ЕРЕЖЕСІ
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы 2012 жылдың қазан айында Алматы
қаласында өтетін Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына және көші-
қонның басталуына 20 жыл толуына орай «Атамекен және шетелдегі қазақ жаста-
ры» атты шетелде тұратын және оралман қазақ жастарының жыр мүшәйрасы мен
термешілер сайысын өткізуді жоспарлап отыр.
Мүшәйра мен терме сайысының мақсаты:
- Шетелдегі жас қазақ ақындарының жырларын байқауға қатыстыру арқылы
олардың ұлттық отаншылдық сезімін ұштап, Атажұртына деген махаббатын арттыруға,
мемлекеттік тілдің мәртебесін одан әрі көтеру, әлі таныла қоймаған ақындарды, әсіресе
жас дарындарды анықтау.
- Қазақ жастары арасында отансүйгіштікті, өскелең ұрпақтың өн бойына ұлттық рух-
ты сіңіруге, тәуелсіздікті терең сезінуге және Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының
20 жылдық мерейтойын кеңінен насихаттау.
Мүшәйра мен терме сайысының шарты:
Мүшәйра мен терме сайысына 35 жасқа дейінгі шетелдерде және Қазақстан Рес-
публикасында тұратын ақындар қатыса алады.
Автордың шығармасы еш жерде жарияланбаған болуы керек.
Бір ақын үш өлеңмен қатыса алады.
Бірінші өлеңі – Атамекен, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына – 20 жыл
(міндетті);
Екінші өлеңі – Шетелдегі қандастар тағдыры және көші-қон туралы (міндетті);
Үшінші өлең - еркін тақырыптағы өлең болуы қажет.
Терме сайысы – Еркін тақырып
Өлеңдер 2012 жылдың 15 қыркүйегіне дейін қабылданады. Жіберілетін өлең
мәтінінің төменгі жағына автордың толық аты-жөні, өмірбаяны, байланыс телефонда-
ры, тұрғылықты мекенжайы көрсетілуі шарт.
Ұйымдастырушылар авторларға өздері көрсеткен байланыс телефондары арқылы
хабарласатын болады. Арнайы әділқазылар алқасымен іріктелген жүлдегерлерді ма-
рапаттау рәсімі 2012 жылдың қазан айында Алматы қаласында Дүниежүзі қазақтары
қауымдастығының құрылғанына 20 толуына өтетін іс-шаралар шеңберінде өткізіледі.
Ақындар өлеңдерін «Мүшәрайға» деген атпен мына
мекенжайға жібере алады: Алматы қаласы, Ш.Уәлиханов көшесі, 43 а.
Өлеңдерді ғаламтор арқылы келесі электрондық поштаға жіберуге болады:
Tugan_til79 mail.ru немесе kazaktar.kz@mail.ru
Телефоны: 8 (727) 273 90 25; 8 (727) 2 73 99 97.
ХАБАРЛАНДЫРУ
АТАМЕКЕН ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ
ҚАЗАҚ ЖАСТАРЫ
78
1.
Шежіре деген не? «Шежіре» деген сөздің
төркіні арабтың «шыжре» – «бұтақ», «тармақ»
деген мағына білдіретін атаусөзінен шыққан.
Шежіре – бір ұлттың шығу тегі мен аталық
нәсілінің тармақтап ұрпақ жалғастығын, руға
таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір
тармағын түсіндіретін атау. Қазақ ру шежіресі
қазақ жазу тарихынан бұрын ауызша сөз өнері
көлемінде туып, дамыған «ата тек», нәсіл
шежіресі ретінде болды да, шешен, шежіреші,
билер ауызша таратты. Бұл шежірелер бір ата-
дан тараған ұрпақтардың, туыс-қандастық
қатынасын білдіретін рулық шежіре алғаш сол
рудың ақылды қариялар аузынан аңыз-ертек
ретінде айтылып, соңғы ұрпаққа өсиет, мұра,
ақыл, нақыл, шешен тіл арқылы жетіп отырды.
Сондықтан қазақ ұрпағына рулық шежіре білуді
өсиет, міндет деп үйретіп, «жеті атасын білмеген
– жетесіздік белгісі», кейде «жеті атасын білмеген
– жетімдіктің белгісі», деп сөгеді. Оның себебі:
1. жеті атасының кім екенін үйрететін атасы бол-
мауы; 2. атасы үйретсе де жетесіз, тексіз, намыс-
сыз, зейін-зердесіз балада ақыл ойсыздығынан
үйренбейді; 3. қазақ жеті атаға толмай қыз алы-
спайды; 4. бір әкеден туған жеті туысты әкесі,
баласы, немересі, шөбересі, шөпшегі, неменесі,
туажаты деп атаудан «шежіре» басталады; 5.
жеті саны – қазақтың наным-сенім, салтына да
қатысты жағы бар киелі тотемдік ұғым.
Жеті атаның бір буынының ұрпақ жалғасар
уақыты – 30 жыл десек, жеті ата 210 жыл – екі
ғасыр уақыт. Шежіре арқылы бір адамның ата-
тегін, нәсілін, руын, ұлысын білуге, қоғамдағы
орнын, болмыс-бітімін білуге болады. Қазақта
үш жұрт бар: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын
жұрты. Шежіреде осы үш жұрттың салыс-
тырмасы негізде халықтану қалыптасады.
Ру-қандастық бірлік, ұлыс- мүдделік бірлік,
мемлекеттік саяси экономика, мәдениеттік
бірлік. Шежіре рудан бастау алғанымен, ол – ұлт
шежіресі, ал жүз тарихы, әлеуметтік жүйе ең ал-
дымен орналасуды тұрмыс-тіршілігі бойынша
Отан, елін, жерін қорғау мүддесінен – жеті ата
қандастық тазалығын сақтау негізіне құрылған
қазақ ұлтының тәуелсіздігін, бірлігін, дін, тіл,
салт бірлігін, ұрпақ жалғастығын сақтауға
құрылған бірлік. Ол біртұтас мемлекеттік бірлік
болып келген, ол жүзі ішінің – жер, жесір дауы,
мал дауы, құн дауын, өзі шешетін, әскер алу,
қолбасшылар сайлау, хан сайлауда осы жүзбен
тәуелді болып отырған.
Қазақтың ата-баба шежіресі – рулық,
тайпалық, ұлыстық, ұлттық шежіреге ұласқан
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ
ТУРАЛЫ
Ғазиз
РАЙЫС
М. Әуезов атындағы
әдебиет және өнер институты
Фольклор және қолжазба өнерінің
ғылыми қызметкері
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
79
шежіре. Сондықтан тарихшылар бір ұлттың
шығу тегі мен қоғамдық жағдайы туралы зерт-
тегенде, алдымен сол ұлттың мұралық аңыз
шежірелеріне көңіл бөледі. Қазақта 20-10 атаға
дейін тарататын ақсақалдарды «шежіреші»
деп атады. Қазақта әр рудың, әр тайпаның өз
шежіресі болды. Бұлар көбіне оқығанынан
тоқығаны көп, ақылды адамдар болып, ата-ба-
ба шежіресін жинап, реттеп, жазып, таратушы,
айтып таратушы болды. Бұл шежірешілер өз за-
манында және ерте заманда болған ірі тарихи
оқиғалар, соғыс, апат, жұт, үркін-қорқын, қоныс
ауған ел, оқиғаларды, жеке хандар, батырлар,
шешендер, жыраулар туралы тарихи мәлімет,
шежірелік дерек беріп отырды. Және мұндай
шежірешілер байырғы қазақ тұрмыс, салты,
наным-сенімі, календарі, жыл, ай, күн есептері,
дәрігерлік, шипагерлік, оташылық қатарлы жан-
жақтылы білікті адам болған.
2. Қазақ жазба шежіресі қашан туған?
Қазақта жазу мәдениетінің қалыптасу тарих
ғылымының дамуына байланысты бұрынғы
ауыздан-ауызға тарап, ұрпақтан-ұрпаққа жал-
ғасып келген шежірелер жиналып жазбаға түсе
бастады. Қауырсын, қаламмен қағазға түсірілген
шежірелер рубасы мен билер, хан, сұлтандардың
қолында сақталды. Ерте орта ғасырларда өмір
сүрген, тарихшылар, этнографтар, ғалымдар
қазақ шежірелерін жинап, реттеп, сақтауды,
өз көзқарастарын қосып баяндауды дәстүрге
айналдырған, сөйтіп, ауызша шежірелер хатқа
түсіп, жазба шежірелерге айналды. Мысалы,
қазақ тарихшысы ғалым М.Ақынжановтың ай-
туынша, Қазақ шежіресі есте жоқ ерте заманнан
ру-тайпалық дәуір басталған VII ғасырдан ХХ
ғасырға дейінгі мезгілді қамтиды
1
.
1. Іле өзенінің алқабындағы Алмалық қала-
сында туып-өскен қаңлы тайпасынан шыққан
тарихшы, шежіреші және ақын Жапал Қарши
(1230-1315) 1300 жылы жазған шығармасы
«Мүлка хат ас-сұрақ» (сөздікке қосымша) атты
еңбегінде қаңлы, қыпшақ, найман, оғыз т.б.
тайпалардың ХІ-ХІІІ ғасырға дейінгі өмір-
тіршілігі мен шежіре-аңыздарын баяндаған.
Осындай шежіренің бірі «Насіпнама-қазақ»
(қазақ шежіресі) қолжазбасы мұнда ХІІІ-ХVІІІ
ғасырға дейін баяндаған.
2. Қазақ халқынан шыққан әйгілі тарих-
шы, ғұлама ғалымдар жинаған шежірелердің
ұндылары қазақтың дулат руынан шыққан
1. М.Ақынжанов. Қазақ халқының тегі туралы.
Мұхаммед Қайдар Дулати (1499-1551) жазған
«Тарихи-Рашиди»; 3. Қыдырғали Қосымұлы
Жалаири (1530-1605) жазған «Тарих ат тауа-
рих» («Жылнамалар жинағы») және 4. «Көшен
Қарауыл шежіресі» (ХVІІІ ғас.) мен Жәңгір
хан шежіресі (1835); 5. Шоқан Уәлиханов жа-
зып алған «Ұлы жүз шежіресі», Ә.Нияз жазған
«Үш жүздің шежіресі», Ахмет Жантөрин,
Мұса Шорманұлы, Өтеубай Бөжейұлы қатар-
лы жинаған «Қазақ жұртының шежіресі»,
Қорғанбек Бірімжанұлының ұйымдастыруымен
жиналған «Орта жүз бен кіші жүз шежіресі»
(1894) және Торғай қаласында ғалым, ақын,
жыраулар бас қосып, бір жыл кеңесіп жасаған
шежіре «Ғажайып шежіре», «Шыңғыснама» т.б
3. Қазақ хандығына шежіре неге керек
болды? ХV-ХVІІІ ғасырда қазақ хандығы за-
манында қазақ хандары өзіне қарасты елдің ру,
тайпа шежірелерін жинап, реттеп жаздырып хан
ордаларында сақтауды өз дәстүріне айналдыр-
ды.
Қазақ хандарының әкімшілік басқару жүйесі,
жерлік басқару жүйесі емес, ұлыстық басқару
жүйесі болатын. Сондықтан қазақ елін, ру, тай-
па, ұлыс, жүздерге бөліп басқарғандықтан, 200-
ден артық ру, тайпалардан құралған қазақ елін
билеп басқару үшін хандарға ру шежіресін білуі
қажет болды. Нақтылап айтқанда, хан басқарған
жүйе уәзір, әскери қосын құру, билер белгілеу,
рубасшылар белгілеу, қазына алып, салық, рулар,
өріс-қоныс, жаз жайлау, қыс қыстау жерлерін
белгілеу, рулар ара жер дауы, жесір дауы, құн
дауына билік айтуда шежіре білудің маңызы заң
білумен бірдей болды. Бұл ру-тайпа шежіресінен
сырт ел билеген хандардың нәсілдік шежірелер,
сол хан заманында туған ірі оқиғалар жылдарын-
да жаздырып сақтады. Мұндай шежіре Есім хан,
Тәуке хан, Әбілмәмбет ұрпақтарында болды.
«Жоғарыда айтылған шежірелердің бір
бөлімі Жәңгір ханда сақталған. ХVІІІ-ХІХ
ғасырларда қазақ хандары қытай елі мен мәдени
қатынаста болған. «Қазақ шежіресі» атты
кітап мәнжу тілінде Бейжіңдегі хан сарайы
мұрағатында тұр. Тарихи, ғылымдық құндылығы
жағынан ең құнды мәліметті шежіренің бірі
Ш.Құдайбердіұлының «Қазақ, қырғыз һәм хан-
дар шежіресі» деуге болады. Бұл шежіреде араб,
парсы, түрік, моңғол, орыс, қытай тілдеріндегі
мәліметтермен
салыстырылып
деректер
берілген және өз көзқарасы да айтылған. Бұдан
қалса тағы бір ғалым Құрманғали Халидов
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
80
жазған «Тауарих хамса» атты шығармада да өте
құнды мәліметтер бар.
Шежірелік деректерді жазып, жинауда
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Шоқан Уәлиханов,
Нұржан Наушабаев, Мұхаметжан Тынышбаев,
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтер көп еңбек етті.
4. Шежіренің түрлері. Шежіренің ру
шежіресі, тайпа шежіресі, ұлыс шежіресі, ұлт
шежіресі, хандар шежіресі, мемлекет шежіресі
сияқты түрлері болады. Қазақ шежірелерінің
жанры бойынша: 1. өлең сөз (поэзия), 2. жайын-
сөз (проза) шежіре, 3. өрнек (кесте) шежіре, 4.
жағрапиялық (жер, су, тау, тас) шежіре, 5. айтыс
(ақындық) шежіре қатары жанрларға бөлінеді.
Қазақ шежірелерінің үлкен бір саласы – өлең
шежіре. Мұның негізгі себебі: қазақ халқының
өмірінде өлең сөздің (поэзияның) атқаратын
тарихи-традициялық рөлі мен мұрагерлік
қасиеті жатыр. Қазақ өлең сөзінде «Ата өлең»
деген өлең түрі бар. Әсіресе ақындар айтысында
ақын әріптесінен «адамға тегін білмеу мін бола-
ды, айта отыр ата тегің кім болады», – деп жөн
сұраса айтысады. Әне, сол өлең шежіре осы ата
жөн сұрасудың дамыған түрі – қазақтың ақын
халық екендігін, өз өмірін өлеңмен түсіндіру,
шежірелік жыр-дастан ету, қазаққа тән қасиет,
сондықтан өлең шежіре қазақ фольклорының
шежірелік бір жанры.
Қазақ шежіресінің енді үлкен арнасы –
жайынсөз шежіре, (проза). Бұл да – қазақтың
шешендік өнерінің бір саласы ертегі, аңыз-
әңгіме, тарихи естелік, әңгіме, ұлы әңгімеге
ұласқан жанр түрлері. Мұны жазушы адам-
дар оқымысты, көпті көрген көсем, ойлы, ше-
шен тілді ел аталары ру шежірешілері болған,
шежіренің ана үш түрі де осылай тек мазмұндық
парықты.
Адамзат қоғамының даму тарихынан алғанда,
ру, тайпа, ұлыс, халық, ұлт болып қалыптасу,
даму барысы бар. Қазақ шежіресі – қазақ
ұлтының үш мың жылдық даму барысының
мәдени мұрасының бір саласы.
Қазақ ұлтының шығу тегі (нәсілі) атадан
таралуы туралы қазақ шежірелерінің көбінде
барлық «қазақ» аталатын адамдар «қазақ - ата
нәсілінен таратылады». Қазақтан Ақарыс, Бе-
карыс, Жанарыс деген үш ұл туады. Ақарыстың
ұрпағын «Ұлы жүз» деп атап, одан үйсін, қаңлы,
дулат, түркеш, жалайыр, албан, суан, шапыраш-
ты, ошақты, шанышқылы, сіргелі т.б. тайпалар
кірген. Бекарыстың ұрпағын «Орта жүз» деп
атап, одан: арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, ке-
рей, уақ тарайды. Жанарыстың ұрпағын «Кіші
жүз» деп атап, одан: әлімұлы (әлім, шөмекей,
кете, қаракесек, қарасақал, төртқара, шекті),
байұлы (адай, беріш, алшын, жаппас, есентемір,
малқар, таз, байбақты, тана, шеркеш, ысық,
қызылқұрт); жетіру (кердері, жағалбайлы, ке-
рейт, төлеу, табын, тама, рамадан) тарайды. Осы
рулардың өзіндік ұраны, таңбасы болған.
Ұлт дегеніміз – адамдардың бір терри-
торияда жасаған отандық бірлігі. Бір тілде
сөйлейтін тілдік бірлігі, бір наным-сенімдегі
діндік, бірлігі бір, салт-саналық рухани бірлігі,
тұрмыс-тіршіліктегі
шаруашылық
бірлігі
негізінде қалыптасқан қандастық қатынастағы
туысқандық бірлігін ұлт дейміз.
5. Шежіренің қазіргі маңызы. Бір ұлттың
тарихының бір бөлімі болғандықтан, ұлт
болудың жоғарғы шарты арқылы ата тегін тани
білетін ұрпақты тарихи өнеге арқылы қайта
тәрбиелеу болып табылады. Біздің шежіре жи-
нап, жария ету мақсатымыз – халқымыздың өз
шежіресін оқып, білу, танып, қайсысы шын,
қайсысы өтірік екенін зерттеп, шындыққа көзін
жеткізу, сөйтіп ұлтымыздың мұралық шежіресін
табу.
Қазіргі кезде қазақтың екі жүзден астам
ру шежіресі бар. Осылардың ортақ кемістігі
сол – айтқан, жазған, не жинаған адамдардың
шежірелік білімі әртүрлі, көбіне өз руына тар-
ту, діни көзқарас жетегіне еру басқаларды
қорлау, кемсіту, жауластыру сияқты көзқарастар
араласқан. Мысалы, VІІІ-Х ғасырларда қазаққа
ислам діні таралуына байланысты қазақтың
тегін арабтың Аннас сахабасына қатысты та-
ратулар, кейде уақыт жағынан ауыстырулар,
жер-су, адам аттарының ауысулары сияқты
жаңсақтық болады. Шындыққа көз жеткізу
үшін тарихи, ғылыми дәлелді сипатқа жеткен-
ше іздену керек. Шежіре – тарихтың бір бөлімі
болғанмен, шежірені тарих орнына қоюға бол-
майды. Сонымен бірге шежіреде ұлтымыздың
тарихи, этнографиялық, фольклорлық, тілдік
өміріне қатысты мол мәліметтер бар. Шежіреге
немқұрайды қарасақ, тарихымыздың мәнді бір
қайнар көзінен айрылып қаламыз. Қазақ үшін
ататекті білу – ұрпағына жеті атасын үйрету па-
рыз, қарыз. Және жеті атаға толмай қыз алыспа-
уды – ұлттық дәстүр тазалығы деп түсінгеніміз
абзал.
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
81
1. Şejire degen ne? «Şejire» degen sözdiñ
törkini arabtıñ «şıjre» – «butaq», «tarmaq»
degen mağına bildiretin atawsözinen şıqqan.
Şejire – bir ulttıñ şığw tegi men atalıq näsiliniñ
tarmaqtap urpaq jalğastığın, rwğa taralwın
baïandaytın tarïx ğılımınıñ bir tarmağın
tüsindiretin ataw. Qazaq rw şejiresi qazaq jazw
tarïxınan burın awızşa söz öneri köleminde
twıp, damığan «ata tek», näsil şejiresi retinde
boldı da, şeşen, şejireşi, bïler awızşa tarattı.
Bul şejireler bir atadan tarağan urpaqtardıñ,
twıs-qandastıq qatınasın bildiretin rwlıq şejire
alğaş sol rwdıñ aqıldı qarïalar awzınan añız-
ertek retinde aytılıp, soñğı urpaqqa öset, mura,
aqıl, naqıl, şeşen til arqılı jetip otırdı. Sondıqtan
qazaq urpağına rwlıq şejire bilwdi öset,
mindet dep üyretip, «jeti atasın bilmegen –
jetesizdik belgisi», keyde «jeti atasın bilmegen
– jetimdiktiñ belgisi», – dep sögedi. Onıñ
sebebi: 1. Jeti atasınıñ kim ekenin üyretetin
atası bolmadı ğoy; 2. Atası üyretse de jetesiz,
teksiz, namıssız, zeyin-zerdesiz balada aqıl
oysızdığınan üyrenbeydi; 3. Qazaq jeti atağa
tolmay qız alıspaydı; 4. Bir äkeden twğan jeti
twıstı äkesi, balası, nemeresi, şöberesi, şöpşegi,
nemenesi, twajatı dep atawdan «şejire»
bastaladı; 5. Jeti sanı – qazaqtıñ nanım-senim,
saltına da qatıstı jağı bar keli totemdik uğım.
Jeti atanıñ bir bwınınıñ urpaq jalğasar waqıtı
– 30 jıl desek, jeti ata 210 jıl – eki ğasır waqıt.
Şejire arqılı bir adamnıñ ata-tegin, näsilin, rwın,
ulısın bilwge, qoğamdağı ornın, bolmıs-bitimin
bilwge boladı. Qazaqta üş jurt bar: öz jurtı,
nağaşı jurtı, qayın jurtı. Şejirede osı üş jurttıñ
salıs tırması negizde xalıqtanw qalıptasadı.
Rw-qandastıq birlik, ulıs-müddelik birlik,
memlekettik saïasï ekonomïka, mädenettik
birlik. Şejire rwdan bastaw alğanımen, ol – ult
şejiresi, al jüz tarïxı, älewmettik jüye eñ aldımen
ornalaswdı turmıs-tirşiligi boyınşa otan, elin,
jerin qorğaw müddesinen – jeti ata qandastıq
tazalığın saqtaw negizine qurılğan qazaq ultınıñ
täwelsizdigin, birligin, din, til, salt birligin,
urpaq jalğastığın saqtawğa qurılğan birlik. Ol
birtutas memlekettik birlik bolıp kelgen, ol jüz
işinen – jer, jesir dawı, mal dawı, qun dawın,
özi şeşetin, äsker alw, qolbasşılar saylaw, xan
saylawda osı jüzben täweldi bolıp otırğan.
Qazaqtıñ ata-baba şejiresi – rwlıq, taypalıq,
ulıstıq, ulttıq şejirege ulasqan şejire. Sondıqtan
tarïxşılar bir ulttıñ şığw tegi men qoğamdıq
jağdayı twralı zerttegende, aldımen sol ulttıñ
muralıq añız şejirelerine köñil böledi. Qazaqta
20-10 atağa deyin taratatın aqsaqaldardı
«şejireşi» dep atadı. Qazaqta är rwdıñ, är
taypanıñ öz şejiresi boldı. Bular köbine
oqığanınan toqığanı köp, aqıldı adamdar bolıp,
ata-baba şejiresin jïnap, rettep, jazıp, taratwşı,
aytıp taratwşı boldı. Bul şejireşiler öz zamanında
jäne erte zamanda bolğan iri tarïxï oqïğalar,
soğıs, apat, jut, ürkin-qorqın, qonıs awğan
el, oqïğalardı, jeke xandar, batırlar, şeşender,
jırawlar twralı tarïxï mälimet, şejirelik derek
berip otırdı. Jäne munday şejireşiler bayırğı
qazaq turmıs, saltı, nanım-senimi, kalendari, jıl,
QAZAQ ŞEJIRESI
TWRALI
Ğazïz RAYIS,
M. Äwezov atındağı ädebet jäne
öner ïnstïtwtı fol klor jäne qoljazba
öneriniñ ğılımï qızmetkeri
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
82
ay, kün esepteri, därigerlik, şïpagerlik, otaşılıq
qatarlı jan-jaqtılı bilikti adam bolğan.
2. Qazaq jazba şejiresi qaşan twğan?
qazaqta jazw mädenetiniñ qalıptasw tarïx
ğılımınıñ damwına baylanıstı burınğı awızdan-
awızğa tarap, urpaqtan-urpaqqa jal ğasıp kelgen
şejireler jïnalıp jazbağa tüse bastadı. Qawırsın,
qalammen qağazğa tüsirilgen şejireler rwbası
men bïler, xan, sultandardıñ qolında saqtaldı.
Erte orta ğasırlarda ömir sürgen, tarïxşılar,
etnograftar, ğalımdar qazaq şejirelerin jïnap,
rettep, saqtawdı, öz közqarastarın qosıp
baïandawdı dästürge aynaldırğan, söytip, awızşa
şejireler xatqa tüsip, jazba şejirelerge aynaldı.
Mısalı, qazaq tarïxşısı ğalım M.Aqınjanovtıñ
aytwınşa, qazaq şejiresi este joq erte zamannan
rw-taypalıq däwir bastalğan VII ğasırdan XX
ğasırğa deyingi mezgildi qamtïdı .
1. Ile özeniniñ alqabındağı almalıq qala-
sında twıp-ösken qañlı taypasınan şıqqan
tarïxşı, şejireşi jäne aqın Japal Qarşï (1230-
1315) 1300 jılı jazğan şığarması «Mülka xat
as-suraq» (sözdikke qosımşa) attı eñbeginde
qañlı, qıpşaq, nayman, oğız t.b. Taypalardıñ XI-
XIII ğasırğa deyingi ömir-tirşiligi men şejire-
añızdarın baïandağan. Osınday şejireniñ biri
«nasipnama-qazaq» (qazaq şejiresi) qoljazbası
munda XIII-XVIII ğasırğa deyin baïandağan.
2. Qazaq xalqınan şıqqan äygili tarïxşı,
ğulama ğalımdar jïnağan şejirelerdiñ undıları
qazaqtıñ dwlat rwınan şıqqan Muxammed
Qaydar Dwlatï (1499-1551) jazğan «Tarïxï-
Raşïdï»; 3. Qıdırğalï Qosımulı Jalaïrï (1530-
1605) jazğan «Tarïx at tawarïx» «Jılnamalar
jïnağı»; 4. «Köşen qarawıl şejiresi» (XVIII
ğ.) men Jäñgir xan şejiresi (1835); 5. Şoqan
Wälïxanov jazıp alğan «Ulı jüz şejiresi»,
Ä
.Nïaz jazğan «Üş jüzdiñ şejiresi», Axmet
Jantörïn, Musa Şormanulı, Ötewbay Böjeyulı
qatarlı jïnağan «Qazaq jurtınıñ şejiresi»,
Qorğanbek Birimjanulınıñ uyımdastırwımen
jïnalğan «Orta jüz ben kişi jüz şejiresi» (1894)
jäne Torğay qalasında ğalım, aqın, jırawlar bas
qosıp, bir jıl keñesip jasağan şejire «Ğajayıp
şejire», «Şıñğısnama» t.b.
3. Qazaq xandığına şejire nege kerek boldı?
XV-XVIII ğasırda qazaq xandığı zamanında
qazaq xandarı özine qarastı eldiñ rw, taypa
şejirelerin jïnap, rettep jazdırıp xan ordalarında
saqtawdı öz dästürine aynaldırdı.
Qazaq xandarınıñ äkimşilik basqarw jüyesi,
jerlik basqarw jüyesi emes, ulıstıq basqarw
jüyesi bolatın. Sondıqtan qazaq elin, rw, taypa,
ulıs, jüzderge bölip basqarğandıqtan, 200-
den artıq rw, taypalardan quralğan qazaq elin
bïlep basqarw üşin xandarğa rw şejiresin bilwi
qajet boldı. Naqtılap aytqanda, xan basqarğan
jüye wäzir, äskerï qosın qurw, bïler belgilew,
rwbasşılar belgilew, qazına alıp, salıq, rwlar,
öris-qonıs, jaz jaylaw, qıs qıstaw jerlerin
belgilew, rwlar ara jer dawı, jesir dawı, qun
dawına bïlik aytwda şejire bilwdiñ mañızı zañ
bilwmen birdey boldı. Bul rw-taypa şejiresinen
sırt el bïlegen xandardıñ näsildik şejireler, sol
xan zamanında twğan iri oqïğalar jıldarında
jazdırıp saqtadı. Munday şejire Esim xan,
Täwke xan, Äbilmämbet urpaqtarında boldı.
«Joğarıda aytılğan şejirelerdiñ bir bölimi
jäñgir xanda saqtalğan. XVIII-XIX ğasırlarda
qazaq xandarı qıtay eli men mädenï qatınasta
bolğan. «Qazaq şejiresi» attı kitap mänjw tilinde
Beyjiñdegi xan sarayı murağatında tur. Tarïxï,
ğılımdıq qundılığı jağınan eñ qundı mälimetti
şejireniñ biri Ş.Qudayberdiulınıñ «Qazaq,
qırğız xäm xandar şejiresi» dewge boladı. Bul
şejirede arab, parsı, türik, moñğol, orıs, qıtay
tilderindegi mälimettermen salıstırılıp derekter
berilgen jäne öz közqarası da aytılğan. Budan
qalsa tağı bir ğalım qurmanğalï xalïdov jazğan
«tawarïx xamsa» attı şığarmada da öte qundı
mälimetter bar.
Şejirelik derekterdi jazıp, jïnawda Şäkärim
qudayberdiulı, Şoqan Wälïxanov, Nurjan
N
awşabaev, Muxametjan Tınışbaev, Mäşxür
Jüsip Köpeevter köp eñbek etti.
4. Şejireniñ türleri. Şejireniñ rw şejiresi,
taypa şejiresi, ulıs şejiresi, ult şejiresi, xandar
şejiresi, memleket şejiresi sïaqtı türleri boladı.
Qazaq şejireleriniñ janrı boyınşa: 1. Öleñ söz
(poezïa), 2. Jayın söz (proza) şejire, 3. Örnek
(keste) şejire, 4. Jağrapïalıq (jer, sw, taw, tas)
şejire, 5. Aytıs (aqındıq) şejire qatarı janrlarğa
bölinedi.
Qazaq şejireleriniñ ülken bir salası – öleñ
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
83
şejire. Munıñ negizgi sebebi: qazaq xalqınıñ
ömirinde öleñ sözdiñ (poezïanıñ) atqaratın
tarïxï-tradïцïalıq röli men muragerlik qaseti
jatır. Qazaq öleñ sözinde «ata öleñ» degen
öleñ türi bar. Äsirese aqındar aytısında aqın
äriptesinen «adamğa tegin bilmew min boladı,
ayta otır ata tegiñ kim boladı», – dep jön
surasa aytısadı. Äne, sol öleñ şejire osı ata
jön suraswdıñ damığan türi – qazaqtıñ aqın
xalıq ekendigin, öz ömirin öleñmen tüsindirw,
şejirelik jır-dastan etw, qazaqqa tän qaset,
sondıqtan öleñ şejire qazaq fol klorınıñ şejirelik
bir janrı.
Qazaq şejiresiniñ endi ülken arnası –
jayınsöz şejire, (proza). Bul da – qazaqtıñ
şeşendik öneriniñ bir salası ertegi, añız-äñgime,
tarïxï estelik, äñgime, ulı äñgimege ulasqan
janr türleri. Munı jazwşı adamdar oqımıstı,
köpti körgen kösem, oylı, şeşen tildi el ataları
rw şejireşileri bolğan, şejireniñ ana üş türi de
osılay tek mazmundıq parıqtı.
Adamzat qoğamınıñ damw tarïxınan
alğanda, rw, taypa, ulıs, xalıq, ult bolıp
qalıptasw, damw barısı bar. Qazaq şejiresi –
qazaq ultınıñ üş mıñ jıldıq damw barısınıñ
mädenï murasınıñ bir salası.
Qazaq ultınıñ şığw tegi (näsili) atadan
taralwı twralı qazaq şejireleriniñ köbinde
barlıq «qazaq» atalatın adamdar «qazaq -
ata näsilinen taratıladı». Qazaqtan Aqarıs,
Bekarıs, Janarıs degen üş ul twadı. Aqarıstıñ
urpağın «Ulı jüz» dep atap, odan üysin, qañlı,
dwlat, türkeş, jalayır, alban, swan, şapıraştı,
oşaqtı, şanışqılı, sirgeli t.b. taypalar kirgen.
Bekarıstıñ urpağın «Orta jüz» dep atap, odan:
arğın, nayman, qoñırat, qıpşaq, kerey, waq
taraydı. Janarıstıñ urpağın «Kişi jüz» dep atap,
odan: älimulı (älim, şömekey, kete, qarakesek,
qarasaqal, törtqara, şekti), bayulı (aday, beriş,
alşın, jappas, esentemir, malqar, taz, baybaqtı,
tana, şerkeş, ısıq, qızılqurt); jetirw (kerderi,
jağalbaylı, kereyt, tölew, tabın, tama, ramadan)
taraydı. Osı rwlardıñ özindik uranı, tañbası
bolğan.
Ult degenimiz – adamdardıñ bir terrïtorïada
jasağan otandıq birligi. Bir tilde söyleytin tildik
birligi, bir nanım-senimdegi dindik, birligi bir,
salt-sanalıq rwxanï birligi, turmıs-tirşiliktegi
şarwaşılıq birligi negizinde qalıptasqan
qandastıq qatınastağı twısqandıq birligin ult
deymiz.
5. Şejireniñ qazirgi mañızı. Bir ulttıñ
tarïxınıñ bir bölimi bolğandıqtan, ult bolwdıñ
joğarğı şartı arqılı ata tegin tanï biletin urpaqtı
tarïxï önege arqılı qayta tärbelew bolıp tabıladı.
Bizdiñ şejire jïnap, jarïa etw maqsatımız –
xalqımızdıñ öz şejiresin oqıp, bilw, tanıp,
qaysısı şın, qaysısı ötirik ekenin zerttep,
şındıqqa közin jetkizw, söytip ultımızdıñ
muralıq şejiresin tabw.
Qazirgi kezde qazaqtıñ eki jüzden astam
rw şejiresi bar. Osılardıñ ortaq kemistigi
sol – aytqan, jazğan, ne jïnağan adamdardıñ
şejirelik bilimi ärtürli, köbine öz rwına
tartw, dinï közqaras jetegine erw basqalardı
qorlaw, kemsitw, jawlastırw sïaqtı közqarastar
aralasqan. Mısalı, VIII-X ğasırlarda qazaqqa
ïslam dini taralwına baylanıstı qazaqtıñ tegin
arabtıñ Annas saxabasına qatıstı taratwlar,
key de waqıt jağınan awıstırwlar, jer-sw, adam
attarınıñ awıswları sïaqtı jañsaqtıq boladı.
Şındıqqa köz jetkizw üşin tarïxï, ğılımï däleldi
sïpatqa jetkenşe izdenw kerek. Şejire – tarïxtıñ
bir bölimi bolğanmen, şejireni tarïx ornına
qoyuğa bolmaydı. Sonımen birge şejirede
ultımızdıñ tarïxï, etnografïalıq, fol klorlıq, tildik
ömirine qatıstı mol mälimetter bar. Şejirege
nemquraydı qarasaq, tarïxımızdıñ mändi bir
qaynar közinen ayrılıp qalamız. Qazaq üşin
atatekti bilw – urpağına jeti atasın üyretw parız,
qarız. Jäne jeti atağa tolmay qız alıspawdı –
ulttıq dästür tazalığı dep tüsingenimiz abzal.
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
|