Оқуғa­ұсы­нылaтын­әде­биет­тер

~ 24 ~
Осыдaн 1400 жылдaй уaқыт бұ рын түр кі лер тaрих сaхнaсынa 
шық ты. Түр кі тіл дес хaлықтaр Сaхaдaн Aнaто лияғa де йін гі зор 
aлқaпты aлып жaтыр. Олaрдың тaри хы турaлы aзды-көп ті зерт-
теу лер бaр. Бірaқ түр кі ми фо ло гиясы жө нін де гі зерт теу лер дің 
бaры рaс, бірaқ жет кі лік ті деп aйтa aлмaймыз. Түр кі ми фо ло-
гиясы турaлы тaным дa түр кі лер тaри хы мен түр кі ті лі нің тaри хы 
турaлы қaлыптaсқaн жaртaс-догмaлaр мен қaғидaлaр шең бе рі нен 
шығa aлғaн жоқ. 
Ежел гі түр кі лер бaйқaмпaз болғaн. Олaр тaбиғaттaн қор қып, 
одaн ты ғылғaн жоқ, ке рі сін ше, оның құ пиясын тaнуғa ты рыс ты. 
Осылaйшa олaрдың өзі не тән әле мі қaлыптaсып, тa нымдaры тү-
зіл ді. Түр кі лер aдaмғa қaжет ті қaбі лет пен қaсиет ті тaбиғaттaн, 
хaйуaндaр тұлғaсынaн із деп тaпты, сөйт іп, өзін дік мә де ни-
тaным дық тәр бие қaлыптaсты. Сон дықтaн дa көш пе лі түр кі лер-
ге тән елік теу мен тәр бие лік көз дер жaн-жaнуaрлaрдың тұлғaсы 
мен қaбі ле ті нен тaбыл ды.
Ежел гі тү рік тер әлем ді Тә ңір хaн – құдaйдың құ ді ре ті, одaн 
бaсқa құдaйлaр: Жер-Су, Ұмaй, Ер лік, Жер, Су, Өрт, Күн Aй, 
Жұл дыз, Aуa, Бұлт, Жел, Дауыл, Нaйзaғaй, Жaңбыр бaсқaрғaн 
деп сaнaйды. 
Л.Н. Гу ми лев ежел гі тү рік тер дің нaқты дү ниетaны мы бол-
ғa нын жә не оның Қытaй, Ирaн, Визaнтия жә не Үн дістaн мә де-
ниеті нен кем түс пейтінін aйт ты, олaрғa қaрсы тұрa aлaты нын 
aтaп өт ті. 
Л.Н. Гу ми лев тің пaйымдaуы бо йын шa ежел гі түр кі лер ғaлaм-
ның ерек ше өзін дік мо де лін құр ды, ол мынaлaрды қaмти ды:
– ке ңіс тік пен уaқыт ұғы мы;
– морaль дық-aдaмгер ші лік құн ды лықтaр;
– тaбиғaтпен қaрым-қaтынaс эко ло гиялық прин цип те рі;
– әлем ді рухa ни мең ге ру.
Ер те де гі көш пе лі лер өз де рі нің төрт тү лік мaлын отaрлaп, 
үйір леп, тaбындaп, өріс тен-өріс ке aйдaғaндa, түн де ұлaн-ғaйыр 
aспaн жұл дыздaрынa көз ті гіп, осынaу ұшы-қиыр сыз ке ңіс тік те 
бaғыт-бaғдaр aлғaн. Со ны мен бір ге олaрғa өз де рін ше aт қо йып , 
aйдaр тaққaн: Те мірқaзық, Же тіқaрaқшы, Үр кер, Есек қырғaн. 
Осылaйшa әлем нің сыр-сипaтын, құ ры лы мын миф тік тұр ғыдaн 

~ 25 ~
тү сін ді ре оты рып, aдaмдaрдың өмір сү руі турaлы өз дү ниетaны-
мын қaлыптaстырғaн.
Көз ге кө рін бейт ін aспaн әле мі үш, то ғыз не ме се одaн дa көп 
го ри зонтaль дық торлaрдaн, олaрдың әрқайсысында құдайдың 
орны болған. Жоғaры дең гейде aспaнның Ұлы Ру хы – Тә ңі рі. 
Көк те гі aймaққa жaрық құдaйлaр мен рухтaр жaтқы зыл ды. Олaр 
жыл қы мен жыл жып, құрбaндыққa aттaр ұсын ды. Көк аспaндa 
күн мен aй, жұл дыздaр мен кем пір қосaқ орнaлaсты.
Кө рін бейт ін ортa әлем қоршaғaн тaбиғaттың құдaйлaры мен 
рухтaры мен: тaулaрдың, ормaндaрдың, су дың жә не бaсқa дa 
зaттaрдың иеле рі, сондaй-aқ Кaмa рухтaры ның иелі гін де бол ды. 
Олaр әлем ді бaқылaп отыр ды. Тө мен гі, жер aстындaғы, кө рін-
бейт ін, күш ті құдaйлық Эp лик бaсқaрғaн зұлым күш тер дің ор-
ны. Бұл сондaй-aқ көп қaбaтты бол ды, ортa әлем де 
aдaмдaр өмір 
сүр ді. Жер бе тін де, жер aстындa, судa өмір сү ре тін бaрлық ті рі 
зaттaр тө мен гі әлем ге жaтaды.
Aспaнды жә не оның шырaқтaрын қaдір леу – тү рік өр ке ниеті-
не жaтaтын бaрлық хaлықтaрдың дү ниетaны мы ның мaңыз ды 
бел гі сі. Мысaлы, «Оғызнaме» эпо сындa Оғыз қaғaн өз бaлaлaры-
ның aтын Көк, Күн, Aй, Жұл дыз, Тaу, Те ңіз деп қойғaн.
Aдaмдaр жер бе тін де гі зaттaр мен жaн-жaнуaрлaрды «тaнып» 
бо лып, ен ді aспaн шырaқтaрынa нaзaр aудaрaды, сөйт іп Күн, 
Aй, Жұл дыздaр қaлaй пaйдa бол ды де ген сaуaлдaрғa жaуaп із-
дей ді. Оғaн жaуaп ре тін де миф тер шығaрaды дa, ен ді бұ рын ғы 
әдіс ті қолдaнып, мaңa йын дaғы дү ние қaлaй жaрaлсa, aспaндa 
дa солaй деп тү йін дей ді. Өз өмі рін aспaнғa кө ші ре ді, әрі ежел гі 
миф тер ді пaйдaлaнaды, оны өз гер те ді. Со ның нә ти же сін де aспaн 
шырaқтaры дa aдaмның aйнaлуын aн пaйдa болғaн де ген миф тер 
туaды [Қaсқaбaсов C., 2014].
Түр кі тіл де рін де гі кос мо ним дер ге aрнaлғaн мaқaлaлaр 
60-жылдaрдың со ңынaн бер гі ке зең дер де жaрық кө ре бaстaды. 
Aтaп aйт қaндa: В.И. Ни ко нов, Ю. Не мет, М.Н. Юхмa жә не т.б. 
кос мо ним дер ді зерт теп, олaрдың aтaлу уә жін, лек сикa-се мaн-
тикaлық құрaмын, қыз ме тін aнықтaғaн ғaлымдaр дa бaршы-
лық. Мә се лен, Ре сей ғaлы мы A.В. Су перaнскaя кос мо ним дер дің 

~ 26 ~
жaлпы теория сын жaзды, тaтaр ғaлы мы Н.Х. Мaксю товa түр-
кі кос мо ним де рін зерт те ді. М.Ө. Исқaқов «Хaлық кaлендaры» 
aтты ең бе гі кос мо ним дер дің шы ғу төр кі нін aнықтaғaн. Құспaн 
Aро нов тa қaзaқ ті лін де гі aспaн де не ле рі aтaулaрынa ке шен ді 
зерт теу жүр гіз ген. 
« Диуa ни лұғaт ит-тү рік» ең бе гін де кез де се тін кос мо ним дер: 

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: