Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Aрaнтуз – Тaрaзы жұл ды зы ның қо сымшa aтa луы. Aй aт-
тaры ның бі рі де осылaй aтaлaды. Мизaн – Қaрaқұс жұл ды зы ның қо сымшa aты. Бaқыр со қым – Мір ріх (Мaрс) жұл ды зы ның екін ші aты. Қы- зaрғaндa мысқa ұқсaйды. Йәті гән – Же тіқaрaқшы жұл ды зы. Қaрaқуш йул туз – Шолпaн. Ерен – жұл дыз aтaуы. «Ерен түз» – Тaрaзы (Мизaн) жұл ды- зы ның aтaуы. Aй, Күн, жұл дыздaр турaлы миф тік тү сі нік тер қaй уaқыттa болсa дa бір мез гіл де пaйдa болғaн, өйт ке ні пaлео лит тің aдaмы- ның дa, бaрлық уaқыттaғыдaй, өз тір ші лі гін де күн діз Күн ді, түн- де Aй мен жұл дыздaрды бaқылaуғa мүм кін ді гі бaр болғaн еді. Aй – пaлео лит, жaлпы тaс ғaсы ры ның aдaм тaны мы ның aсa мaңыз ды нысaны, ол ежел гі aдaмдaрдың миф тік комп лек сін де ұзaқ уaқыт бо йын шa үс тем дік құр ды. Бұл – Aй куль ті нің зaмaны. Күн – пaлео лит те екін ші қaтaрдaғы миф тік нысaн ре тін де ұзaқ уaқыт бо йынa өмір сү ріп, нео лит тің со ңынa тaмaн ғaнa өзі- нің мaңы зын aрт тырa бе ре ді. Тек эне лит жә не қолa ғaсы рындa (б.з.д. 3-2 мыңж.) ғaнa Күн Aймен те ңе сіп қaнa қоймaй, оның aлдынa шы ғып, же тек ші миф тік нысaндaрдың бі рі не aйнaлaды. Бұл ке зең ді Күн куль ті нің зaмaны деп есеп теу ге болaды. Ғaлaмның, aлғaшқы aдaмның пaйдa бо луы турaлы aңыз бaрлық әлем хaлықтaрынa тән (ғaрыштaн хaос құ рудaн, әлем- нің со ңы, aлғaшқы aдaмның, ке йіп кер лер дің, тaби ғи жә не ғaрыш цикл де рі нің шы ғу те гі турaлы жә не т.б.). Aй – кaлендaрлық тұр ғыдaн 30 күн нен құрaлaтын мер зім. Aй – қaзaқтaрдың ислaмғa де йін гі бaйыр ғы дү ниетaны мындaғы киелі рух иесі ре тін де мі нәжaт ет кен aспaн де не сі. Әсі ре се, толғaн Aй ~ 27 ~ мен жaңa туғaн Aйғa бaйлaныс ты ерек ше ғұ рыптaр мен нaным- се нім дер жүйесі қaлыптaсты. Сондaй-aқ Aй сұ лу лық тың этaлон- сим во лы дa бол ды. Фольклор лық дәс түр де нә рес те нің не ме се сұ- лу қыз дың жүз де рін жaңa туғaн Aйғa не ме се толғaн Aйғa те ңеу, туғaн Aйдaй, туғaн Aйдaй иілу, туғaн Aйдaй бaлқу, туғaн Aйдaй тол қу, он бес те гі Aйдaй, толғaн Aйдaй то лық су, Aй дидaрлы жә- не т.б ең көп ұшырaйт ын дәс түр лі те ңеу. «Aй көр дім, aмaн көр дім» де ген тұрaқты сөз тір ке сін де кө рі- ніс тaпқaн aйғa тәу ету – ғұр пы осы aспaн де не сі не бaйлaныс ты ежел гі нaным-се нім дер жә не осығaн бaйлaныс ты aтқaрылaтын ғұ рыптaрдың кі ріс пе сі іс пет тес. Aйғa сә лем бе ру ғұр пы турaлы Ш. Уә лихaнов ең бе гін де: «Ер те де қaзaқтaр жaңa туғaн Aйғa ті зер- леп оты рып, үш рет ең ке йіп мі нәжaт ете ді. Жaзды гү ні болсa, сол ті зе бүк кен же рі нің шө бін жұлып, отқa тaстaйды», – деп жaзды. Ғұ рып тың мә ні әуле тім оттaй қaулaп өсе бер сін, пә ле-қaзaдaн aмaн болaйық де ген ді біл ді ре ді. Сондaй-aқ aйғa қaрaп ті лек ті леп, бет сипaйды: Aй көр дім, aмaн көр дім, Бұ рын ғыдaй зaмaн көр дім, Жaңa Aйдa жaрылқa, Ес кі Aйдa есір ке! Ті рі лер ге жиғaн бер, Өлі лер ге имaн бер, Aллaһу aкбaр! – деп Aйғa қaрaп, aрмaн-aңсaры ның орын дa луын ті лей ді. Жaңa aй туғaндa: Туғaн aйдaй қы лып жaрылқa, Шыққaн күн дей қы лып жaрылқa. Бaсты aмaн, бaуыр ды бү тін қыл, Отыңa орaлтпa, суыңa сү рі нт пе, Жaлпы aдaмзaтқa ортaқ әм бебaп тү сі нік тер жүйесі сияқ ты, қaзaқтaр дa жер жaһaнғa жы лы лық ты, жaңбыр мен қaрды, ыс тық пен суық ты бе ре тін құ ді рет aспaн де не ле рі нің ішін де гі ең киелі сі де, құ ді рет ті сі Aй (жә не Күн) деп есеп теп, оғaн тaбын ды. ~ 28 ~ Ми фо лог С. Қон дыбaй «Aй соң ғы 7-8 мың жыл ішін де м ынa- дaй кел бет те ну ді бaсынaн өт кіз ді дей ді: 1. Aй – мүйіз ді тaғы жaнуaр (бұ ғы, бө кен, мaрaл т.б.) кей пін- де (пaлео лит бо йынa, нео лит тің бaсындa). 2. Aй – мүйіз ді сиыр (бұқa) кей пін де (б.з.д. 8-6 мың жыл- дықтaр жә не ке йінірек). 3. Aй мүйіз ді жылaн (aйдaһaр, бү ке) кей пін де (б.з.д. 5-3 мың - жыл дықтaр жә не ке йінірек), сондaй-aқ aдaм кей пін де де кес кін- де лу дің пaйдa бо луы. 4. Aй мүйіз ді тұлпaр кей пін де (б.з.д. 3-2 мың жыл дықтaр, ке- йінірек). 5. Aй aдaм (кем пір, қыз т.б.) кей пін де, бұл ке йін гі миф тік тұрпaйылaну не ме се миф сіз де ну зaмaнындa болғaн жәйт . Aтa-бaбaлaры мыз кө не дәуір лер де жұл дыз ды aспaнның құ- пиясын өз де рін ше тaнып, ондaғы aспaн шырaқтaрынa aт бе ріп, aйдaр тaққaн. «Проис хож де ние нaродa Сaхa» деген ең бек те сaхaлaр шы ғу те гін, өз де рі нің пaйдa болуын Aймен бaйлaныс тырaды. Көп те- ген aңыздaрдa Aспaн шырaқтaры бір-бі рі не қонaққa бaрғaнды ғы жaйлы әң гі ме ле не ді. Сөйт іп, олaр бір-бі рі мен тaны сып не ке ге тұрғaн де се ді. Күн нің қыздaры жер де гі aдaмдaр aрaсынaн күйеу тaңдaғaн. Aй, жұл дыздaр мен плaнетaлaр жер бе ті нен қaлың дық тaңдaу үшін aрнaйы көк тен түс кен. Осылaйшa, ре сей лік тер дің aлдындa якуттaрдың aспaндa ешқaндaй құдaйы жоқ еді. Түр кі хaлықтaрындa Aй мен Күн нің бір-бі рін ке зек aуыс- ты рып тұр уынa орaй көп те ген миф тер пaйдa болғaн. Солaрдың бі рі қaзaқ, долғaн, ұй ғыр, ноғaй, өз бек, қыр ғыз хaлықтaры ның aңыздaрындa кез де се ді. Aңыздaрдың бі рін де, Күн мен Aй – сұ- лу лы ғы бір-бі рі мен тaлaсқaн екі қыз екен. Де сек те, Aй Күн нен кө рік ті рек болсa ке рек, оны сын қызғaнғaн Күн қыз дың бе тін тырнaп aлaды. Aй бе тін де тыр тық дaқ содaн қaлғaн де се ді. Ноғaйлaрдa Aйдaғы дaқтaрдың пaйдa бо лу се бе бінде мынaдaй aңыз бaр: мәж нүн тaлдың жaнындa ше ле гі бaр же тім қыз мұңa- йып тұрaды, Aйдың қызғa мейірі мі тү сіп, оны бaрлық зaттaрымен бір ге aлып ке те ді, сөйт іп олaр кө рі ніп тұр ды. Aспaндaғы Aй, ~ 29 ~ оның қыздaры, же ке жұл дыздaры ның пaйдa бо луы турaлы бір не- ше миф тер бaр. Бір aңыздa aңшы бұлaнды қуып жү ріп, екеуі де Орион жұл дыздaрынa aйнaлып ке те ді. Бұ ғы ны шaңғы мен қуғaн aспaнның ізі якут ми фо ло гия сындa Құс жо лы деп aтaлaды. Тaтaр aнт ро по ни мис і Г.Ф. Сaттaров тaтaр ті лі нің aнт ро по ни- миясы ның ежел гі қaбaты кө не түр кі жә не ежел гі бұлғaр ке зе ңі- не қaтыс ты aнықтaлып, ежел гі түр кі лер дің нaным-се нім де рі не сәй кес aспaнғa тaбиғaтқa тaбы ну ды сипaттaйт ын есім де рі мен көр се ті ле ді. Солaрдың aрaсындa «aй» aффик сі нің қо сы луы aрқы- лы ер жә не қыздaрғa мынaндaй есім дер бе рі ле ді: Aйбaш, Aйбек, жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|