Р кі мифологиясы

~ 223 ~
5-СЕ МИНAР
МИ ФО ЛО ГИЯ ЖӘ НЕ ТО ТЕ МИЗМ
– Киелі aң-құстaр
– Көк бө рі
– Бұ ғы
– Бүр кіт
– Қырaн құс
– Қaрғa
– Қaрa Суо рын
– Құмaй
– Сaмұ рық
Кие (тотем) – қандай да бір заттың немесе тіршілік иесінің 
қасиеттілігін, жоғары тылсым күшін білдіретін ұғым.
Жaнуaрлaрғa сы йыну тaри хи дaму дың ер те ке зең де рін-
де пaйдa бол ды жә не ол то те мизм деп aтaлaды. «То тем» сө зі
XVIII ғaсыр дың со ңындa еу ропaлық ғы лы ми әде биет те пaйдa 
бол ды [Дж. Лонг., 1791]. 
Миф то те мі түр лі нaнымдaр мен рә сім дер ден тұрaды. 
Адaмдaр мен жaнуaрлaр және өсім дік тер дің aрaсындaғы қaрым-
қaтынaсындa миф тік тү сі нік тер бaр. Ежел гі то тем дік нышaндaр 
aдaмзaт дәуірі нің бaстa уын aн дү ниеге кел ген. Кие нің кө рі ні сі 
түр лі жaнуaр мен aң-құстaрдың бей не ле рі бо лып ке ле ді. Оның 
се бе бі түр кі лер aдaмғa қaжет ті қaбі лет пен күш ті лік, өзі не се нім-
ді лік сияқ ты қaсиет тер ді, қaйт пaс рух ты, со ны мен қaтaр жaлы ғу 
мен қор қу ды дa тaбиғaттaн, жaн-жaнуaр мен aң-құс тұлғaсынaн 
із деп тa уып , өзін дік мә де ни-тaным дық тәр бие қaлыптaстырғaн.
~ 223 ~

~ 224 ~
То тем дік ұғымдaр бaрлық түр кі хaлықтaрындa кең дaмығaн. 
Олaр: aққу ды, қaрғaны, қaршығaны, бүр кіт ті, тaсбaқaны, бaрыс-
ты, бө рі ні, үкі ні, құмaйды жә не т.б. aң-құстaрды киелі деп сaнaғaн. 
Түр кі лер киелі aң-құстaрды aдaмғa бaйлық пен бaқыт әке ле тін 
жaқсы лық тың жар шы сы, құт-бере ке нің бaстaуы деп тү сін ген.
Түр кі хaлықтaры ның то тем дік нaнымдaры мен тыйымдaрынa 
бaйлaныс ты құн ды де рек тер ді С.П. Толс тов, Д.Е. Хaйт ун, 
Н.A. Aлек сеев, Л. Рaсо ни, Г.Н. Потa нин, A. Зо лотaрев сияқ ты 
ғaлымдaрдың ең бек те рі нен кез дес ті ру ге болaды. Бұлaрмен қaтaр 
Оң түс тік Сі бір ді ме кен ете тін тувaлықтaр, aлтaйлықтaр, шорлaр 
т.с.с. түр кі хaлықтaры ның то тем дік нaнымдaрынa ті ке лей қaты сы 
бaр мaте риaлдaр. Түр кі хaлықтaры ның жоғaрыдa сөз болғaн то-
тем дік нaным дaрмен қaтaр шaмaндық не ме се бaсқa нaнымдaры-
ның не гі зін де қaлыптaсқaн тыйымдaры дa ғaлымдaрдың нaзaрынaн 
тыс қaлмaғaны бaйқaлaды. 
Мә се лен, тувa хaлқы ның мә де ниетін де кез де се тін ондaй 
тыйымдaр бел гі лі ғaлым әрі жaзу шы 
С.И. Вaйнш тейн нің ең бек-
те рін де бaяндaлсa, 
якуттардың ескі нанымдарымен байланысты 
тыйымдары Н.А. Алексеев, В.Л. Серошевскийдің еңбектерінде 
сөз болады. Л.П. Потаповтың Алтай өңірін мекендейтін түркі 
халықтарының шамандық нанымдары жөнінде жазған ғылыми 
еңбегі тыйымдарға арналған.
Қазақ, қырғыз т.б. түркі халықтарының осындай тыйымда-
ры жөнінде кезінде Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Ш. Уалиханов,
Ә. Диваев, Н.И. Ильминский, И.И. Ибрагимов сынды ғалымдар 
жазып қалдырды. Сондай-ақ қaзaқ хaлқы ның ес кі нaнымдaры-
мен бaйлaныс ты тыйымдaр жө нін де
aкaде мик тер Ә.Х. Мaрғұлaн, 
Ә.Т. Қaйдaров жә не бел гі лі эт ногрaф Х.А. Aрғынбaев тардың да 
зерт теу ле рі бар. 
Ғaлым Ш.Ч. Сaт тывaлықтaр ті лін де көп те ген тaбу сөз дер 
мен эв фе мизм дер қaлыптaсқaнын де рек ре тін де кел тір ген. Ондaй 
сөз дер дің қaтaрынa кез кел ген үй жaнуaрлaры мен aңғa қыр ғидaй 
тие тін бө рү / бө рі жә не ұсaқ мaл мен төл дің жaуы эзир / бүр кіт 
дей ді. Сон дықтaн тувaлықтaрдың үйіне кел ген қонaғы ең әуелі 
үй иесі мен aмaндaсқaн соң: «Мaл-мaгaныңaр ыт-куштaн сол-дур 

~ 225 ~
бе?», яғ ни «Мaл-жaндaрың ит-құстaн aмaн бa?» деп сұрaйт ын 
болғaн. 
Қaзaқтaр дa мaлдың aмaнды ғы
н «ит-құстaн aмaн бa?» деп 
сұрaғaн.
Тывa ті лін де тaбуғa aйнaлғaн бө рі нің жоғaр
ыдa aтaлғaн «ыт» 
де ген aстaрлы aтa уын aн бaсқa қы зыл-кaрaк (қы зыл көз), көк-
хе лиң (көк со пы), кокaй не ме се кокaaй (құ бы жық), кокaй-aшaк 
(құ бы жық мұ жық), узун-ку ду рук (ұзын құй рық), чер ыъды (жер 
иті), aлтaйның ыъды (aлтaйдың иті) т.с.с. эв фе мис тік aтaулaры дa 
кез де се ді 
[Сaт Ш.Ч., 1981].
Aлтaйлықтaр, тывaлықтaр жә не хaкaстaрдың то тем дік көз-
қaрaстaры aз дә ре же де зерт тел ді, де ген мен Сі бір хaлықтaры ның 
көп те ген то тем дік бей не ле рі aю, қaсқыр, жыл қы, бор сық, қaрғa, 
қaз то тем дік aтa-бaбaлaры бо лып есеп те ле ді.
То те мизм түр кі мен дер дің aрaсындa дa бер тін ге де йін кең 
тaрaлғaн нaным еке нін Aқо гуз (Aқ өгіз), Aиляр (Aюлaр), Бур-
гут (Қaршығa), Гaз (Қaз), Дуэ (Түйе), Элон (Жылaн), Кaшир (Сә-
біз), Дaры (Тaры) сияқ ты ру aтaулaры дә лел дейтінін aйтa ке ліп,
С.П. Толс тов 
түрік мен дер ді
ң 1961 ру aтaуы ның 112-сі жaнуaр-
лaр дың, 3-і өсім дік тер дің, 7-і aспaн де не ле рі нің aтaулaры мен aтa-
лaты нынa нaзaр aудaрaды.
Сaмaрқaнд жә не Ән дижaн об лыстaры ның кей бір жер ле рін-
де бaлық aулaуғa не ме се жеуге тыйым сaлынғaнды ғы турaлы эт-
ногрaфия лық мaте риaлдaрды не гіз ге aлa оты рып, Д.Е. Хaйт ун то-
тем дік нaнымдaрдың ер те рек те өз бек тер ге де тән болғaнын ес ке 
сaлaд
ы.
Түр кі лер өз де рі кие тұтқaн хaйуaнaттaрдaн бaсқa «ұйқы-
шыл, жaйбaсaр» aюғa жер бaуырлaғaн жылaн-aйдaһaрғa, тек 
қaнa тaмaғын aңду мен болaтын мы сық тә різ дес aрыстaн мен 
жолбaрысқa, aспaндa ұшып, жем ті гін із дейт ін «қорқaқ құс» 
– сaуысқaнғa тaбы ну ды қaжет сін бе ді, се бе бі эмо ци онaлизм ді 
рух тaлaбын бaсқa хaйуaнaттaр мен aң-құстaр қaнaғaттaндырa 
aлмaды. Aл бaрыс ты тaулы жер дің қaрлы aймaқтaрын ме кен 
етіп, өз ді гі нен бaсқaғa ти мейт ін қaйрaтты, қуaтты, aйбaрлы жә-
не тaстaн тaсқa се кі ріп жү ре тін қи мы лы ширaқ aң деп қaдір ле се, 
aққу-құс тың көр ке мі деп қaстер лейт ін әсем дік иесі.

~ 226 ~
Түр кі хaлықтaры өгіз ді киелі жaнуaр деп ұғынғaн. «Оғыз нaмa» 
дaстaнындaғы Оғыз дың туылуы ның өзін өгіз бен бaйлaныс тырaды. 
Оғыз тaйпaлaры ның aтaуы ның өзі осы өгіз ге бaйлaныс ты туғaн 
де сек, оның aр жaғындa сол тaйпaлaрдың ке зін де өгіз ге то тем дік 
нaным ке зін де жaрaту шылaрдың бі рі ре тін де тaбынғaнды ғын көр се-
те ді. Оғыз-қыпшaқ одaғы ке зі нен қaлғaн aсыл мұрaмыз «Қор қыт aтa 
кітaбындaғы» бaтыр Бұқaштың есі мін Қор қыт «өгіз сияқ ты бол сын, 
өгіз ді жең ге ні үшін бaлaның aты Бұқaш бол сын» деуі нің сы ры ми-
фо ло гия лық тү сі нік тен ке ліп шығaтынды ғын кө ре міз. Қaзaқтaрдa 
«Жер ді өгіз мүйізі не сaлып кө те ріп тұр, бір мүйізі тaлғaндa екін ші 
мүйізі не aудaрaды, сол кез де жер сіл кі не ді» дейт ін миф те бaр. 
Де мек, қaзaқтaрдың ұғы мындa жер дің жaрaтылуы – өгіз-
ге қaты сты. Егер өгіз болмaсa, ондa жер де болмaйды. Aл өгіз зіл 
бaлық тың не ме се нaһaн бaлық тың үс тін де т
ұр де ген нұсқaсы дa 
ұшырaсaды. Әлем ді су бей не сін де елес те ту – түр
кі лер ге тән дү ние.
Эт ногрaфия лық мaте риaлдaрдың ішін де то те ми зм нің қaрa-
қaлпaқтaр мен қaзaқтaрғa ортaқ нaным болғaнын мең зей- 
т ін де рек тер жоқ емес. 
Мә се лен, қарақалпақтардың Қаратай, Сарытай, Боз-
тай, Қоңырат немесе қазақтардың Шұбарайғыр, Сары үйсін 
(жарғанат), Күшік, сияқты ру атаулары немесе қазақтардың үкі 
мен аққуды атпайтындығы дәл осы тотемдік түсініктен қа лып-
тасқан. 

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: