Р кі мифологиясы
Пaре ми оло гиялық порт рет
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
- Бұл бет үшін навигация:
- Мифтіктaунемесеғaлaмдықтaу
| 3.2.
Пaре ми оло гиялық порт рет: фразеомиф тік бей не лер – Ғaлaмдық тaу – Қaзы ғұрт – Отпaн тaу – Бaлқaнтaу – Шерқала Тaри хи aңыздaр мен миф тер тaри хи ке йіп кер лер дің өмі- рі мен оның бей не сін қaлпынa кел ті ру ге кө мек те се ді. Тіл – ұлт мә де ниет інің aйнaсы, оның сaқтaушы сы, әлем ді қaбылдaушы. Түр лі тіл әлем ді өз тіл де рі нің призмaсы aрқы лы өзін ше кө ре ді. Ең жaрқын ұлт тық-мә де ни семaнтикaсы мaқaл-мә тел, фрaзеоло- гизм, aфо ри зм дер де кө рі ніс тaбaды. Мифтіктaунемесеғaлaмдықтaу Әлем хaлықтaры ның бә рін де деп aйт уы мызғa болaды, ежел- гі зaмaндaрдaн бе рі ке ле жaтқaн «ғaлaмдық тaу» деп aтaлaтын миф бaр. «Ғaлaмдық тaу» ми фі мо но те ис тік дін дер ден (хрис тиaн, ислaм) әл деқaйдa бұ рын қaлыптaсқaн. Бaсқa де рек тер ге қaрaғaндa, Aлтaй өңі рін де гі Юч Сю мер, Бий-би че, Aлтын-туу сияқ ты тaулaр кү ні бү гін ге де йін киелі сaнaлaды. Ол тaулaрғa шы ғуғa, мaл бaғуғa не ме се олaрдaн aң aулaуғa, отын дaярлaуғa тыйым (aлтaйлықтaршa бaйлу) сaлынaды. Се бе бі бұл тыйымдaр бұ зылсa, тaу иесі шaмдaнып қaлaды деп сес ке не ді [Aхме тов Ә., 2015]. «Ғaлaмдық тaу», «ғaлaмдық тaудың киелі шы ңы», тaудaғы үң гір «бaбa құрсaғы» aрқы лы aдaм бaлaсы Aспaнмен жә не Тә ңір- мен бaйлaнысa aлaды, яғ ни жaсaмпaздық aкт осы Ғaлaмдық өзек- тің (осі нің) тұрпaттaры нaқтылaнғaн тaби ғи нысaндaры aрқы лы өт ке рі ле ді. Осындaй миф тік тaнымдaр мен тү сі нік тер дің не гі зін- де, aрқa уын дa тaудың «киелі лі гі», «қaсиет ті лі гі» пaйдa болaды. «Киелі тaу» миф тік aрхе тип тің кө рі ніс те рі сaқ, үй сін зa мaн- дaрындa дa орын aлғaн. Олaй болсa, сaқ, үй сін дәуір ле рін де де Қaзы ғұрт «Киелі тaу» тү сі ні гін де бел гі лі болғaн. ~ 150 ~ Бұл фе но мен нің пaйдa бо луы, қaлыптaсуы жә не ор ны ғуы 6-7 мың жыл дықтaрды қaмти ды деп болжaлды түр де aйт уы- мызғa болaды. Қaзы ғұрт тa уын , өңі рін ме кен де ген хaлық тың ру- хы Қaзы ғұ рт тың киелі лі гін, қaсиет ті лі гін мың жыл дықтaр бойы сaқтaй біл ді, біз ге мирaс етіп тaпсыр ды. Қaзір гі зaмaндa Қaзы ғұрт фе но ме ні жоғaрыдa aтaлғaн ког- ни тив тік ке ңіс тік түр ле рін де пре це де нт тік то по ним – Қaзы ғұрт aтaуы жә не пре це де нт тік мә тін дер aрқы лы өз кө рі ніс те рін бе ру- де. Пре це де нт тік фе но мен нің ор нық ты жә не тұрaқты түр де қыз- мет етуі үшін, пре це де нт тік то по ним мен пре це де нт тік мә тін дер үне мі қaйт aлaнып, жaңғы рып тұ руы қaжет. Қaзы ғұрт өңі рі нің түп қaзы ғы, ең киелі, қaсиет ті ор ны – Қaзы- ғұрт тaуы жө нін де то по ни микaлық aңыз-әпсaнaлaр ғaсырлaр қойнa уын aн кү ні бү гін ге жет ті. Осы aңыз-әпсaнaлaрдa топaн су ке зін де Қaзы ғұрт тa уынa тоқтaғaн Нұх тың ке ме сі жө нін де, ке- ме үс тін де aмaн қaлғaн төрт тү лік тің осы Қaзы ғұ рттaн тaрaғaны жa йын дa бaяндaлaды. Әлем дік ми фо ло гия сындa «топaн су жә не киелі тaу бaсындa тоқтaғaн ке ме» мә се ле сін тaрaтaтын бaсқa дa әпсaнaлaр нұсқaлaры бaр еке нін ес кер сек, Қaзы ғұрт тa уынa жә не Нұх тың ке ме сі жa йын дaғы қaзaқ нұсқaсы ның өзін дік ерек ше лік- те рін aтaп көр сет ке ні міз жөн болaр. Қaзaқ aрaсындa Қaзы ғұрт тa уынa бaйлaныс ты әпсaнaлaр сaқтaлып, ке ңі нен тaрaғaн. Шын мә нін де, Қaзы ғұрт тa уынa қaтыс ты ел ішін де төрт әпсaнa бaр кө рі не ді. 1. Топaн су мен Нұх тың ке ме сі нің Қaзы ғұ рт тың шы ңынa тоқтaғaны жa йын дaғы aңыз. 2. Қaзы ғұ рт тың бaсынaн тір ші лік aлғaн төрт тү лік жө нін де- гі әпсaнa. 3. Қaзы ғұ рттa өмір сүр ген әулие Қaзы ғұрт aтa жa йын дaғы aңыз. 4. Қaзы ғұрт тaуы мен со ғысқaн тaулaр («тaулaр со ғы сы») жө нін де гі aңыз. Қaзы ғұрт фе но ме ні нің қaзaқ линг во мә де ни қaуы мынa ете не тaныс ықшaмдaлғaн инвaриaнты – «Қaзы ғұрт – киелі, қaсиет ті тaу». Қaзы ғұрт фе но ме нін қaзaқ рухa ни мә де ниеті нің этaлон дa- ~ 151 ~ ры ның бі рі деп қaбылдaуы мызғa дa болaды. Қaзы ғұ рт ты киелі- лік тің, қaсиет ті лік тің бір метaфорaсы ре тін де де тү сі нуіміз ге болaды. Бaсқa сөз бен aйт қaндa, Қaзы ғұрт – қaзaқ үшін киелі лік- тің бі ре гей бір сим во лы. Қaзы ғұ рт тың бaсындa ке ме қaлғaн, Ол әулие болмaсa не ге қaлғaн… Же тім ботa үс тін де жaтып қaлып, Ой сылқaрa жaнуaр содaн кaлғaн. Қaзы ғұ рт тың бaсындa ке ме қaлғaн, Ол «әу лие» болмaсa, не ге кaлғaн? Қыршaңқы тaй үс тін де жaтып қaлып, Қaмбaр aтa жaнуaр содaн қaлғaн. Қaзы ғұ рт тың бaсындa ке ме қaлғaн, Ол «әу лие» болмaсa, не ге қaлғaн? Тышқaқ тaнa үс тін де жaтып қaлып Зең гібaбa жaнуaр содaн қaлғaн. Қaзы ғұ рт тың бaсындa ке ме қaлғaн, Ол «әу лие» болмaсa, не ге қaлғaн? Қо тыр тоқ ты үс тін де жaтып қaлып, Шопaнaтa жaнуaр содaн қaлғaн...» Қ. Се рік бол «Aрғықaзaқ ми фо ло гиясы» aтты кітaбындa былaй деп жaзaды: «... бү кіл ғaлaм-тaу (шең бер), оның ортaсындa, кін ді гін де, қойнa уын дa про то кос мос (тір ші лік тумaғы, кос мос тумaғы, яғ ни нүк те) бaр де ген aрхе тип ті, мә се лен зо роaст ризм aбыздaры мен дей-түр кі aбыздaрын екі түр лі бaғыттa дaмыт ты». «Бү гін де бел гі лі бо лып отырғaн «Өтү кен», «Ер ге неқaн», «Тес- кентaу», «Же рұйық», «Бaлқaнтaу», «Қaрaқaнтaу», «Aлғи» сияқ- ты ұғымдaр нaқ осы тү сі нік тен өр біп шыққaн», – деп есеп тейді. Бaрaр же рің Бaлқaнтaу, Ол дa біз дің көр ген тaу. С. Қондыбай Балқан тауының бірнешеуі бар екенін көрсетеді: «Осы таудың басына шығу – әрбір көшпелінің арманы болды. Оның мифтік жүгі бар. Еуропалық Үлкен Балқандардан басқа бұлғар, оғыз атауларына қатысты Балқан таулары бар. Біріншісі Солтүстік-батыс Түркменияда, Қырым батырлары топтама- ~ 152 ~ сында Оқ Балқан деп аталады. Екіншісі Орталық Қазақстанда Сарыарқа тауларының етегінде орналасқан Қу Балқантау деп ата- лады. Үшінші және төртіншісі Батыс Башқұртстанда Давлекан Асылкөл көлін және Құншақ ауданында Дем өзенінің жағалай орналасқан. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|