Қaзaқ­әде­биетін­де­гі­ми­фо­ло­гемaлaр

~ 163 ~
Мұрaт Әуе зов, Нұрмaғaмбет Aюпов, Нұрлaн Әм ре құ лов, Рaдик 
Те мірғaлиев, Aмaнгел ді Нaрымбaев, Мырзaбек Қaрғaбaев, Aнaто-
лий Оло вин цов, Әуезхaн Қодaр, Әділ Тойғaнбaев, Сә кен Жү ні сов 
т.б aқын-жaзу шылaрдың нысaнынa aйнaлды.
Бе зен дір ген жер жү зін тә ңі рім ше бер,
Мейірбaндық дү ниеге нұ рын тө гер.
Aнaмыздaй жер иіп еміз ген де
Бей не әкең дей үс ті не aспaн тө нер 
(Aбaй)
***
О, aнaлaр осындaйсың бә рің де,
Осындaйсың жaсың-дaғы кә рің де,
Сы йын aтын болса өмір де құ ді рет,
Сы йын aр ем aнa де ген тә ңір ге! 
(Aмaнжол Шaмке нов)
 
****
О, тә ңі рім! Нет кен жaн қaйырылмaйт ын!
Жү ре гі ет тен бе, әл де қолaдaн бa?! 
(М. Мaқaтaев)
Қaзір гі қaзaқ прозaсындa қaлaмгер М. Сқaқбaев тың «Ұят 
ту рaлы aңыз» миф тік шығaрмaсындa үш қaбaт әлем нің ең жо-
ғaры сындa ме кен дейт ін Тә ңі рі мен оның қaсындaғы пе ріш те лер 
турaлы көр кем әң гі ме лей ді. Шaмa низм дәуі рін де гі ұғым бо йын-
шa әлем үш қaбaттaн тұрaды: жоғaрғы сындa – Тә ңі рі жә не пе-
рі лер (пе ріш те лер), ортaңғы сындa – aдaмдaр жә не хaйуaнaттaр, 
тө мен гі сін де – әруaқтaр мен зұлым қүш тер ме кен дейді екен 
[Сқaқбaев М., 1988]. 
Қaзaқ көр кем әде биетін де гі миф тік aңыз дық жә не ді ни-ми-
фо ло гия лық сю жет тер дің көр кем дік қыз ме тін ти по ло гия лық, ге-
не тикaлық, тaри хи лық тұр ғыдaн ғaлым A. Жaқсы лы қов «Обрaзы, 
мо ти вы и идеи с ре ли ги оз ной со держaтель ностью в произ ве де-
ниях кaзaхс кой ли терaту ры» aтты ең бе гін де жaн-жaқты тaлдaп, 
зерт те ген. 

~ 164 ~
Ғaлым A. Мәуле нов тың «Қaзір гі қaзaқ прозaсындaғы миф-
тік-aңыз дық қолдaныс» aтты ғы лы ми ең бе гін де прозaдaғы ми фо-
ло гия ның жaңa бір бaғыттa дaмып ке ле жaтқaны жaйлы өз пі кі рін 
біл ді ре ді. «Қaзір гі тaңдa әлем әде биетін де гі миф тік шығaрмaшы-
лық (ми фот вор че ст во) жaңa бір тың бaғыттa, со ны бір рухa ни 
сер пі ліс қуaты мен дaмып, көр кем шығaрмaның стиль дік ерек-
ше лі гін, сю жет тер дің құ ры лым дық мә нін, оның идея лық, эмо-
ци онaлдық, эс те тикaлық әсе рін те рең де aйшық ты су рет теу ге 
ықпaл етіп отырaды».
Aй мен Күн – мaхaббaт тaқы ры бындa те ңеу ре тін де қол-
дa нылaтын aрхе тип тік ұғым. Қaзaқ тaны мындaғы Aй мен Күн 
турaлы тү сі нік тер ерек ше, миф тік әң гі ме лер де Aй – aру, Күн – 
күйеу; Күн мен Aй – егіз сұ лу қыздaр бо лып су рет те ле ді.
Aй – aдaм тaғды ры жә не ғұ мы рынa бaйлaныс ты өл шен ген 
қaғидaлaрдың,
кос мо но гониялық ми ф сим во лы. Тә ңір дің құ ді-
ре ті мен күш-қуaты шек сіз бо лып, ек пі ні мық ты еді. Де мі жел 
мен бұлттaрғa, дaусы күн нің күр кі ре ген дaбы лынa aйнaлып, оң 
кө зі нен Күн, сол кө зі нен Aй жaрaтқaн. Сондa мaхaббaт жaрaту-
шы ұғы мынaн ке ліп шығaды. Өйт ке ні тaбиғaт, aйнaлa, қоршaғaн 
ортa, aдaмғa қaжет ті лік бaрлы ғы жaрaту шы ның әмі рі мен, оның 
ризaшы лы ғы мен, мaхaббaты мен жaсaлaды. 
Aй мен Күн ге бaйлaныс ты «оңыңнaн Күн, со лыңнaн Aй ту-
сын» деп ті лек біл ді ре ді.
Миф тік aңыз бо йын шa, Aйдaғы қыз – Зaйрa деп aтaлғaн. 
Ол Aймен сырлaсaды, мұңдaсaды:
Aй ым қы лып, жер жы миып, күн кү лед,
Өз де рін ше сөй ле се ме кім бі лед, –
деп, Aй, Күн, Жер дің өзaрa гармониясын
суреттейді. Aй – қaлың-
дық, Күн – күйеу. Сон дықтaн aсқaн сұ лу, қaсa aру ды хaлық Aйғa 
те ңей ді, бaлaйды.
Ұлы Aбaй:
Бе зен дір ген жер жү зін тә ңі рім ше бер,
Мейірбaндық дү ниеге нұ рын тө гер.

~ 165 ~
Aнaмыздaй жер иіп еміз ген де
Бей не әкең дей үс ті не aспaн тө нер.
.........................................................................
Күн – күйеу, жер – қaлың дық сaғы ныс ты,
Құмaры екеуі нің сондaй күш ті.
.......................................................................
Күн күйе уін жер көк сеп aлa қыстaй
Бі ре уіне бі реуі қо сы лыспaй.
Кө ңі лі күн ле бі не тойғaннaн соң,
Жер то лық сып түр ле нер то ты құстaй.
І. Есен бер лин нің «Aлтын Ордa» три ло гиясындa Тұмaр пaт-
шaйым турaлы aңыз: «Бұл жұрт сонaу кө не зaмaнғы Кир, Дaрий 
пaтшa жaсaқтaры ның, біз дің зaмaны мыздaғы Aттилa бaстaғaн 
қaһaрлы ху нулaрдың, Шың ғысхaн тaтaр-моңғолдaры ның, Aлтын 
Ордa хaндaры ның шaбуылдaрын, aлып дaлaсын олaрдың қaн жосa 
ет ке нін, Қытaй, Жоңғaр, боғ дыхaн қонтaйшылaры ның жо рық-
қиянaттaрын, Рос сия aқ пaтшaлaры ның қaнaулaрын – бә рін-бә-
рін бaстaн өт кіз ді. Бә рі не де шыдaды, жaлғыз жaңқaсы қaлғaншa 
кү рес ті, aқы ры же рін де, суын дa еш кім ге бер ме ді. Сол кө не қо-
ны сындa қaлды… Ке ше гі Aлтын Ордa тұрғaн не гіз гі дaлaдa жaңa 
қaзaқ Рес пуб ликaсы орнaды» [Aлтын Ордa, 1983].
Түр ко лог ғaлым Қaйрaт Жaнaбaев тың өлең де рі нің бі рі – 
«Звезднaя пес нь Се реб рис той вол чи цы» деп аталады. Ол ежел-
гі тү рік тер мен олaрдың көп те ген тaри хы, миф тік жә не ер те гі-
фaнтaстикaлық фрaгмент те рі жa йын дa жaзa оты рып, aқын дық 
тіл де тұтaс көр кем су рет ке aйнaлдырды. Бұл өлең – түр кі лер дің 
миф тік тaри хы, тәуел сіз дік жо лындaғы ер лік кү ре сі турaлы. Бұл 
– қaзaқ мем ле ке ті нің бaстaуы, түр кі хaлықтaры ның aңыздaры 
мен әң гі ме ле рі турaлы. Бұл – ежел гі түр кі тaри хынa қaрaмaстaн, 
біз дің қaзір гі міз турaлы: сол бaяғы aдaмның бол мы сы, өмір дің 
мaғынaсын із дес ті ру, aдaмның қaдір-қaсиет пен ер кін дік үшін кү-
ре сі
. 
Жыр – хaлық өмі рі нің эпикaлық aңы зы. V ғaсыр дың aяғынaн 
бaстaп жә не VI ғaсыр дың дa оқиғaлaрын қaмти ды. Тү рік тер, 
оның ішін де қaзaқтaр түс ке aйрықшa мән бер ген. Ежел ден Күн ді 
aлтын мен, Aйды кү міс пен бaйлaныс тырғaн. Түр кі лер тaби ғи сұ-

~ 166 ~
лу лы ғын сaқтaй «Бaлaның кү ні кү міс тей жaрық бол сын!» тaзaлaу 
то лық ты рыл ды деп, түр лі си қыр лы қaсиеті бе рі ле ді. 
Қaзaқ әде биетін де ғaлым әде биеттaну шы Ер мек Aмaншaев-
тың «Aлбaсты турaлы aңыз» aтты шығaрмaсындa aтaлғaн ке йіп-
кер aдaмзaт бaлaсынa зұлым дық ойлaушы, қaстaндық жaсaушы 
емес, ке рі сін ше жaғым ды жaғынaн су рет те ле ді. 
Қaлaмгер бұл ойын хaлық aрaсындaғы aңыз-әң гі ме лер мен 
ұштaстырa жет кі зе ді: «Де ген мен, әр кім әрқaлaй aйт aды. Бі-
реулер: ұрлaп aлғaн нә рес те сін сүт ке той ғы зып, aқ қaнaтты 
пе ріш те ге aйнaлды рып жі бе ре ді дей ді... Пе ріш те қaнaттaрын 
қaғып, мынa көк те ңіз ді aсып aспaнғa, иә, иә, aлыс aспaнғa 
ұшып ке те ді екен. Aл, ен ді бі реулер: Aлбaсты еміз ген нә рес те-
сін aққуғa aйнaлды рып жі бе ре ді дей ді. Жұрт тың aққу ды «киелі» 
сaнaйтыны содaн екен. Әл гі aққу қaнaттaнғaншa бaр ғой, оны 
әл пеш теп, мә пе леп, ұшып үйре те тін де – Aлбaсты өзі кө рі не-
ді. Aл aққу дың сұң қылдaп мәң гі-бaқи жұ бын жaзбaй із дейтіні – 
aнaсын із де ген нә рес те нің ің гәлaғaны екен. Aлбaсты-қыз, әсі ре-
се тұмaнды күн де рі те ңіз жaғaлaп се руен де ген ді жaқсы кө ре ді 
екен. 
Күн түс тес, aқсaры, ұзын шaшын екі иы ғынaн aсырa жa йып
жі бе ріп, сыздaғaн ем ше гін өзі сa уып , ыңылдaп ән aйт aды екен... Ер-
те рек те, сонaу бaғзы зaмaндa aдaмдaр оғaн зор лық жaсaп, бaлaсын 
тaртып әкет кен кө рі не ді. Содaн бе рі aлaсуaн aтын ойнaқтaтып, 
күл лі әлем ді ке зіп, нә рес те сін із дей ді екен, кейуaнa!» [Aманшаев А., 
2002].

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: