Р. Сыздык 1-том indd

201
Россия правосының конкретті іс-әрекетінің атауы ретінде 
сот сөзі де қазақ тіліне XIX ғасырда еніп, оның II жартысын-
да актив сөзге айналады. Одан Абайда сотты адам (ісі орыс 
законы бойынша тергеудегі адам), басы сотқа ілігу (айналу) 
тәрізді тіркестер пайда болады: ...Егер жалынбаса... тергеулі, 
сотты адам болып... басы қатерге түседі (II, 160). Қатты 
қысым қысқан соң Басым сотқа айналар (I, 82).
Сотпен қатар судья сөзін Абай мен Ыбырай әдейі қолдана- 
ды. Орыс правосы бойынша іс-тергеу жүргізуші адамды би 
деп те, қазы деп те атамай, тек қана судья деп атап көрсетеді: 
«Қисық болса закон бар, Судьяға беруге (I, 53); «1876 жылда 
мен судьялық орында тұрғанымда...» (Алтынсарин, 1879. 58).
Бұл күнде мүлде қолданылмайтын, орыстың өз тілінде де 
жоқ, бірақ Абай тілінде және тіпті Абай тұсында жиі қолда- 
нылған жаңа сөздердің бірі – законшік: Кейбіреуі законшік, 
Оңдырмассып, берсе арыз (І, 149); Законшік, көргіш (I, 91). 
Законшік сөзі Абайда «орыс империясы правосын пайдала-
нып, соған сүйеніп, басқаларды жазғыру, сотқа тартуға ты-
рысушы адам» мағынасында және ол – әділдік іздеуші адам 
емес, керісінше, жағымсыз қылықты адам. Абай тұсында 
қазақтың әдет-ғұрып заңы ауыл арасы, ағайын арасы, кейде 
тіпті бір үйдің отбасының ұсақ-түйек «жаман қылықтарын» 
қарайтын право сипатында болды да оның кесетін жазасы да 
қылмыстың ұсақтығына орай, көп ретте пәлендей ауыр бол-
мады. Сібір айдату, түрмеге жабу, мал-мүлкін конфискелеу 
тәрізді эффективті жазаларды тек орыс империясы право-
сы беретін болды. Ал нағыз жалақордың ең биік тілегі де 
– өштесіне осындай жазаларды тартқызу. Сондықтан ондай 
адамдар законды сағалап, үкімет, сот орындарына арыз жазу, 
куә болу әрекетімен шұғылданды. Міне, осындай жаңа типті 
даугерлерді бір сөзбен законшік деп атау пайда болады. Бұл 
тұлғаны Абай шығарды деу қиын, өйткені законшік сөзінің 
қазақтар арасында қолданылатындығын 1878 ж. қазақтың әдет-
ғұрып заңы туралы кітапша жазған И.Ибрагимов те (Түркістан 
генерал-губернаторының жанында тілмаш болып қызмет 
атқарған зиялы башқұрт) көрсетеді: «Законщиком киргизы на-
зывают людей, пишущих прошения»
163
.
163
Ибрагимов И. Көрсетілген кітапша. 19-б.

202
Россия империясы правосының қазақ даласына әкелген 
жаңа атауларының бірі – арыз сөзі. Бұл – лексикалық құрамда 
бұрыннан бар сөздің мағына ауысуы арқылы пайда болған не-
ологизм. Арыз – бұрын заң саласындағы терминдік дәрежеде 
емес, жалпы біреуге (заң орнына емес) «шағым, тілек, өтініш 
айту, мұңын шағу» мағынасындағы жай сөз болатын: «Қыз 
Жібектегі» Төлегеннің қалыңдық іздеп келуге әкесінен рұқсат 
сұрауы да, «Айман-Шолпан» жырындағы Айман қыздың 
Көтібарға: «Атың басын тарта тұр, ер Көтеке», – деп аулын 
шаппауын сұраған тілегі де, Қыз Назымның Қамбар батырға: 
«Мойныңды бері бұрсайшы, Біздің үйге түссейші», – деген 
құрбылық, ғашықтық өтініш-назы да – баршасы да арыз деп 
аталған: «Ақ Айман өлең айтып, арыз етті» («Айман-Шол-
пан», 1957. 18); «Арызға келді балаңыз, Рұқсат бата бер, ата» 
(«Қыз Жібек», 1963. 96); «Сонда Назым сөйледі: «Қайрылмай 
қайда барасың? Хан сүйекті Қамбар-ау?»; «Арызыма менің 
құлақ сал» («Қамбар», 1957. 51). ХІХ ғасырдың І жартысында 
жасаған ақын қыз Алмажан да әділет іздеп Жәңгір ханға мұң-
шерін шегуін арызға келу деп атайды: «Арызға келген жетімді» 
(Алмажан, 174).
Қазақ қоғамына кеңселі, қағазды орыс соты келгеннен кейін 
дау даулаудың жаңа тәртібі ретінде дауын жазбаша түрде 
түсіру енеді (бұрын қазақ правосы бойынша дау, өтініш, арыз 
айту да, ол дауды қарау, кесімін білдіру де ауызша жүргізілгені 
мәлім). Дау даулаудың жазбаша түрі енді арыз деп аталады да, 
юристік терминге айнала бастайды. Әрине, бұл сөздің бұрынғы 
мағынасы да бірден жоғалып кетпейді, бірақ жаңа ұғымы 
басымдық етіп, жиі қолданыла бастағаны байқалады. Және 
бұл сөз империялық сот орындарына әділет іздеп арыз берудің 
жалпы атауынан да гөрі, «жалақорлық арыз, өтірік арыз, қара 
арыз» деген ұғымды көбірек білдірген. Абайда кездесетін арыз 
сөзінің басым көпшілігі осы соңғы оттенокпен қолданылған: 
«Беріп келсе бір арыз бұтып-шатып» (I, 32 «Пысықтықтың 
белгісі – арыз беру» (I, 41); «Өтірік арыз көп берсе» (I, 59); 
«Бұл күндегіге... арыз бере білу мақтан» (II, 215).
Ал арыз құмар, арызшы сөздері, сірә, жоғарғы законшік 
сөзінің синонимдері ретінде келеді. Бұрын арыз сөзі арыз айту, 

203

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: