқанда  да  оның  оқылу  мәселесі  шешілмесе, 
онда сол телімнің соңына лайықты қазақша да-
уысты  дыбыс  жалғап,  оны  көпшілік  бірыңғай 
оқитын  етіп  алу.  Мысалы,  банке,  танке  (бұл 
телімді  Қазақстанда  немесе  басқа  өңірлерде 
банк,  танкі  сияқты  алып  жүрген  сияқтанады) 
т.б. 
5) телімді қазақшаға бейімдеп алу 
Шетелдің  кейбір  телімін  қабылдап  алу 
белгіленгеннен кейін оның құрамындағы кейбір 
таңбасын  мақсатты  түрде  өзгертіп,  оны  өзіне 
жуық  оқылатын  мағыналас  қазақ  сөзіне  ай-
налдырып,  оған  өзіне  бап  жаңа  мағына  үстеп, 
оны  ұлтымыз  үшін  шынайы  қызмет  еттіретін 
ету  керек.  Мысалы,  қаскер  (ағылшын  тіліндегі 
«hacker»  орнына),  телім  (орыс  тіліндегі  «тер-
мин», ағылшын тіліндегі «term» орнына) т.б. 
6) телімдердің өздесуіне құрмет ету 
Кей  телімнің  кіруіне  ұзақ  уақыт  болып, 
ұлтымыздың оны ұзақ уақыт қолдануына байла-
нысты оның айтылымында көптеген өзгерістер 
туылып,  қазақ  тіліне  өздесіп  сіңген.  Мәселен, 
қытай  тіліндегі  «чайе»  сөзі  қазақтың  ауызекі 
тіліне  бірте-бірте  «шай»  болып  өздесіп,  кейін 
кітаби  тілде  де  осылай  өзгергені  бойынша 
қолданылған, «кыдян» сөзі «кеден» болып, «да-
чян» сөзі «ташан» болып сіңген; орыс тіліндегі 
«плуг» сөзі қазақ тіліне «бұлық» болып, «камут» 
сөзі  «қамыт»  болып,  «бутылка»  сөзі  «бөтелке» 
болып  сіңген.  «Шипагер»  мағынасындағы 
ағылшын тілінің «доктор» сөзі қазақтың ауызекі 
тіліне бірте-бірте «доғдыр» болып өздескен. Ал 
одан  бұрынғы  араб,  парсы  тілдерінен  сіңген 
сөздер  тіпті  көп.  Оған  құрмет  етуіміз,  оларды 
өз тіліміз қатарында қарауымыз, жеңілтектікпен 
өзгерте салмауымыз керек. 
7) қытай тілінің кірме сөз қабылдау әдісіне 
еліктеп алу
Біздегі  кейбір  кірме  сөздер  қытай  тілінің 
кірме  сөз  қабылдау  әдісіне  еліктеп  алынған, 
яғни  алынған  кірме  сөздің  соңынан  оның 
заттық мағынасы тіркеліп, кірме сөздің өзін сол 
телімнің  анықтамасы  еткен.  Бұл  оқырманның 
кірме  сөзді  түсінуіне  тиімді  болған.  Мысалы: 
шампан арағы, жип автомобилі, неон лампысы, 
APEK ұйымы, OPEK ұйымы т.б. 
8)  шетелдің  қысқарған  телімдерін  өз 
қалпында алу
Шетелдің кейбір бас әрпі бойынша қысқарған 
телімдерін қазақ тіліне қысқарған күйінде телім 
ретінде  алып,  оның  нақ  мағынасын  айырым 
түсіндірсе болады. Мысалы, WTO, VCD, DVD, 
MP3,  NATO,  AIDS,  SARS  т.б.  Ал  осы  әріптік 
телімдерді  қалай  дұрыс  жазу,  қалай  дұрыс 
оқу  мәселесі  қазақ  тілінің  жазылым,  айтылым 
ережелерінде белгіленеді. 
9) Қытайша телімге еліктеп аударып телім 
жасау
Қытайша  телімнің  бір  бөлімі  шетел  тілінен 
тіке  аударылып  жасалған.  Демек,  оның  үлгісі 
де  көбінше  шетел  тіліндегі  телімге  ұқсайды, 
соған  біз  де  қытайша  телімге  еліктеп  телім 
жасауымызға  әбден  болады.  Мысалы:  қара 
құрдым, қатты бөлшек, жұмсақ бөлшек, жасан-
ды жер серігі, магниттік сақтауыш т.б. 
3.3 Кірме телім алу принциптері 
1. түрге айырып шешу принципі 
A.  Түркі  тілдес  туысқан  ұлттар  мен  қытай 
тіліндегі  алуға  тиісті  телімдерді  сол  тілдегі 
оқылуына жуықтатып аламыз. 
B. Орыс тіліндегі алуға тиісті телімдерді сол 
тілдегі жазылуына жуықтатып аламыз. 
C. Ағылшын тектес ұлттар тіліндегі телімнің 
оқылуы  мен  жазылуын  тең  ескеріп  аламыз. 
Егер  бұл  әдіспен  мәселе  шешілмесе,  онда  сол 
телімнің  орыс  тіліндегі  жуық  айтылатын  ба-
ламасын  тауып,  одан  соң  оны  орыс  тіліндегі 
телімдерді шешу жолымен шешеміз. 
2. сіңгені бойынша алу принципі 
Тарихи дамудың ұқсамаған кезеңдері себепті, 
қазақ тілі көптеген тілден сөз қабылдаған. Оның 
үстіне  оларды  ұзақ  уақыт  қолданғандықтан, 
олар  қазір  қазақ  тілінің  сөздік  қорынан  орын 
алған. Араб, парсы тілдерінен алынған бір бөлім 
сөздердің  жағдайы  дәл  осылай.  Сондай-ақ  кей 
телімнің кіруіне ұзақ уақыт болып, ұлтымыздың 
оны  ұзақ  уақыт  қолдануына  байланысты  оның 
айтылымында  көптеген  өзгерістер  туылып, 
қазақ тіліне өздесіп сіңген. 
3. алдымен көрші елден алу принципі 
Қазақ тілі басқа тілдерден атау сөз алуға тура 
келгенде, алдымен атам заманнан бері бірге жа-
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

70
сап келген түркі тілдес туысқан ұлт тілдерінен 
алу керек. Егер онымен мәселе шешілмесе, ежел-
ден бірге жасап келген қытай ұлтының тілінен 
сөз алу керек. Мұнымен де мәселе шешілмеген 
жағдайда  ғана  тіл  шаңырағын,  мемлекет  шека-
расын, құрлық шекарасын аттап, сөз алуға бола-
ды. Мысалы, жаратылыстық ғылым мен қазіргі 
заман  ғылым-техника  телімдерін  басқа  тілден 
алуға  тура  келгенде,  көбінде  мәселе  осындай 
жолдармен шешіледі. 
4. халықараға бейімдеп алу принципі 
Жаратылыстық  ғылым  телімдерін  басқа 
тіл ден  алатын  кезде  біз  көбірек  халықараға 
бейімдеу принципіне мән береміз. 
5. ұлтымызға бейімдеп алу принципі 
а)  біздегі  кейбір  кірме  сөздер  қытай  тілінің 
кірме  сөз  қабылдау  әдісіне  еліктеп  алынған, 
яғни алынған кірме сөздің соңынан оның заттық 
мағынасы тіркеліп, кірме сөздің өзін сол телімнің 
анықтамасы еткен. 
ә) кейбір кірме телімді оқу ыңғайсыз болған-
дықтан, сол телімнің соңына лайықты қазақша 
дауысты дыбыс жалғап, оны көпшілік бірыңғай 
оқи алатын болған. Мысалы, банке, танке т.б. 
б)  кірме  телімнің  құрамындағы  кейбір 
таңбаны  мақсатты  түрде  өзгертіп,  өзіне  бап 
мағына  үстеп,  оны  ұлтымыз  үшін  қызмет 
еттірген. 

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: