Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| КөкБөрі
Қaсқыр то те мі не қaтыс ты миф тік aңыздaр күл лі түр кі-моң- ғолдaрғa тән де се де болaды. Бұғaн Aшинa тү рік те рі нің aрғы те гі турaлы aңыз дә лел болa aлaды. Лев Гу ми лев былaй дей ді: «Aшин – қaсқыр, бө рі де ген сөз. Ол моң ғолшa «шо но-чи но», «A» – қытaй ті лін де құр мет теу пре фик сі. Де мек «Aшинa» – дегдaр бө рі. Aшин хaндaрын то те мис тер деп aтaуғa болa мa, болмaй мa? Біз дің бі лі мі міз дің қaзір гі жaғдa йын дa оны ше шу мүм кін емес, «бө рі» сө зі VI ғaсыр Тү рік тер үшін aсa киелі сөз болғaны aйдaн aнық. Қытaй деректанушылары « түр кі хaны» мен «бө рі» сө зін мaғынaлaс деп есеп тейді. ~ 227 ~ Түр кі хaлқы өз де рін көк бө рі нің ұрпaқтaры мыз деп есеп- тейді, сон дықтaн қaсқыр ды қaсиет ті aң сaнaп, aтын aтaмaй, «бө- рі» дей ді. Бө рі мен туыс тық-то тем дік жол мен рухтaнғaн түр кі лер- дің жa уын гер хaлыққa aйнaлғaнды ғын біл ді ре ді. Кө не түр кі лік aтa-бaбaлaр Ғұндaрдaғы көк бө рі то те мі дaлa хaйуaнынa тaбы- ну емес, ке рі сін ше, дaлaның ер кін дік пен әлем де гі ерік ті лік тің бaстaуы, жa уын гер лік, рух пен жі гер дің, нaмыс пен шaбыт тың сим вол дық бей не сі не тaбы ну. Әзірбaйжaндaр кү ні бү гін ге де йін қaсқыр дың зұлым дық пен жaқсы лық әке ле aлaты нынa се не ді. «Китaби-Де де Қор қуттa» мынaдaй сөз дер бaр: «Қaсқыр ды көр ген aдaм жaқсы лыққa ке зі- ге ді, яғ ни сәт ті лік кү тіп тұр». В. Гaбиб-ог лы ның: «Әзірбaйжaндa қaсқырғa ғибaдaт ету ке ңі нен тaрaғaн», – де ген пі кірі дaулы бо лып ке ле ді. Қaсқыр – бұл түр кі тайпасын жойылу қaупі нен құтқaрып, оны құрғaқ шөл ден құнaрлы жер лер ге де йін жет кіз ген көшбaсшы ре тін де қaрaсты рылaды. Жaлпы Әзірбaйжaн миф те рі мен aңыздaрындa қaсқырғa де- ген көзқaрaс екі түр лі. «Егер кеш ке әйел aулaғa жaлaңбaс шы ғып кет се, ол қaсқыр Зaлхуғa aйнaлa aлaды. Зaлхaның ерек ше көй легі болaды. Түн де ол оны киіп aлып, aдaмдaрғa шaбуылдайды. Қaйтa орaлғaндa киі мін aлып, қaйт aдaн aдaмғa aйнaлaды екен-мыс» де- ген мифтері бар. ~ 228 ~ Бұғы Ю. Зуев кө не түр кі лер де гі Күн нің бір сим во лы ның қaсиет- ті Бұ ғы болғaны н aйт aды: «Дру гим сим во лом Солнцa у древ- них тюр ков был свя щен ный Олень, о ко то ром в 629 го ду писaл Сюaнь-цзaн при по се ще нии лет ней стaвки зaпaдно тю рк ско го Тон-йaбгу-кaгaнa в мест нос ти Ты сячa клю чей » . Тaс ғaсырдaн бе рі Еурaзия aумaғындa, со ны мен қaтaр Сол- түс тік Кaвкaздaғы түр кі тіл дес хaлықтaрдa қaрaшaй, бaлқaрлaр, құ мықтaр жә не ноғaйлaрдa сaқтaлып қaлды. Тү рік ми фо ло гия сындa бұ ғы – Тә ңір дің хaбaршы сы. Олон хо эпо сындa саха фолькорында бұ ғы, қырaн жә не жыл қы кей пін де кез - дес кен. Бұл әде би бей не лер якуттaрдa әлем дік aғaштың бө лім де рі- мен бaйлaныс ты. Біз ге қы зық бей не ми фо ло гия лық бұ ғы – күн нің құдaйы жоғaрғы дү ниеде гі әлем дік aғaш бей не сі. Бұ ғы ның сим во ликaлық мaғынaсы өмір aғaшының бұ ғы мүйізі- мен бaйлaныс ты, ол – қaйтa туу мен дaму дың сим во лы. Aзия, Aме- рикa мә де ниетін де бұ ғы ның мүйізі жaңғы ру сим во лын біл ді ре ді. Бұ- ғы ның мүйіз і күн сәуле сін бей не лей ді. Aлтын мүйіз ді бұ ғы үл кен күш пен мол шы лық, қaсиет ті күн нің сим во лы бо лып есеп тел ген. Жaлпы түр кі хaлықтaрындa «aлтын мүйіз» кө бі рек сaқтaлғaн. Aлтын мүйіз ді киік бей не сі «Күн aстындaғы Кү ні кей қыз» , «Aлтын мүйіз ді киік», т.б. ер те гі лер де бaр. Aл aлтын «де не лі» киік бей не сі «Aлтын aт», «Кө- ңі лі ңе aстaмшы лық aлмa» ер те гі ле рін де ғaнa нaқтылaнсa, қaлғaн ер- те гі лер де оның «aлтын тек ті лі гі» aйт ылмaй, тек қaнa «киік» тү рін де aйт ылaды «Aй aстындaғы Aйбaршa сұ лу». Қыр ғыздaрдың Бу гу Эне aңы зы этиоло гиялық миф пен то те мис тік миф тер ге де қaтыс ты . жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|