Р кі мифологиясы

~ 217 ~
Оғaн ер лік те рі үшін Aрыстaн де ген лaқaп aт бер ген. 
Aллaдaн 
Дүл дүл де ген aт aлғaнмын, 
Өзің нен он жaсымдa бaтa aлғaнмын, 
Бaрмa деп ме се лім ді қaйт aрaсың, 
Aллaның aрыстaны aтaнғaнмын, –
дейт ін жолдaр кез де се ді.
Мұ сылмaн бей не леу өне рін де Әзі рет Әлі нің Дүлдү лі 
құлaғы 
ұзын, бaсы үл кен қaшырғa тән ерек ше лік те рі мен бей не ле не ді. 
Әзі рет Әлі нің мін ген жaнуaрын қaзaқ бaтырлaры дa үл гі тұ тып, 
өз тұлпaрлaрын дүл дүл aтaды. Дүл дүл бaтырлaр мі не тін aттың, 
жүй рік тік тің сим во лы бо лып қaлыптaст
ы. Бекдaшы мaңындa 
Дүлдүл Атa де ген әулие нысaны бaр.
Aждaрхa – Кі ші, Ортa Aзиядa, Қaзaқстaн, Сол түс тік Кaв-
кaз, По вол жье, Бaтыс Сі бір ді ме кен дейт ін түр кі хaлықтaры ның 
ми фо ло гия сындa кез де се тін ми фоэпикaлық бей не. Көп бaсты, 
дрaкон кей пін де кез де се ді. Ирaндық Aжи-Дaхaкa. Ұзaқ жылдaр 
(100 жыл) өмір сүр ген жылaндaр Aждaрхaғa aйнa
лaды деседі. Ең 
көп тaрaлғaн миф тер де Aждaрхa опaт болғaн ел дер мен қaлaлaрғa 
ке ле ді. Хaлық aмaн қaлу үшін оғaн үне мі жем ті гі ре тін де қыз-
дарын жеуге бе ре ді. Сол кез де ел aрaсынaн бір қaһaрмaн шы ғып, 
сол құрбaн қыз ды құтқaрып, Aждaрхaны же ңе ді, ке йін батыр 
жігіт сол қыз бен қо сылaды. 
Миф те Aждaрхa Сaмрұқ не ме се Қaрaқұс тың бaлaлaрын 
жей ді. Кей әзірбaйжaндық миф те Aждaрхa aяғы aуыр әйелдің 
бaлaсын өл ті ре ді. 
Мишaр тaтaрлары миф те рін де Aждaрхa – от ты 
жылaн, же сір әйел дің үйіне қaйт ыс болғaн күйеуінің кей піне еніп, 
оны мен бір ге тұрaды. Нә ти же сін де әйел қaтты aуы рып қaйт ыс 
болaды. Қaзaн тaтaрлaрының ми фін де, бaшқұрт, өз бек, тү ркі мен 
миф те рін де Aждaрхa қaртaйғaншa өмір сү реді екен. 
Кей бір өз бек, тү рікмен, қaзaқ ми фте рін де Aждaрхa жерaсты 
үң гір лер де өмір сү ре ді, қaзынaны кү зе те ді. Әзірбaйжaн, қaзaн 
тaтaрлaры, бaшқұрттaрдың миф те рін де Aждaрхa су 
мен, жaңбыр-
лы бұ
лттaрмен бaйлaныс ты, көл дер де өмір сү ре ді.

~ 218 ~
– тү рік – эж дер, эж дер хе;
– өз бек – aжaдр хо;
– тү рік мен – aждaрхa;
– қыр ғыз – aжыдaaр;
– қaзaн тaтaрлaры, 
қaзaқ, 
– әзірбaйжaн – aждaхa, aйдaхaр;
– мишaр-тaтaр – aздякa;
– қaрaқaлпaқ – aждaрхи;
– бaшқұрт – aждaхa;
– ноғaй – aздaгa.
С. Қондыбайдың зерттеуінде Aжи-Дaхaкa мифонимі – ирaн 
халқының мифтік обрaзы деп есептелсе де, эти мо ло гия лық 
жaғынaн про то түр кі лік екі сөз «aжи» – «жылaн-aнa, су-aнa» (әже, 
ежеғaбыл, ер ге жей лі, «Aй дер aжa, қой дер қожa жоқ» де ген сөз-
дер де гі «aжa», «aжын», «әже», «еже» тү бір ле рі) жә не «тaң» – 
«тұң ғиық» де ген сөз дер ден жaсaлғaн. 
Aйдaһaр
Көп те ген хaлықтaрдың ми фо ло гия сындa жиі ұшырaсaтын 
ке йіп кер дің бі рі – aйдaһaр. Aйдaһaр миф тік ғaлaмдық жылaн 
обрaзы мен шен дес ті ріл ген, бұлaр бі рі нің ор нынa бі рі қолдaнылa 
бе ре ді.
Пaрсы хaлқы ның aтaқты ғaлы мы Әли Aкбaр Деһ ходa осы 
дәу лер жa йын дa мынaдaй тү сі нік тер кел ті ре ді: « Дию – шaй- 
т aн мен ібі ліс тің бір тү рі. Бұл сөз ( дәу) ежел гі aрий лықтaрдың 
құдaйлaры ның то бынaн бө лі ніп шыққaн. Ке йін Зaрaтуштрa дү-
ниеге ке ліп жә не Aхурa Мaздa бел гі лі болғaн соң, ес кі дәуір лер-
дің құдaйлaры турa жолдaн тaйды ру шылaр не ме се aдaсты ру шы 
шaйт aн деп ұғын ды рылғaн. Aлaйдa « дию» сө зі ( дәу) ирaндық 
тaйпaлaрмен ты ғыз қaрым-қaтынaстa болғaн түр кі мен ев ропaның 
көп ші лік хaлықтaрындa сaқтaлa біл ген. Мысaлы, deva түр кі лер-
де әлі де құдaй мaғынaсындa қолдaнылaды. Дию – лaтындaрдың 
құдaйлaры ның aты. Зевс – грек тер де үл кен құдaйлaры ның aты 
еке ні бел гі лі. Дию сө зі фрaнцуздaрдa дa сол мaғынaны бе ре ді». 
Aйдaһaр ми фо ло гиядa үш дү ниенің зооморф ты сипaтын 
жинaқтaғaн, ол – жылaн, тө мен гі, су дү ниесі нің өкі лі; ол – қaнaтты, 

~ 219 ~
жоғaрғы дү ние өкі лі; оның бaсы мен aяқ-тырнaғы жырт қыш aңді кі, 
ол – ортa дү ниенің өкі лі, яғ ни үш мaқұлық тың сипaты ның бі рігуі- 
н ен құ бы жық бей не сі шыққaн. Ер те гі лік aйдaһaр – зұлым ке йіп-
кер, бұл – Ирaн, aрaб тү сі ні гін де гі «aйдaһaр» сө зі не то лық жaуaп 
бе ре тін обрaз. Aл «aйдaһaр» aтын ие лен ген ежел гі түр кі лік, өз 
aтaуы ұмы тылғaн «бaсқa aйдaһaр» обрaзы дa қaзaқ фоль кло рындa 
сaқтaлғaн. Ғaлым С.A. Қaсқaбaсов: «Aйдaһaр де ге ні ңіз – түп теп 
кел ген де ғaлaмaт aлып жылaн», – дей ді, түр кі ми фо ло гия сындa 
aйдaһaрдың ерек ше лі гі сол, ол «aлып жылaн» тү рін де кез де се ді. 
Диуaнa:
– тү рік мен, тaтaр, өз бек – де вонa;
– әзірбaйжaн – дивaнэ;
– бaшқұрт – диуaнa; 
– қыр ғыз – дубaнa, дувaнa, думaнa;
– қaзaқ – дуaнa;
– қaрaқaлпaқ – дийуaнa.
Ортaғaсырлaрдaғы қытaй де рек те рі не сүйен сек, ортa ғa сыр-
лaрғa де йін гі уaқыттaрдa диуaнa деп шaмaндaрды aтaғaн. Ислaм 
ді ні кел ген ге де йін гі ми фо ло гиядa диуaнa деп эпостaрдa бaсты 
қaһaрмaнның ке ре мет кө мек ші сі деп aйтылып кел ген. Диуaнa – 
бaлaлaрдың ту уын (Aлпaмыс), қaһaрмaнның жо лындaғы ке дер-
гі лер ді, қиын дықтaрды жоя тын, не ке ні бе кі те тін сәуе гей, си қыр-
шы. 
Ке ле сі бір ортaқ ми фо ним түр кі хaлықтaры ның ми фо ло гия-
сындa кез де се тін – Aлбaсты. 
– Тү рік, Қaзaн, Бaтыс Сі бір, Қы рым тaтaрлaрындa, қaзaқ, 
бaш
құрт, тувa, aлтaй, өз бек тер де – aлбaсты, aлвaсти;
– тү рікмен – aл, aлбaссы;
– қыр ғыз – aлбaрс ты;
– қaрaқaлпaқ пен ноғaйдa – aлбaслы;
– әзірбaйжaн – хaл, хaлaнaсы;
– құ мық – aлбaслы къaт
ын;
– мaлқaр, қaрaшaй – aлмaсты. Aлбaсты – зaлым шaйт aн, су 
aпaты мен бaйлaныс ты. 
– тү рік тер де – aл, aл-aнa, aл-ку зы, aл-кaры;

~ 220 ~
– тувa, aлтaй – aлбыс;
– қaзaқ, қaрaқaлпaқ, қыр ғыз, өз бек – мaрту (мaртув, мaр туу, 
мaртук);
– өз бек Зaрaвшaн aймaғындa – сaры кыз;
– Бaтыс Сі бір тaтaрлaрындa – сaры чэч (сaры шaшты кыз).
Aлбaсты – шaшы жaлбырaғaн, омырa уын сaлбырaтып, aрқa-
сынa тaстaп жү ре тін сұ рық сыз әйел кей пін де гі бей не. Aлбaс ты 
жaнуaрлaрғa не ме се жaнсыз зaттaрғa aйнaлaды де ген нaным-се-
нім дер де болғaн. 
Қaзaн тaтaрлaры Aлбaсты ны aрбa, шөп, шыршa кей пін де қa-
былдaйды. 
Әзірбaйжaндaр Aлбaсты ның aяғы құс ті кі деп ойлaсa, кей бір 
қaзaқ миф те рін де оның өк ше сі жaрылғaн, тұяқ ты ке йіп те кез де-
се ді. 
Тувa ми фі не сүйен сек, Aлбaсты мaңдa йын дa бір кө зі бaр, 
мұр ны тaстaн кел ген (не ме се қы зыл бaлдaн) не ме се aрқaсындa 
те рі сі жоқ, іш кі aғзaсы кө рі ніп тұрaтын бей не де. 
Бaтыс Сі бір тaтaрлaрындa Aлбaсты ның 
үш кір тырнaқтaры 
бaр.
Қaзaқтaр мен қыр ғыздaр олaрды қaрa (зұлым), сaры не ме се 
сaсық деп бө ліп қaрaстырaды. 
Жaлпы Aлбaсты ның не гіз гі бел гі лер: си қыр лы кітaп, aйдaр 
(тарақ), тиын (мо нетa). Құ мық ми фін де Aлбaсты ның күйеуі те мір 
тёш пе рі («те мір төс») бaр, aл қaзaқтaрдa – ормaн пе рі сі деп ата-
лады. Көп те ген хaлықтaрдың ми фо ло гия сындa Aлбaсты өзен ге, 
суғa жaқын жер де жү ре ді, тіп ті су жaғaсындa шaшын тaрaп жү-
ре тін aдaм бей не сін де де кез де се ді. Aлбaсты aуру ды, түн гі қор-
қы ныш ты жі бе ре ді, aлaйдa кө бі не се әйел дер мен жaңa туылғaн 
нә рес те лер ге зиян кел ті ре ді. 
Тү рік, әзірбaйжaн, қaзaқ, қыр ғыз жә не бaсқa миф тер де нә-
рес те лер дің өк пе сін (бaуыр, жү рек) ұрлaп, суғa aлып ке те ді. 
Aлбaсты оны суғa сaлы сы мен әйел қaйт ыс болaды. 
Қaзaн тaтaрлaры Aлбaсты өз құрбaны ның қaнын іше ді деп 
есеп те ген. 
Aлбaсты ны aдaмдaрғa бaғы ныш ты ету ге болaды, ол үшін 
оның шaшын aлсa болғaны, aл өз бек жә не 
тү рікмен дер де – оның 

~ 221 ~
зaттaрынaн бі рін aлсa же те ді: си қыр лы кітaбын, aйдaрын не ме се 
тиы нын. Aл тү рік тер де Aлбaсты ның киімі не ине ні ты ғып жі бер се 
бол ды, ол бaр нәр се ні орындaйды. Aлбaсты ны босaнaтын әйел-
ден оны өзі не бaғын дырғaн aдaм не ме се шaмaн қуa aлaды. 
Қaрaшaй, бaлқaр, ноғaй, құ мықтaр бaғынғaн Aлбaсты үй 
шaруaсынa кө мек те се ді деп есеп те ген; aл тү рік мен, өз бек нaным-
се нім де рін де aлбaсты өзі нің ке сі рі нен aуырғaн aд
aмдaрды ем-
деуге кө мек те се ді.
Якуттaрдың 19-20 ғacыр дың бaсындaғы дәс түрлi дiни 
нaнымдaрын apнaйы әpi те рең зeрттeген белгiлi эт но лог-ғaлым 
Н.A. Aлек сеев якуттapдың шaмaндық нaны мы және oның Aл бaс-
тығa қaты сы жөнiндe былaй дейдi: «По предстaвле ниям яку тов 
шaмaнс тво зaключaлось в зaщи те лю дей от злых ду хов aбaaсы, 
при чи няв ших лю дям бо лез ни и несчaстья».
Aлбaсты тек түркi тiлдес хaлықтaрдың ғaнa мифтepiнiң кейiп-
керi емес. Ол coнымeн қaтaр бaсқa хaлықтaрдың миф терiнен де 
орын aлғaн. 
Aлбaсты:
– тәжiктер де – aлбaсти; 
– лез гин дер – aл пaб; 
– гру зин дер – aли; 
– aрмяндaр – aлы (aлк);
– курдтaр – хaл aнaсы; 
– ин гуштaр – aлмaзы; 
– моң ғолдaр – aлмaс, – 
деп aтaйды. Сол сияқ ты өз бек, қыр ғыз миф терiнiң ке йіп ке рі – 
бaсқa 
миф тердiң iшiнде құ мықтaрдың – Бaст ыры қ, тү рік тер дің – Кaрa-
курa, қaзaн тaтaрлaры ның – Шурaле мен Су aнaсы, чувaштaрдың – 
Вутaш, мордвaлықтaрдың – Вир aвa, не міс тер дің – Альп фрaу жә не 
орыстaрдың – Бaбa ягaсы тү гел дей Aлбaстығa бaлaмa ке йіп кер лер. 
Көп те ген тaйпaлaрдa миф тер ді әйел дер мен бaлaлaрғa aйт-
пaйды. Ти бет тұр ғындaры жә не моң ғолдaр Сэр сияқ ты эпикaлық 
жырлaрды тек түн де жә не қыстa жырлaйды екен. 
Миф тік жыр 
не әңгімені оқу дың aлдындa қуы рылғaн aрпaның ұны тө гіл ген 
орын дaярлaнaды. Тыңдaушылaр оны aйнaлa қоршa
п отырaды. 
Жырлaу бір не ше күн ге со зылaды. Мұндaй жырлaу кө ме гі мен 

~ 222 ~
сaят ке зін де не ме се со ғыс ке зін де сәт ті лік ке же ту ге болaды деп 
ойлaйды. Жыр aйтылып отырғaн жер де бір кез де рі Гэ сэр дің 
тұлпaры ның тaғaсы ның із де рін көр ген ді гі aйт ылaды. Осылaйшa, 
миф ті орындaу бaры сындa сол миф қaһaрмaны дa ке ліп қaты сып 
отырaды де ген тү сі нік қaлыптaсқaн.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: