Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -шы лық
| -шы+лық деген аффикстер тіркесі Абай текстерінде екі
күйде кездеседі: бір ретте ол тұтас, екіге ажыратылмайтын жұрнақ болып келеді. Мысалы, жаманшылық, таршылық, жалшылық, қоршылық, адамшылық, қапашылық, құлшылық, құдайшылық, наданшылық, хүсідшілік, күншілік, кемшілік, әурешілік, тіршілік, кеңшілік, бұзақышылық, әдемішілік сөз- деріндегі 180 -шы компонентін кәсіп не мамандық иелерін білдіретін жұрнақ деп табуға болмайды 181 . Ал Абай қолданған суретшілік, қайыршылық, тіленшілік, бәйітшілік, койшылық сөздеріндегі жұрнақтар құрамын кәсіп, мамандықты білдіретін -шы жұрнағы мен дерексіз ұғым атауын жасайтын -лық жұрнақтарының қосындысы деп ажыратуға болады. Сөйтіп, -шылық жұрнағының екі түрінің екеуін де Абай- дың аса актив пайдаланып, онымен жасалған мынадай мағы- наларды білдіретін сөздерді қолданған: 1. Адамға тән қасиет, белгі, күй, қылықтардың атауы: жаманшылық, өтірікшілік, адамшылық, құлшылық, надан- шылық, күншілік, кемшілік, бұзықшылық, әдемішілік т.б. Бұлжерде, -шы лық аффиксі -лық аффиксінің дублеті тәрізді болып келеді. Абайда жамандық –жаманшылық, қорлық – қоршылық, адалдық – адалшылық, құдайлық – құдай- шылық параллельдерін табамыз. Екі қатардың екеуі де абс- трак тұғымдарды білдіреді. Айырмасы – бірінші қатары түбір- дегі мағынаға қатысты жалпы абстракт ұғымды білдірсе (жамандық), екінші қатардағылар адамға тән қасиет, белгі- лердің абстракт атауын білдіреді: жаманшылық – адамның мінез-құлқындағы, жүріс-тұрысындағы, ойындағы жаман- дықтың атауы. Белгілі бір күй, құбылыс атауы. 2. Бұлар Абайда сан жағынан көп емес. Олар: кеңшілік, тіршілік, таршылық, жоқшылық, ашаршылық, «алыс, қашық күй» мағынасындағы жылшылық («Екі көңіл арасы – жыл- 180 Бұл тәрізді жұрнақтардың Абайда актив қолданылғандығын көрсету үшін мысалдарды мол келтірдік. Әрине, бұлар – әлі де түгел емес. 181 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. - Алматы, 1964. - 213-б. 234 шылық жер» – I, 200). Соңғысынан басқалары – жалпыхалықтық тілде бар сөздер. Тіршілік пен тірлік Абайда да, өзгелерде де – мағыналық айырмашылықтары жоқ тең дублеттер. 1) -шы+ -лық болып ажыратылатын түрімен жасалған сөздер адамның кәсібінің, мамандығының түрін білдіреді: суретшілік, бәйітшілік, қойшылық Абайда да, оның алдын- дағыларда да бұл жұрнақтар қосындысымен осы күнгі тілі- міздегідей шаруашылық салаларын атау (егіншілік, бақша- шылық, шаруашылық) фактісі жоқ. Келесі күрделі (құранды) жұрнақтың бірі -лы + лық адамның ішкі қасиеттерін білдіретін дерексіз есімдерді жа- сайды: тоқтаулылық, шыдамдылық, арлылық, намысты- лық, табандылық, талаптылық, рахымдылық, мейірбан- дылық, байлаулылық, естілік. -лы+лық жұрнағының морфологиялық құрамы айқын: біріншісі адамға белгілі бір қасиеттің тәндігін көрсетеді (шыдам-ды), екінші бөлігі сол қасиеттің абстракт атауын жасайды. Бұл Абайға дейін де ак- тив тәсіл болғанмен, оны өнімді пайдалану жағынан Абай тілі ерекше көзге түседі. -лы +лық аффикстері арқылы Абай көптеген жаңа сөздер жасаған: тоқтаулылық, байлаулылық, арлылық, намыстылық тәрізді сөздер халық тілінде потенци- алды болғанмен, Абайдан өзге нұсқалардан көп кездеспейді. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|