Р кі мифологиясы
«Тәңір»сөзінеқатыстыбата-тілек,алғыс-қарғыссөздер
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарашай-Малқар тілдеріндегі «Тәңір» теониміне қа- тыстысөзтіркестері
| «Тәңір»сөзінеқатыстыбата-тілек,алғыс-қарғыссөздер:
Тәңірінің күні, Тәңірі құлы; Тәңір құдіреті, Тәңірі табады, Тәңірі құрамаса, Тәңірі қылған. Тәңірге тай айту, Тәңірі қуат берген соң, Тәңірі оңғарса; Бата-тілек сөздерде – Тәңірі жарылқағыр! Тәңірі қолдай көр; Тәңірі сақтасын, Тәңірі қайғы бермесін! Сөйлем түрі – Тәңірі қосқан жұбайы, Тәңірге риза болу, Тәңірі тілек береді. Тәңірге табынады. Тәңірі жарылқағанды. Алғыс-қарғыс – Тәңірі жүзіңді аулақ қылсын! Тәңірі жасар, Мақал – Тәңірге сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. (Қорқыт ата). Таңдағы тамақ Тәңірден, Ісің ақ болса, Тәңірім жақ болар; Қарашай-Малқар тілдеріндегі «Тәңір» теониміне қа- тыстысөзтіркестері: И.М. Шаманов қарашай-малқар тілдеріндегі Тейри ұғымы ортағасырлық түрілердің түсініктеріне ұқсас екендігін атап, тіл және фольклордан көптеген мысалдар келтіреді: «Құдай» мағынасын білдіретін Тейри аты уәде, ант берудің түрлі формаларында қолданылады: «Тейри де!» – «Тейри де (деп айт)!», «Тейри бла ант этеме!» – «Тейримен ант етемін!» т.б. Қарғыс сөздерде: «Тейри урсун!» – «Тейри ұрсын!», «Тейри онгдурмасын!» – «Тейри оңдырмасын» т.б. Дәстүрлі жақсы тілектері (алгъышла) Тейридің батасын алумен басталады: Тейри жарылқасын! Тейри мейірімді болсын! Сондай-ақ Тейри аты мақал-мәтелдерде де жиі кездеседі: Тейри бла тамата бирди – «Тейри мен үлкендер – екеуі бірдей», Тели къоркъгъанны Тейри урур – «Себепсіз қорыққанды Тейри жазалайды» және т.б. Тейри аты сиқырлы сөздерде, жеке адам аттарында да қолданылады: Тейрикъул – «Тейри құл», Тейрикъыз – «Тейри қыз» т.б. Тейримен байланысты әнұрандар сақталып қалған. Қа- ра шай-балқар тілдерінде осы терминді «аспан» мағынасында қолдану сақталып қалғанын И.М. Шаманов: «Тейриден бир ~ 317 ~ тамса, терекден минг тамар – «Егер аспаннан бір тамшы таматын болса, ағаштан мыңы тамады»; тіркес: тейри жарыгъы – аспан нұры. ХІХ ғ. Клапрот олардың Алланың емесе, Тәңіріні жоғары құдайдеп есептейтінін жазған. Ф.А. Урусбиева «оно неполучило ни зооморфного, ни антропоморфного облика и наделено универ- сальными космическими функциями» деп көрсеткен. Қарашай-Малқар материалдарына жүгініп, И.М. Шаманов Тәңірінің ортағасырлық түріктердің көзқарастарына ұқсастығын атап өтіп, тіл мен фольклордан мысалдар келтіреді: Тейри къылыч – «кемпірқосақ», «Көктегі қылыш» немесе «Құдайдың қылышы»; Тейри эшик – «аспан қақпасы». Teŋri ažun türütti «Тәңір дүниені жаратты» Teŋri ol yerig yaratgan «Жерді жаратқан тәңір» Teŋri yalŋuk türpütti «Тәңір адамды жаратты» Teŋri ogul togturdı «Тәңір ұл тудырды» т.б.; Тәңірдің құдіреттілігі мен парасаттылығына байланысты: Umunč Teŋrige tut «Үмітіңді Тәңірден күт» Teŋrimeniŋıšım etti / «Тәңірі менің ісімді оңғарды» Teŋri meni bayuttı / «Тәңір мені байытты» Teŋri kar karlattı / «Тәңір қар жаудырды» Men Teŋriden umundum / «Мен тәңірден үміттендім» Teŋri meni ködhezdi/ «Тәңір мені қорғады», Teŋri ölüg tirgürdi/ «Tәңірі өлікті тірілтті», Ol Teŋri seni maŋa sevtürdi / «Cені маған сүйдірткен Тәңір» т.б.; Тәңірге тиіс мадақтар: Uluglug Teŋrige / «Ұлылық тәңірге (тән)», Teŋririg öküš ogdümiz / «Tәңірді өте мақтан тұтамыз» т.б. тіркестер молынан кездеседі. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|