«развитие науки и инновации в современном мире: проблемы и перспективы»

312 
 
обучении математике: теория, опыт, инновации: Материалы Всероссийская научно-практ. 
конференции. – Вологда, 2007 г. – С.26-32. 
7. Жохов, А.Л. Становление и развитие мировоззрения индивида образованием и 
культурой. Монография -  Heinrich-Böcking-Str. Saarbrücken, Germany: Palmarium Academic 
Publishing. -  2013 - 404с. 
8. Леонтьев, А.Н. Деятельность. Сознание. Личность [Текст]. //Леонтьев А.Н.  Избранные 
психологические произведения: В 2-х т. – Т.2. – М., 1983. 
9. Мамардашвили, М.К. Как я понимаю философию [Текст]. 2-е изд., изменѐнное и 
дополненное / Составление и общ. ред. Ю.П. Сенокосова. М.: Издательская группа 
«Прогресс»; «Культура», 1992. – 416с. 
10. Метафизика. Век XXI. Альманах. Вып. 3: наука, философия, религия / под ред. Ю.С. 
Владимирова [Текст]. – М.: БИНОМ. Лаборатория знаний. 2010. – 440 с.: ил. 
11. Налимов В.В. (с участием Ж.А. Дрогалиной) На грани третьего тысячелетия: что 
осмыслили мы, приближаясь к XXI веку [Текст]. / В.В. Налимов. М.: Лабиринт, 1994. – 73 
с. 
12. Пуанкаре, А.  О науке  [Текст] / Пер. с франц. Под ред. Л.С. Понтрягина. – 2-е изд. – 
М.: Наука, 1990. – 736 с. 
13. Суходольский, Г.В. Основы психологической теории деятельности [Текст]. – Л.: Изд. 
Ленинградского ун-та, 1988.–168с. 
14. Фельдштейн, Д.И. Психология развития личности в онтогенезе / Науч.-исслед. ин-т 
общей и педагогической психологии АПН СССР. – М.: Педагогика, 1989. 208 с. 
15. Холодная, М.А. Психология интеллекта: парадоксы исследования [Текст]. Томск: Изд-
во Том. ун-та. М.: Изд-во Барс.1997. 392 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

313 
 
ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ 
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ 
ENGINEERING SCIENCE 
 
ӘОЖ 66.661:66.099.2 
 
ЭКСПЕРИМЕНТТІ ЖОСПАРЛАУ ӘДІСІН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ 
ТАБАҚШАЛЫ ТҤЙІРШІКТЕГІШТЕ ДОМАЛАТУ ӘДІСІМЕН ТҤЙІРШІКТЕУДІ 
ЗЕРТТЕУ 
 
Қорғанбаев Б.Н., Серманизов С.С., Шахабаев Е.Ш., Ержанов Н.Ә. 
 
Резюме 
 
В статье рассматривается исследование процесса гранулирования методом  окатывания на 
тарельчатом  грануляторе  с  использованием  метода  планирования  эксперимента.  С 
использованием  метода  планирования  эксперимента  был  определен  оптимальное  содержание 
связующего, обеспечивающего высокую прочность гранулированного продукта.  
 
Summary 
 
In article research of process of a granulation on the dish-shaped granulator with use of a method of 
planning of experiment is considered by an  pour method. With use of a method of planning of experiment 
has been determined optimum content binding, the granulated product providing high durability. 
 
Кӛмірдің 
майда 
қалдықтарын 
табақшалы 
түйіршіктегіште 
түйіршіктеу, 
түйіршіктелген  берік  түйіршіктерді  отын  ретінде  пайдалану  жоғары  ғылыми  және 
практикалық қызығушылық танытады [1].  
Беріктігі  жоғары  кӛмір  майдасын  табақшалы  түйіршіктегіште  домалату  әдісімен 
алуды  эксперименттік  жоспарлау  және  түйіршіктеу  процесіне  ықпал  ететін  факторлар 
негізінде регрессия теңдеуін әзірлеу зерттеу тапсырмаларының қойылымын анықтайды [2].  
Қазіргі заманда, зерттеулер мен ӛнеркәсіптік ӛндірістерге математикалық модельдеу 
мен ЭЕМ құралдарын кеңінен ендіру, зерттеушінің кӛздеген мақсатына сай математикалық 
әдістерді терең зерделеу мен қолдану міндетті түрдегі қажеттілік туындап отыр. Заманауи 
инженер  ӛндірістік  жағдайда  күрделілігі  әртүрлі  дәрежедегі  және  тағайындалуы  әртүрлі 
жуық есептеулерді жүргізу қажеттілігімен үнемі ұшырасады. Сызықтық емес теңдеулерді 
жуық  шамадағы  шешімдері  химиялық  ӛнімдердің  шығымы  мен  күрделі  химиялық 
процестердегі  шикізаттың  тепе-теңдігін  жылдам  әрі  жоғарғы  дәлдікпен  есептеуге 
мүмкіндік береді [3]. 
Экспериментті  жоспарлау  теориясының  шеңберінде  зерттелінетін  нысанды 
абстракттық «қара жәшік» түрінде (1-сурет) кӛрсетеді, оның кірісі және шығысы айнымалы 
болады [4]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 сурет - Зерттелінетін нысанның абстракттық «қара жәшік» түрі 
 
x
1
 
x
2
 
x
k
 
y
1
 
y
2
 
y
m 

314 
 
Зерттелінетін  нысандағы  процестің  жүрісіне  әсер  ететін  тәуелсіз  кірісін  айнымалы 
факторлар (температура, қысым және т.б.) деп атайды. Оларды x
1
, x
2
, ...,x
k 
деп белгілейді. 
Ӛтетін процесті сандық түрде сипаттайтын тәуелді кіріс айнымалыларды (ӛнімділік 
және т.б.) функцияның бейнесі атайды және 
m
y
y
y
,...,
,
2
1
 деп белгілейді. 
Бейнесі мен факторлар арасында белгілі бір байланыс бар, оны функцияның бейнесі 
деп атайды және мына қатынастық түрінде кӛрсетеді: 
 
)
,...,
,
(
2
1
k
j
j
x
x
x
f
y

, 
 
 
 
        (1)
 
 
мұндағы: 
m
j
,...,
2
,
1

. 
k
x
x
x
,...,
,
2
1
 координаттары  бар  кеңістіктегі  факторлық  кеңістік,  ал  факторлық 
кеңістіктегі функция бейнесінің геометриялық кӛрінісін бейнесінің беті деп атайды. 
Аталған  түсініктемелердің  кӛрнектілігі  олардың  геометриялық  интерпретациясын 
береді.  Бейнесінің  беті  факторлық  жазықта  рельеф  түрінде  кӛрсетілуі  мүмкін.  Егер  әсер 
ететін  факторлардың  саны  екіден  кӛп  болса,  онда  бейнесінің  бетін  кӛрсету  үшін 
белгіленген  басқа  факторларда  оның  екіӛлшемдік  қимасын  қолданады.  Эксперимент 
факторлық  кеңістіктің  барлық  нүктелерінде  іске  асырылуы  мүмкін  емес,  оны  мүмкіндік 
аяға қатысты болса ғана іске асырылады.  
Модельді  құрастырғанда  оның  сипатына  ықпал  ететін  факторларды  белгілеп, 
эксперименттік 
түрде 
олардың 
бейнесінің 
функциясына 
әсерін 
анықтайды. 
Экспериментальдық  түрде  алынған  функциясы  бейнесі  математикалық  функциямен 
аппроксимацияланады, ол нысанның математикалық моделін кӛрсетеді [5]. 
Кӛптеген  процестердің  детерминациялы-стохастикалық  табиғаты  оның  негізгі 
ерекшелігі болып саналады. Яғни, эксперименттік түрде алынған бейнесінің кездейсоқ мән 
болып  саналады.  Кездейсоқтың  табиғаты  ӛлшегіш  аппаратураның  қателігіне  (әдістемелік 
және  статистикалық  қателерді  ескермегенде),  бейнесі  мен  факторлардың  стохастикалық 
табиғатына және модельде ескерілмеген факторлардың болуына байланысты. Нәтижесінде 
эксперименттік  түрде  алынған  математикалық  модельдің  параметрлері  процес  жүрісінің 
стохастикалық ерекшелігін кӛрсетіп, статистикалық әдістермен анықталады. 
Белсенді эксперимент әрбір тәжірибеде күтілетін деңгейлерде негізгі (зерттелінетін) 
факторларды  орнату,  демек  олардың  мәндерін  беру  және  шығыс  параметрін  ӛлшеу 
уақытын  тұрақтандыру  мүмкіндігін  ескереді.  Белсенді  экспериментте  әрбір  тәжірибеге 
бірқатар ӛлшеулер сәйкес келеді (бір шартта бірнеше тәжірибелер қатарынан жүргізіледі).  
Белсенді эксперимент құрамына мыналар кіреді: 
- әрбір тәжірибеде негізгі факторлардың деңгейлерін орнату; 
- тәжірибелердің жалпы санын анықтау; 
- қатарынан жүргізілетін тәжірибелердің санын анықтау. 
Іс-жүзінде  белсенді  эксперимент  кеңінен  қолданылады.  Оның  екі  негізгі 
жоспарларын қарастырайық.  
Жоспарларды  біріңғайландыру  үшін  негізгі  факторлар  натуралды  масштабта  емес, 
кодтық  масштабта ӛрнектейміз: 
 
i
i
i
x
x
x
X



ор
, 
 
 
 
                  (2) 
 
мұндағы: 
i
x
 - 
i
-інші  фактордың мәні; 
 
ор
x
i
 - 
i
 -інші фактордың орташа мәні; 
 
i
x

 - 
i
 -інші  факторды вариациялау интервалы. 
 

315 
 
2
min
max
x
x
x
i



,  
 
 
                            (3) 
 
мұндағы: 
max
x
 - нақты фактор вариациясының жоғарғы (максимал) деңгейі; 
 
min
x
 - нақты фактор вариациясының тӛменгі  (минимал) деңгейі; 
 
2
min
max
x
x
x
i



.  
 
 
                  (4) 
 
min
x
x

 болғанда X= -1, 
0
x
x

 болғанда Х=0, 
max
x
x

 болғанда X=+1 екендігін 
байқауға болады.  
Эксперимент  барысында  табақшалы  түйіршіктегіш  ыдыстың  айналу  жылдамдығы 
мен  еңкіштік  бұрышының,  сұйық  байланыстырғыш  пен  әк  суы  мӛлшерлерінің 
түйіршіктердің  түзілу  процесі  мен  алынған  түйіршіктердің  сапасына  әсері  зерттелді. 
Сапаның критерийі ретінде алынған түйіршіктерді белгілі биіктіктен түсіргендегі беріктігі 
қабылданды.  Яғни,  бастапқы  факторлар  ретінде  келесілер  қабылданды:  түйіршіктегіш 
табақшасының  айналу  жылдамдығы  (x
1
),  байланыстырғыштың  мӛлшері  (x
2
),  әк  суының 
мӛлшері  (x
3
)  және  түйіршік  табақшасының  еңкіштік  бұрышы  (x
4
).  Домалатып 
түйіршіктендіру уақыты қатаң түрде сақталынды.  
Кӛрсетілген  факторлардың  түйіршік  сапасына  әсерін  математикалық  сипаттау 
мақсатында  белсенді  эксперимент  әдісін  қолдандық,  оның  негізі  жоспарлау  болып 
табылады.  Вариациялау  аралықтары  мен  факторлардың  негізгі  деңгейлері түйіршіктелген 
кӛмір  алудың  технологиялық  процесіне    әсерін  жоғарғы  дәлдікпен  математикалық 
модельдеуге мүмкін болатындай етіп қабылданды [6]. 
Эксперименттер  бойынша,  кӛмір  майдасының  құрамында  сұйық  байланыстырғыш 
қоспаның  (5-7%)  мен  әк  суының  (1-2%)  мӛлшерлерін,  түйіршіктегіш  табақшасының 
еңкіштік бұрышы (40-60
0
) және айналу жылдамдығы (24 айн/мин) түйіршіктерге түсіруге 
тиімді  беріктік  беретіндігі  анықталады.  Осындай  шарттарда  алынатын  түйіршіктелген 
материалдың  ірілігі  30  мм  тең  болды.  Бұл  фактіні  осындай  мӛлшердегі 
байланыстырғыштың қоспасы адсорбциялық қабат түзу арқылы кӛмір майдасы түйіршігін 
қаптауға  жеткілікті  деп  түсіндіруге  болады.  Ол  кейін  кӛмір  майдасының  түйіршіктері 
арасындағы  байланыстарды  елеулі  берік  ететін  тұзды  кӛпірлерді  қалыптастыру  арқылы 
кристаллданады.  Түйіршіктегіш  табақшасының  еңкіштік  бұрышын  60
0
-қа  дейін 
жоғарылатқанда  байланыстырғыштың  мӛлшері  оңтайлы  мӛлшерден,  яғни  7%-дан  асады. 
Осындай  шартта  байланыстырғыштың  артық  мӛлшері  түйіршіктің  бетіне  ығыстырылып, 
түйіршіктеу  процесінің  тиімділігі  тӛмендейді.  Демек,  байланыстырғыш  араласпаның 
мӛлшерін  кӛбейткенде  түйіршік-сұйық  қатынастығы  сұйық-сұйық  әлсіз  қатынастығына 
біртіндеп ауысуына келтірді.  
Жүргізілген тәжірибелер және эксперимент нәтижелерінен алынған теңдеу бойынша 
келесідей қорытындылар шығаруға болады:  
Байланыстырғыштың  5%-дан  тӛмен  мӛлшері  түйіршіктеу  процесін  жүргізу  тиімсіз 
болып саналады, себебі байланыстырғышпен айқаспайтын кӛмір майдасы түйіршіктерінің 
мӛлшері кӛбейеді. Осындай шарт түйіршіктердің тығыздалуына мүмкіндік бермейді. Осы 
байланыстырғыштың  6%  мӛлшерінде  беріктіліктің  ең  максимумы  байқалды. 
Байланыстырғыштың  7%-ға  дейінгі  мӛлшерінде  түйіршіктің  беріктігі  оңтайлы  болып 
қалады.  Ал  осы  концентрациядан  асырғанда  түйіршіктердің  түзілуі  нашарлап,  беріктігі 
тӛмендейді. 
Ал  7%-дан  жоғарғы  мӛлшерінде  процесті  жүргіу  мүмкін  емес,  себебі  түйіршіктің 
түзілуі нашарлап, тауарлық фракцияның шығымы бірден тӛмендейді. 

316 
 
Сонымен, эксперимент нәтижелері және алынған теңдеулер байланыстырғыштың 5-
7%  аралығындағы  мӛлшері  дайын  ӛнімге,  яғни  түйіршіктелген  кӛмірге  ең  жоғарғы 
беріктілік беретіндігі анықталды.  
Әдебиеттер 
 
1
 
Богоявленский  Р.Г.,  Рыжов  В.А.  Мировые    тенденции  в  области  современных 
технологий утилизации  твердых промышленных  и бытовых отходов //ЭКОС. - 2000. - Т.1, 
№8-12. - C.42-51. 
2
 
Адлер Ю.П., Маркова Е.В., Грановский Ю.В. Планирование эксперимента при поиске 
оптимальных условий. - М.: Химия, 1976. - 280 c. 
3
 
Ахназарова    С.Л.,  Кафаров  В.В.  Методы    оптимизации  эксперимента  в  химической 
технологии. - М.: Высшая школа, 1985. - 327 с. 
4
 
Рузинов  Л.П.  Статистические  методы  оптимизации  химических  процессов.  -  М.: 
Химия, 1972. - C.12-43. 
5
 
Ержанов  Н.Ә.,  Серманизов  С.С.,  Мамырқұлов  М.Ы.,  Серманизов  Н.С. 
Байланыстырғышты қолданып түйіршіктелген кӛмір отынын алу процессін математикалық 
сипаттау //ҚБСҚА Хабаршысы-Вестник КазГАСА. – Алматы, 2010. - № 3(37), - Б.53-57. 
6
 
Саутин  С.Н.  Планирование  эксперимента  в  химии  и  химической  технологии.  -  Л.: 
Химия, 1975. - 47 с.  
 
ӘОЖ 664:658.56 
ҚАНТ ДИАБЕТІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ АДАМ АҒЗАСЫНДА ҦЙҚЫ 
БЕЗІ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ БҦЗЫЛУЫ СЕБЕПТЕРІ 
 
Бердембетова А.Т.,Тҧрғара Ж.Б. 
 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ,  ЖТ-13-2а3 тобының студенті,
 Шымкент, Қазақстан
 
 
Қант  диабеті  басқа  эндокринді  аурулардан  тек  кең  таралуымен  ғана  емес, 
асқынуларының  даму  жиілігімен  де  ерекшеленеді.  Қант  диабеті  70-80%  жағдайда 
жүрек-тамыр, цереброваскулярлы аурулар мен кӛру мүшесі патологиясына әкеледі. 
Жүрек аурулары 2 есе, зағиптарды 10 есе, аяқтардың гангренасы мен ампутациясын 
15–40  рет  артады.  Диабеттің  ретинопатия,  нефропатия,  диабеттік  табан, 
полинейропатия  сияқты  асқынулары  мүгедектіктің  негізгі  себебі  болады.  Қант 
диабетін тұрғындардың денсаулығына үлкен  зиян  және аурудың асқынулары мен 
оңалтуға  кететін  үлкен  экономикалық  шығындар  нәтижесінде  басқа  елдердегі 
сияқты Қазақстанда да денсаулық сақтауда маңызды мәселе. Қант диабетінің екінші 
түрінің  жиілігі  артуы  артық  дене  салмағы  мен  семіздіктің  кең  таралуына 
байланысты.  Біріншілік  медициналық  санитарлық  кӛмек  жүйесі  дамыған 
мемлекеттерде  қантты  диабеттің  екінші  түрімен  ауыратын  науқастарды  ерте 
анықтау, қандағы қан мӛлшерін тұрақты бақылау, тамырлық асқынулардың алдын-
алуды жүргізуде осы жүйенің орны маңызды. 
Қант  диабеті  кезінде  инсулиннің  жеткіліксіз  түзілуінен  (қант  диабетінің  1 
типі)  немесе  оның  тінге  әсерінің  бұзылуынан  (қант  диабетінің  2  типі)  зат  алмасу 
үрдісі  бұзылады.  Инсулин  ұйқы  безінде  ―Лангерганс  аралшаларында‖  орналасқан 
бета-клеткалармен түзіледі. Ересек адамда 1 миллион осындай аралшалар болады, 
олардың жалпы салмағы 1-2 г. 
Инсулин  –  екі  аминқышқылды  тізбектен  тұратын  ақуыз  молекуласы,  адам 
ағзасында  зат  алмасуға  қатысады.  Клеткалардың  қантты  жылдам  сіңіруіне 
биологиялық  әсер  етеді.  Қант  ағзада  тек  глюкоза  молекуласы  түрінде  болады, 
глюкоза тіндер мен мүшелерде энергия кӛзі ретінде қолданылады. Сонымен қатар 
инсулин 
ақуыз 
молекулалары 
үшін 
құрылыс 
материалы 
болатын 

317 
 
аминқышқылдарын  клетка  ішіне  түсуіне  кӛмектеседі,  ағзада  майдың  жиналуына 
әсер етеді. 
Қант  диабеті  1  типін  ертеде  жастардың  диабеті,  ал  екінші  типті  қарттардың 
диабеті деп атаған. Диабеттің екі түрінде де оларға тән жалпы белгі – қандағы қант 
мӛлшерінің жоғары болуы. 
Қант  диабетінің  1  типі  генетикалық  бейімділігі  бар  адамдарда  вирусты 
инфекция мен бета-клеткаларға антиденелердің әсерінен (аутоиммунды зақымдау) 
дамиды. Диабеттің тұқым қуалайтын белгілері алтыншы хромосомада орналасқан, 
олардың  ағзада  болуын  лейкоциттердің  антигендерін  зерттеу  арқылы  анықтауға 
болады. HLA DR3 және DR4 белгіленетін лейкоцитарлы антигендері бар адамдарда 
диабет даму қаупі жиі. 
Қант  диабетінің  1  типі  дамуы:  диабетке  бейімділігі  жоғары  адамдарда 
вирусты  инфекция  Лангерганс  аралшалары  клеткаларына  қарсы  антиденелер 
түзілуін  туғызады.  Бұл  антиденелер  инсулинтүзуші  клеткаларды  бұза  бастайды, 
бірақ қант диабетінің белгілері (шӛлдеу, жиі несеп шығару, дене салмағын жоғалту, 
шаршағыштық)  тек  бета  клеткалардың  80%  жойылғанда  дамиды.  Осыған 
байланысты  антиделер  түзілуі,  аурудың  басталуымен  диабеттің  айқын  белгілері 
пайда болуы арасында айлар кейде жылдар ӛтуі мүмкін. Қант диабетінің 1 типінде 
инсулин түзілуі тӛмендейді, абсолютті инсулин жетіспеушілігі дамиды, сондықтан 
аурудың  басынан  бастап  науқастарды  инсулинмен  емдеу  керек.  Отбасында  ата-
анасының біреуі диабетпен ауырса балаларда диабет даму қаупі 3-5%-ды құрайды. 
Егер  ата-анасының  екеуі  де  диабетпен  ауырса  диабет  даму  қаупі  10-25%-ға  ӛседі. 
Қант  диабеті  1  типі  әзірге  толық  жазылмайды,  қазіргі  уақытта  бета  клеткалардың 
бұзылуын  баяулатуға  байланысты  әдістер  жасалуда,  ол  ауру  басталуын  кейінге 
шегеруі немесе дамуының алдын алуы мүмкін. 
Қант  диабеті  II  типі  инсулинге  резистенттілік  нәтижесінде  дамиды. Ағзаның 
тіндерінде (май, бұлшықет, бауыр) инсулин әсер ететін инсулинді рецепторлар бар. 
Рецепторлар инсулинмен әрекеттескен соң, глюкозаның тіндерге енуі күрт артады. 
Инсулин рецепторлары патологиясында олардың инсулинмен әрекеттесуі бұзылады 
да  тіндердің  инсулинге  резистенттілігі  дамиды.  Бұл  жағдайда  инсулин  бӛлінуі 
тӛмендемегендіктен,  ол  салыстырмалы  инсулин  жетіспеушілігі  деп  аталады.  Кӛп 
жағдайда  инсулин  рецепторларының  қызметі  семіздік  кезінде  байқалады.  Екінші 
жағынан  артық  тамақ  жеу  қандағы  глюкоза  мӛлшері  артуына  әкеледі.  Тіндердің 
инсулинге  сезімталдығы  болмағандықтан  глюкоза  клетка  ішіне  кіре  алмайды.  Ол 
үшін  инсулиннің  кӛп  мӛлшері  қажет,  сондықтан  ұйқы  безі  инсулиннің  артық 
мӛлшерін  ӛндіре  бастайды,  нәтижесінде  бета-клеткалар  гипертрофияланып,  қант 
диабеті  дамиды.  Қант  диабетінің  ІІ  типі  тұқым  қуалау  қаупі  40%.  Кейде  қант 
диабетінің  ІІ  типі  жеткіншектерде  және  жастарда  дамиды,  ол  50-80  %  тұқым 
қуалайды. 
ДДҰ  анықтамасы  бойынша  (1999ж)  қант  диабеті  –  инсулин  бӛлінуі  мен 
инсулин  әсерінің  ақауы  нәтижесінде  дамитын,  созылмалы  гипергликемиямен 
сипатталатын метаболикалық аурулар тобы. 
Қант  диабетінің  клиникалық  кӛрінісінде  жиі  кездесетін  белгілер:  шӛлдеу, 
полидипсия, полиурия, еңбекке қабілеттіліктің тӛмендеуі, дене салмағы азаюы, кӛз 
кӛруі нашарлауы, (гипергликемия кезінде хрусталик ісінуі, аккомодация әлсіздігі), 
қышу  (жылпылама  немесе  жергілікті,  мысалы,  қынап  аймағында),  тәбет  жоғалуы, 
бұлшықет дірілдеуі, сезімталдық бұзылуы, нейропатиялар, іштегі ауырсыну, кейде 
«іш теспесі»  сияқты кӛрініс, жыныс жолдары инфекциясы, микоздар, фурункулез, 
дисменорея, аменорея, белсіздік. 

318 
 
Қант диабетінің жеңіл дәрежесінде микро және макро тамырлық асқынулары 
жоқ, гликемия мӛлшері  8 ммоль/л  артық емес, нормогликемияға диетотерапиямен 
жетуге  болады.  Орта  ауырлық  дәрежесіндедиабеттік  ретинопатия  пролиферативті 
емес  саты,  микро  альбуминурия  сатысындағы  нефропатия,  полинейропатия; 
компенсацияға  инсулин  және  пероралды  қант  тӛменде-тетін  дәрілер  кӛмегімен 
жетуге  болады.  Ауыр  дәрежеде  диабеттік  ретинопатия  препролиферативті  және 
пролиферативті  сатыда,  протеинурия  немесе  созылмалы  бүйрек  жетіспеушілігі 
сатысындағы нефропатия, автономды нейропатия, макроангиопатиялар: инфарктен 
кейінгі кардиосклероз, жүрек жетіспеушілігі, инсульттен кейінгі жағдай, аяқтардың 
окклюзиялық зақымдануы байқалады. 
Ұйқы  безінен  пайда  болған  сӛлдің  (сілтілі  реакция)  асқорытуда  маңызы  зор. 
Сӛлдің  құрамындағы  трипсиноген  ферменті  ішекте  белсенді  түрі,  трипсинге 
айналады.  Трипсиннің  әсерінен  белок  қанға  оңай  сіңімді  амин  қышқылдарына 
айналды.  Ұйқы  безінің  сӛліндегі  липаза  ферменті  майды  глицерин  мен  май 
қышқылдарына,  ал  амилаза  ферменті  крахмалды  дисахаридтерге,  мальтаза 
ферменті  дисахаридтерді  моносахахридке,  яғни  глюкозаға  айналдырады.  Осы 
сӛлдің  құрамындағы  лактаза  ферменті  сүттің  қанты  лактозаны  моносахарид 
галактозаға  ыдыратады.  Оның  он  екі  ішектегі  сӛлдің  рН  7,5  –  8,5  тең.  Бірақ 
қарыннан келген ас қоймалжыңы оның белсенді сілті реакциясын рН 4- 6 ға дейін 
тӛмендетеді. Адам ұйқы безі тәулігіне 2 литрге жуық сӛл шығарады. 
         Ішкі  секреция  қызметін  Ленгерганс  аралшықтары  атқарады.  Ең  алғаш 
аралшық  клеткаларды  дербес  1869  жылы  Лангерганс  ашқан,  сондықтан  оның 
құрметіне осы клеткалар тобын Лангерганс аралшықтары деп атаған. Ұйқы безінің 
эндокриндік ролін алғаш рет 1881жылы Улезько – Строгонова кӛрсетті. 1889 жылы 
Меринг  –  пен  Миниковский  жануарлардың  ұйқы  безін  алып  тастағанда  оларға 
диабет ауруының белгілері  пайда болып, қан мен зәрдің құрамында қант мӛлшері 
кӛбейген (гиперглихимия, глюкозурия). Ал 1901 жылы А. В Соболев диабет ауруын 
аралық клеткаларды алып тастаса ғана дамытатынын анықтады. Бездің сӛл бӛлетін 
ӛзегін  байлап  тастағанда  оның  секреті  жиналып,  қысымы  күшейеді  де 
экскреторлық  тканьдер  бұзылады,  ал  аралшық  тканьдер  ӛзгеріссіз  қала  береді. 
Мұндайда диабет ауруы пайда болмаған. Сабаеев алғаш рет без сығындысын алып, 
оның диабет ауруын емдеуге қолдануға болатынын дәлелдеген. Бірақ, бұл жаңалық 
сол  кездегі  ғылым  деңгейіне  байланысты  дәріптелмегендіктен  ұзақ  уақыт  бойы 
қолданылмай келді. 
Инсулин  организмнен  тыс  жасанды  жолмен  алынған  алғашқы  белоктардың 
бірі. 
Инсулиннің 
– 
клеткаларда 
түзіледі. 
Инсулин 
молекуласы 
аминқышқылдарынан  түзіледі.  Гормон  түзілу  процесі  рибосомаларда  басталып 
проинсулин молекуласына айналады. 
Проинсулин  молекуласы  одан  әрі  тасымалдау  жүйесінің  кӛмегімен  Гольджи 
комплексіне  жеткізіледі.  Онда  гормон  молекулалары  секреторлық  гранулаларға 
оранып,  гранулалар  ішіндегі  ішіндегі  протеолиттік  ферменттердің  тікелей 
қатысуымен  күрделі  ӛзгеріске  ұшырайды.  Нәтижесінде  А  тізбегінің  карбоксил 
тобын  В  тізбегінің  амин  тобымен  жалғастырушы  пептид  олардан  ажыратып,  тек 
дисульфидті 
кӛпіршелермен 
ғана 
жалғасқан 
екі 
тізбектен 
және 
51 
аминқышқылымен тұратын инсулин молекуласы пайда болады. 
Гранулаларда  инсулин  цинкпен  қосылысқа  түсіп  диаметрлер,  тетрамерлер 
және  гексомерлер  түрінде  полимеризацизацияланады.  Полимеризация  цинк 
атомының айналасында жүреді. Әрбір екі цинк атомының айналасына инсулиннің 
үш  молекуласы  жабысады  да  гексамер  түзейді.  Цинк  инсулин  гексамерлері  — 
клеткаларда  жинақталып,  қажет  кезінде  шығарылуға  дайын  тұрады.  Гранулалар  – 

319 
 
инсулин  сақталатын  арнаулы  орын  сонымен,  цинк  атомдары  инсулин 
молекулаларын активтендіріп, олардың тасымалданулары мен гранулалардан босап 
шығарушы процестерінде арнаулы роль атқарады. 
–  клеткаларды  клетка  мембранасы  бағытына  қарай  тасымалдайтын  жүйе 
жақсы  дамыған.  Клетка  мембранасы  ӛзара  жанасқанда  ерекше  саңылаулар  пайда 
болып, ол арқылы инсулин қанға ӛтеді. Мұны экзоцитоз деп атайды. Бұл процеске 
ц.АМФ мен Со 2+ қатысады. — клеткалардан қанға ӛткен инсулин екі формада -бос 
және  белокпен  байланысқан  түрде  кездеседі.  Бос  күйіндегі  инсулин  инсулинге 
сезімтал  тканьдердің  (ет,  май  тканьдері,  бауыр,  ми  т.б)  бәрімен  ал,  байланысқа 
түскендері  инсулинді  белокты  қосылыстан  босата  алатын  қабілеті  бар  май 
тканьдерімен  ғана  әрекеттесе  алады.  Бос  күйіндегі  және  байланысқан  инсулиндер 
арасында  динамикалық  тепе-теңдік  болады  инсулинге  қажеттілік  туса  оның  бос 
күйіндегі  фракциясы  артып,  байланыстағы  формасы  азаяды,  оның  қорында 
белокпен байланысқа түскен формасы басымырақ болады. 
Инсулиннің  белоктармен  қайтымды  байланысқа  түсуінің  физиологиялық 
маңызы зор. Біріншіден, бос күйіндегі инсулинді жол жӛнекей кез келген ткань (ет 
тканьдері)  ұстап  қалуы  мүмкін.  Екіншіден,  белокпен  байланысқан  инсулин 
организмде  гормон  қорын  жасайды.  Егер  организмге  кӛмірсу  кӛп  түссе  немесе 
жинақталса қордағы инсулин жұмсалады. Үшіншіден, байланысқа түскен инсулин 
капиллярлар қабырғасынан тканьдерге ӛте алмайды. 
Инсулин  секрециясының  реттелуі  инсулин  секрециясының  негізгі 
физиологиялық түрткісі — глюкоза. Егер қан арқылы безге глюкоза кӛп жеткізілсе, 
онда  клеткаларда  инсулин  түзілуі  артады,  ал,  аз  жеткізілсе  –  тӛмендейді. 
Сондықтан, — клеткалар қандағы глюкозаның деңгейіне аса сезімтал болып келеді. 
Асқазан  жолында  түзілетін  секретин  ішек  глюкагоны,  понкреозимин  сияқты 
полипептидтермен  қатар  аденогипофиздік  АКТГ  мен  СТГ  және  қалқанша  бездің 
тиреоидты  гормондары  инсулиннің  синтезделу  процестерін  реттеуге  тікелей 
қатысып, 
оның 
түзілуі 
мен 
секрециясын 
жылдамдатады. 
Инсулин  гормонының  физиологиялық  маңызы.  Инсулин  организмде  кӛптеген 
функциялар атқарады. Олардың ішіндегі аса маңыздысы — инсулиннің метаболизм 
процесіне  әсері.  Ол  кӛмірсу  алмасуына  әсер  етіп,  олардың  тотығуын  күшейтеді, 
бауыр  мен  ет  тканьдерінде  гликоген  жасалуын  тездетеді.  Қанға  инсулин  жіберсе 
ондағы  қант  мӛлшері  азайып,  бауырда  гликоген  кӛбейеді.  Инсулин 
аминқышқылдарынан  белок  түзілуін  стимулдап,  тканьдердегі  глюконеогенезді 
бәсеңдетеді. 
Бауыр мен май тканьдерінің бос күйіндегі май қышқылдарын сіңіру қабілетін 
арттырып,  оларда  май  қышқылдарының  глицерин  түрінде  жинақталуын 
қамтамасыз  етеді  (май  қоры)  Кетонды  денелер  түзілуі  азайып,  қышқыл  ӛнімдер 
кӛптеп  жиналады.  Гликонеогенезді,  яғни  май  мен  белоктан  кӛмірсулардың  пайда 
болуын  тежейді.  Инсулин  диабет  пен  ауырған  адамның  зат  алмасуын  жӛнге 
келтіреді. 
 

жүктеу/скачать 4,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: