«развитие науки и инновации в современном мире: проблемы и перспективы»

352 
 
3. Бочаров О.Е. Социальное проектирование как фактор формирования гражданской 
позиции студентов. Дисс .канд. пед. наук. Кострома, 2009. 
4. 
Радченко  Л.А.  Социальное  проектирование  как  средство  формирования 
индивидуального правосознания современных старшеклассников Журнал. Воспитательная 
работа в школе. №1. 2014.- С.58. 
5.  Каминская  И.Ю.,  Фоменко  И.В.  Опыт  реализации  проекта  по  физике  с  привлечением 
источников  на  иностранных  языках  .Научно  -  методический  журнал  «Исследовательская 
работа школьников». 2010.- С.21. 
6.  Кошечко  А.Н.Источник:  Проектный  метод  на  уроках  русского  языка  и  литературы: 
Материалы Областной научно-практической конференции (Томск, 25 ноября 2010 г.) / Под 
ред.  А.Н.  Кошечко.  Томск:  Издательство  Томского  областного  института  повышения 
квалификации работников образования, 2011.- С. 6–10. 
 
УДК 37.01 
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ НАВЫКОВ В СТАРШЕМ ЗВЕНЕ 
С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ДИСКУСИИ 
 
Даулетбекова Жанат  магистрант.,Тасанбаева З.Р к.ф.н.доцент РСИУ 
 
Шымкент, Республика Казахстан 
 
Түйін 
Бұл мақалада тұжырым мен пікірталастың оқушылардың тез тіл табысу қабілетін дамыту 
жолы екені талданған 
 
Summary 
Based on the content of the article, you can identify that argument, the debate as a method of lesson do 
students develop communication skills. 
 
На  данном  этапе,  прежде  всего,    наша  задача  состоит  в  том,  чтобы  создать 
необходимые  условия  для  вовлечения    учащихся  в  дискуссию  с  учетом 
психологических особенностей этого возраста, выявленные в предыдущей главе. В 
разработке методики мы опирались на учебники английского языка для 10 класса. 
Перед  созданием  методики  мы  определили  цель  и  задачи  урока  с  проведением 
дискуссии, а также обозначили необходимое оборудование. 
Цель  урока:  учебная  (развитие  навыка  говорения  на  английском  языке, 
совершенствование  грамматических  навыков,  развитие  умения  воспринимать 
иностранную речь на слух). 
Задачи: 
Учебные: изучение новой лексики, клише, развитие навыков монологической 
речи, развитие навыков чтения с целью полного понимания прочитанного; 
Воспитательные:  воспитание  в  школьниках  чувства  коллективизма, 
ответственного отношения к учебе, воспитание духовно-нравственных ценностей; 
Развивающие:  развитие  памяти,  мышления,  языковой  догадки,  творческого 
воображения, логического мышления; 
Познавательные: расширение лингвистического кругозора учащихся. 
Оборудование:  мультимедийное  (проектор,  аудио-  и  видеозаписи), 
раздаточный  материал  с  проблемным  текстом,  заданиями,  клише  для  ведения 
дискуссии, опорные схемы и таблицы.  
Форма занятий: индивидуальная, парная, групповая. 
Наша дискуссия носит организованный характер, так как мы готовимся к ней 
заранее.  Теперь  определимся  с  формой  проведения  дискуссии.  Выдвинутая  нами 

353 
 
проблема  не  требует  конкретного  решения,  ее  результатом  станет  скорее 
соглашение на основе анализа мнения выступающих. Таким образом, дискуссия по 
данной  теме  должна  проходить  как  круглый  стол.  Ход  такой  дискуссии 
предполагает изложение мыслей всех участников, то есть каждый должен не только 
воспринимать  речь  других  на  слух,  но  и  быть  способным  высказать  свою  точку 
зрения.  
Что касается времени проведения дискуссии, провести ее можно будет в течение 1 
урока, но на ее подготовку уйдет 2 урока.  
При  проведении  дискуссии  необходимо  придерживаться  некоторых  правил.  Мы 
разработали  следующие  правила  участия  в  круглом  столе:  «свобода  слова». 
Каждый  участник  должен  иметь  возможность  высказать  своѐ  мнение,  даже  если 
оно отлично от мнения группы «без потерь». Каждое высказывание, дополнение и 
уточнение должны быть учтены и внимательно рассмотрены. Обсуждаются идеи, а 
не  личности.  В  ходе  обсуждения  недопустимо  «переходить  на  личности», 
навешивать  ярлыки,  допускать  уничижительные  высказывания  и  т.д.  Правило 
поддержки. Важно быть внимательным к высказываниям другого, стараться понять 
смысл  его  мнения,  поддерживать  тех,  кому  сложно  говорить  публично.  Правило 
цели.  Говори  кратко,  ясно  и  чѐтко.  Говори  по  теме,  старайся  отражать  суть 
разбираемой проблемы. Критикуя – предлагай. 
Следующий шаг – выбор ведущего, в нашем случае это учитель, но со временем, по 
нашему мнению, можно доверить эту роль хорошо подготовленному ученику. Его 
задача заключается в том, чтобы направлять дискуссию в нужное русло и следить 
за порядком. 
Выбирая тему для дискуссии, мы учитывали  такие характеристики, как: 

 
Проблемность  (поливариантность,  наличие  разных  подходов,  столкновение 
мнений – там, где нет спора и все согласны, бессмысленно проводить дискуссию); 

 
Ясность (однозначность понимания проблемы, выделение одной проблемы, 
тема  не  должна  давать  возможность  для  обсуждения  огромного  числа  проблем, 
иначе оно может растянуться до бесконечности); 

 
Компетентность  участников  (соответствие  сложности  дискуссионного 
вопроса уровню подготовки обсуждающих); 

 
Корректность (не должны задеваться личные чувства участников дискуссии, 
формулировка темы должна соответствовать принципу научности); 

 
Объективность  (формулировка  темы  не  должна  оказывать  давления  на  тех, 
кто ее обсуждает).  
При выборе темы дискуссии мы постарались учесть интересы учащихся, и в своей 
работе 
за 
основу 
взяли 
текст 
―Loveislife‖ 
посвященный 
проблеме 
взаимоотношений,  в  частности,  проблеме  любви.  Ведь  известно,  что  в  данном 
возрасте  это  чувство  играет  особую  роль  и  говорить  о  нем,  как  мальчики,  так  и 
девочки, могут уже без стеснения и с удовольствием. А дискуссия становится более 
оживленной  и  интересной  тогда,  когда  затронутая  тема  беспокоит  всех  ее 
участников.  Кроме  того,  данный  текст  можно  привязать  к  темам  учебников, 
наиболее  часто  использующихся  в  общеобразовательных    школах  (на  основе 
анализа  учебников  10  класса  М. З.  Биболетовой,  В. П. Кузовлева  [1.19с]  Хотелось 
бы  отметить,  что  эти  авторы  в  конце  каждого  урока  предлагают  провести 
дискуссию  по  пройденным  материалам  для  закрепления  полученных  знаний. 
Например,  в  учебнике  автор  О. Л. Гроза    New  Millenium  English  [2.45с],  урок 
проходит под темой ―Howmaterialisticareyou?‖, в которой обсуждаются жизненные 
ценности. В данном случае можно провести дискуссию с темой любви как одной из 
главных человеческих ценностей.   

354 
 
В подготовительном этапе мы выделили несколько пунктов: 
Работа с проблемным текстом (чтение, перевод); 
Выполнение упражнений на понимание содержания текста; 
Обсуждение текста и постановка проблемы; 
Просмотр видео на английском языке; 
Прослушивание записи стихотворений на английском зыке (сонет 148 Шекспира и 
стихотворение «моя любовь – роза красная» Роберта Бернса); 
Освоение дискуссионной лексики. 
Так  как  материал  текста  достаточно  обширен,  то  учащимся  рекомендуется 
прочитать  его  и  перевести  дома.  Перед  работой  с  текстом  необходимо 
«познакомить»  ребят  с  новыми  словами  и  выражениями.  Мы  решили  поместить 
новую  лексику  с  данной  транскрипцией  и  переводом  на  раздаточном  материале 
перед  текстом.  Сначала  учитель  читает  слова,  ученики  отрабатывают  чтение  и 
затем читают вслух – хором и по цепочке, каждый по одному слову. 
Слово  
Транскрипция  
Перевод  
Cinematography, n 
[
ˌ sɪnɪmә'tɔgrәfɪ] 
Кинематография, 
киноискусство 
Essence, n 
 
['es(ә)n(t)s] 
Сущность 
Intimacy, n 
['ɪntɪmәsɪ] 
Тесная 
связь, 
близость 
Companionate, adj 
[kәm'panyәnәt] 
Товарищеский 
Fatuous, adj 
['fætjuәs] 
Бессмысленный, 
глупый 
 
Encompass, v 
[ɪn'kʌmpәs] 
Охватывать 
Affirm, v 
[ә'fɜ
ː m] 
Утверждать 
Conquer, v 
['kɔŋkә] 
Завоевывать, 
покорять 
После  отработки  чтения  ученики  получают  задание  –  составить  предложения  с 
новыми словами и короткие диалоги в парах, чтобы ребята могли не просто знать 
перевод этих слов, а владеть данной лексикой. Задание на дом – перевести текст и 
выучить перевод этих слов. 
Для  следующего  занятия  мы  подготовили  несколько  заданий  на  проверку 
понимания  учащимися  содержания  текста.  Переводить  его  в  классе  мы  не  будем, 
понадеемся на сознательность старшеклассников, чтобы не тратить время не уроке. 
–  complete  each  sentence  (a-h)  with  one  of  the  endings  (1—8): 
a. Love is a mixture of … 
B. To Robertsternberg's mind, love is made of some combination of … 
C. Different stages and types of love can be explained by … 
D. Robert sternberg has also distinguished such types of love as … 
E. Scientists affirm that love … 
F. Passion which characterizes the first stage of love … 
G. Studies have also indicated that brain scans of people infatuated by love … 
H. People who are truly in love and who have been together for years don't grow apart but 
… 
1. Draw closer to one another. 
2. Disappears with the passing of time. 

355 
 
3.  Nonlove,  liking  or  friendship,  infatuated  love,  empty  love,  romantic  love, 
companionate love, fatuous love, consummate love. 
4. Resemble to those with a mental illness. 
5. Different combinations of these three elements. 
6. Complex and extremely powerful feelings. 
7. Has a chemical basis. 
8. Intimacy, passion and commitment. 
Данное упражнение может послужить разминкой для учащихся, а справиться с ним 
смогут даже отстающие ученики. Второе задание на выбор ответа да или нет также 
не  является  сложным,  но  с  его  помощью  можно  проверить,  насколько  хорошо 
старшеклассники поняли содержание текста: 
– agreeordisagreewiththefollowingstatements.  
It is no use trying to understand the essence of love. Love is not science. It is magic. 
Opposites attract. 
Love is just chemistry. 
Love is a natural feeling like hunger or thirst. 
Love can't last forever. 
 
We often look at our partner through rose-coloured spectacles. 
Only true love stands the test of time. 
In true love there is no room for doubt and jealousy. 
Данное задание наталкивает на личное размышление каждого ученика. 
 следующее задание будет немного сложнее:  
–
 
Give 
the 
definitions 
of 
the 
following 
words: 
fondness, romance, intimacy, affection, passion, relationship, commitment, jealousy.  
Это  задание  направлено  на  развитие  спонтанной  речи,  ведь  учащиеся  должны 
своими словами объяснить значение абстрактных понятий. Возможно, справиться с 
этим упражнением смогут не все ученики, но такие упражнения необходимы, ведь 
они  развивают  умение  пользоваться  словарным  запасом,  правильно  строить 
предложения в соответствии с правилами языка. [3.55с], 
– 
answer 
the 
questions. 
1)  why  is  love  a  major  theme  in  philosophy,  literature,  music,  poetry  and 
cinematography? 
2)  what  can  you  say  about  the  triangular  theory  oflove?  Do  you  agree  with  it? 
3)  what 
is 
the  difference  between  intimacy,  passion  and  commitment? 
4) what do scientists say about the essence oflove? 
5)whatare the symptoms of love? 
6) why can't we say that passion and love are synonyms? 
7) why do people who are in love often seem to be mad? 
8) what is the secret of long-term relationships to your mind? 
9) why is love important in people's life? 
10) do you agree that 'all we need is love'? Explainyouranswer. 
Это  задание  является  самым  сложным  из  всех  предложенных,  но  ответы  на  эти 
вопросы  могут  послужить  отправной  точкой   для  составления  речи  для  участия  в 
дискуссии.  
Так  как  самый  распространенный  источник  материала  для  дискуссии  – 
художественная  литература,  мы  предлагаем  познакомить  школьников  с  
творчеством  великих  английских  поэтов,  таких,  как  Роберт  Бѐрнс  и  Ульям 
Шекспир. Сначала мы послушаем аудиозаписи этих стихотворений на английском 
языке,  а  потом  попробуем  прочитать  их  самостоятельно.  Но  так  как  эти 
произведения  содержат  сложные  конструкции,  часто  не  совпадающие  с  нормами 

356 
 
современного  английского  языка,  мы  предлагаем  их  вниманию  детей  с  уже 
известным переводом с. Маршака.  
O, mylove'slikeared, redrose 
That's newly sprung in june: 
O, my love's like a melody 
That's sweetly played in tune. 
 
As fair art thou, my bonnie lass, 
So deep in love am i: 
And i will love thee still, my dear, 
Till all the seas gang dry: 
 
Till all the seas gang dry, my dear, 
And the rocks melt the sun; 
I will love thee still, my dear, 
While the sands of life shall run. 
 
And fare thee well, my only love! 
And fare thee well a while! 
And i will come again, my love, 
Though it were ten thousand mile. 
Любовь,  как  роза,  роза  красная, 
цветет 
в 
моем 
саду. 
Любовь моя - как песенка, 
С 
которой 
в 
путь 
иду. 
 
Сильнее 
красоты 
твоей 
моя 
любовь 
одна. 
Она 
с 
тобой, 
пока 
моря 
не 
высохнут 
до 
дна. 
 
Не 
высохнут 
моря, 
мой 
друг, 
не 
рушится 
гранит, 
не 
остановится 
песок, 
а он, как жизнь, бежит... 
 
будь 
счастлива, 
моя 
любовь, 
прощай 
и 
не 
грусти. 
Вернусь  к  тебе,  хоть  целый  свет 
пришлось бы мне пройти! 
 
Sonnet 148 
О mе, what eyes hath love put in my head,  
Which  have  no  correspondence  with  true 
sight! 
Or,  if  they  have,  where  is  my  judgment 
fled, 
That censures falsely what they see aright?  
 
If that be fair whereon my false eyes dote, 
What means the world to say it is not so? 
 if it be not, then love doth well denote  
Love's eye is not so true as all men's lip. 
 
Mow can it? O, how can love's eye be true,  
That  is  so  vend  with  watching  and  with 
tears?  
Marvel then, though i mistake my view;  
The sun itself sees not till heaven clears.  
 
О cunning love! With tears thou keep'st me 
blind,  
Lest eyes well-seeing thy foul faults 
Should find. 
Сонет 148 
О, как любовь мой изменила глаз! 
Расходится с действительностью зренье. 
Или настолько разум мой угас, 
Что отрицает зримые явленья? 
 
Коль хорошо, что нравится глазам, 
То как же мир со мною не согласен? 
А если нет, -признать я должен сам, 
Что взор любви неверен и неясен. 
 
Кто прав: весь мир иль мой влюбленный 
взор? 
Но любящим смотреть мешают слезы. 
Подчас и солнце слепнет до тех пор, 
Пока все небо не омоют грозы. 
 
Любовь хитра, 

 нужны ей слез ручьи, 
Чтоб утаить от глаз грехи свои! 
 
Обсуждение  данных  стихотворений  должно  проходить  на  иностранном  языке.  А 
чтобы  детям  было  легче  высказывать  свои  мысли  и  идеи,  мы  предлагаем 
использовать в качестве опоры раздаточный материал с такой табличкой: 
It‘s difficult to be 
One shouldn‘t be  
Surprised at 
Content with 
 
 
Laughed at 
Ignored 

357 
 
It‘s natural to be 
One can (can‘t) be 
A teacher should be 
Indifferent to 
Pleased with 
Accustomed to 
    being 
Told lies 
Treated like a child 
Ordered about 
Итак,  выбрав  проблемный  текст,  мы  обозначили  тему  дискуссии  –  ―loveislife. 
Isittrue?‖. У старшеклассников полно забот и волнений, их ждет решающий важный 
шаг  в  жизни  –  выбор  профессии,  но  и  общение  со  сверстниками,  особенно 
противоположного  пола,  занимает  особое  место  в  их  жизни.  Таким  образом,  в 
данной  теме  есть,  над  чем  поразмыслить  и  о  чем  посудить.  [4.105с],    Для  того, 
чтобы разнообразить виды речевой деятельности при подготовке к дискуссии, мы 
рекомендуем  показать  трейлер  к  фильму  «Ромео  и  Джульетта»  на  английском 
языке  с  английскими  субтитрами  так  как  в  трейлере  содержится  основная  суть 
фильма, и, кроме того, двухминутный показ этого видео не отнимет много времени 
урока. Перед показом видеоролика необходимо изучить с детьми незнакомые слова 
и выражения: 
mournful – печальный;  
Swornenemies – кровные враги; 
Innocenthearts – невинные сердца; 
Forbiddendesires – запретные желания; 
Suffering – страдание; 
To have no doubt – несомневаться; 
Riskitallforlove – пожертвовать всем ради любви. 
Так  как  новой  лексики  немного  и  она  не  очень  сложная,  ее  усвоение  не  должно 
вызвать  особых  трудностей  у  школьников.  Но  в  качестве  закрепление  материала 
дается  задание  составить  предложения  с  данными  словами  и  выражениями. 
Например: 
– ―romeoandjuliet‖ isafamousmournfulstory.  
–
 
Capuleti  and  montague  were  sworn  enemies,  that`s  why  romeo  and  juliet`s  love 
was a forbidden desire. 
–
 
Romeo and juliet had to risk it all for their love. 
Для отработки изученного и лексического материала и тренировки круглого стола 
обсуждение  просмотренного  ролика    проводится  в  форме  мини-дискуссии. 
Ученикам предложено выполнить следующие задания. [5.85с], 

 
Работая  в  парах,  ученики  задают  друг  другу  различные  вопросы.  Задача 
состоит  в  том,  чтобы  не  использовать  в  ответах  слова  «да»  или  «нет»,  а  отвечать 
полными предложениями. 

 
На  основе  просмотренного  видеоролика  и  прочитанного  текста  составить 
верные,  ложные  и  спорные  высказывания.  Обсудить  их  в  парах  или  в  группах  и 
выбрать самые интересные комментарии к утверждениям. 

 
Составить диалог на заданную тему по схеме: 
Ученик 1 
Ученик 2 
Мнение  
Уточняющий вопрос 
Разъяснение  
Сомнение  
Уверенность, аргумент 
Несогласие, контраргумент  
Предложение  
Переспрос  
Повторное предложение с убеждением 
Согласие  
После  того,  как  к  проведению  дискуссии  все  готово  –  клише  выучены,  текст 
отработан, правила озвучены, можно перейти к следующему этапу – основному.  
 
 
 

358 
 
Литература 
 
1.  М. З. Биболетовой, В. П. Кузовлева,  1989, 219с 
2. О. Л. Гроза  New Millenium English, 1998,  
3.  Авеличев А.К. Общая риторика. М., 1986. - С. 5-25. 
4.  Аверинцев С.С. Риторическая теория и литературная практика/ Отв. Ред. М.Л. Гаспаров. 
Наука, 1991. - С. 3-26. 
5.  Алексеев А.П. Аргументация. Познание. Общение. М., 1991. - 150 с. 
6.  Ивин А.А. Основы теории аргументации. М., 1997. 
7.  Махновская Н.И.  Методика  обучения  дискуссии  и  дискуссионной  речи  студентов-
филологов: Диссертация на соискание степени кандидата педагогических наук/ Mill У им. 
Ленина. М., 1992. 
 
ӘОЖ 130.2 
ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННЫҢ ТӘЛІМДІК ОЙЫ 
Кемелбеков Қ.Б. 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтикалық академиясы, Шымкент. Қазақстан 
Резюме 
В  статье  рассматривается  высокая  оценка  Ыбыраем  Алтынсариным    роли  учителя  в 
обучении и воспитании детей, а также  выявляется, что он придавал большое значение  обучению 
детей  в  школах  на  родном  языке,  обращал  особое   внимание  их  воспитанию  на  основе  традиций, 
легенд, истории, пословиц и поговорок 
 
Summary 
The article discusses the high score of Ybyray Altynsarin on role of teachers in educating children 
and  revealed  that  he  attached  great  importance  to  the  education  of  children  in  their  native  language 
schools, paying special attention to their education on the basis of traditions, legends, stories, proverbs and 
sayings 
 
Қазіргі  таңда  еліміз  экономика  саласында  дамыған  елдерден  біршама  кейін 
қалса  да,  рухани,  мәдени  ӛмірінен  алдыңғы  қатарлы  елдер  сапында  келеді.  Оған 
халқымыздың  ұлттық  рухани  мұрасы  куә.  Ел  енсесің  биік,  рухының  жоғары 
болуына  ата-бабамыздың  қалдырған  мұрасының  орны  ерекше.  Болашағы  бар  ел 
бола отырып, ӛмірге оптимистік кӛзқараспен қарамасқа болмайды да. 
Қазақ  халқының  тәлімдік  ойын  танып  білуде  ұлы  педагог  ғалым  Ы. 
Алтынсаринді айналып ӛту мүмкін емес. Ы. Алтансарин – қазақ жастарына тұңғыш 
мектеп  ұйымдастырып,  білім  есігін  ашқан  адам.  Ол  «Халық  ағарту  жұмысы  бұл 
арада  тек  жаңа  ғана  басталып  келеді;  сондықтан,  жаңа  салынып  жатқан  үйдің 
жақсы  болуы  оның  іргесінің  берік  және  мықты  қалануына  байланысты  болатыны 
сияқты,  біздің  қолға  алып  отырған  ісімізде  де,  қазақ  мектептерінің  бар  келешегі 
кӛбінесе  істің  қазіргі  басталуына  байланысты;  сондықта  да  мен  қазір  жақсы 
оқытушыны  дүниедегі  заттың  бәрінен  де  қымбат  кӛремін»  [1,  321-322  бб.]  -  деп, 
қазақ  халқының  сол  тұстағы  аса  бір  ділгір  мәселесін  кӛтеріп  қана  қоймай,  ӛзі  де 
соны іске асыру жолында жан аямай жұмыс істеген. 
Ыбырай балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде оқытушы ролінің айрықша зор 
екендігін  ескертті.  Мысалы,  ӛзінің  екі  кластық  мектептердің  меңгерушілеріне 
жазған нұсқау хатында: «Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы 
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмаған ӛзін кінәлауға тиіс...» [2, 132 
б.]  -  деп  жазған  еді.  Ол  сынып-сабақ  жүйесіне  жанын  сала  мән  берді,  оқыту 

359 
 
процесінде  білім  дәрежесін  кӛтеріп,  оқушылардың  ӛз  бетімен  жұмыс  істеуін  жан-
жақты талап етті. 
Алтынсарин балалардың мектепте ана тілінде білім алуына үлкен мән берді. 
Оларды салт-дәстүр, аңыз әңгіме, мақал-мәтел негізінде тәрбиелеуге ерекше назар 
аударды. Ол хрестоматияларына халық ауыз әдебиетінің жастарды ерлікке, ӛнерге, 
намысшылдыққа, адамгершілік, иманжүзділік қасиеттерге баулитын асыл үлгілерін 
енгізді. Ы. Алтынсаринның демократиялық-ағартушылық бағыты үш бірдей салада 
дамыды.  «Біріншіден,  бүкіл  ӛмір  жолын  мектеп  ашуға,  қазақ  балаларын  оқуға 
тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шығаруға 
арнаса,  екіншіден,  ӛнегелі  ұстаз-тәлімгер  даярлауға,  оларға  күнделікті  ғылыми-
әдістемелік  басшылық  жасауға  кӛңіл  бӛлді.  Үшіншіден,  шығармаларында  қазақ 
халқының ХІХ ғасырдағы қоғамдық ӛмірінде болған саяси-әлеуметтік мәселелерді 
жан-жақты қамтып жазуға жұмсады» [2, 172 б.]. 
Ы.  Алтынсарин  ең  алдымен  ӛз  халқының  озық  ойлы  азаматы  болды.  Қазақ 
халқының келешегін ойлап кӛптеген құнды пікірлер айтумен қатар, оны іс жүзінде 
асыра білді: 
-  кӛшпелі  қазақ  елін  мал  шаруашылығымен  ғана  емес,  сонымен  қатар 
отырықшылық  ӛмірге  кӛшуге  икемдейтін  егіншілікпен  айналысуға,  бау-бақша 
салуға, қол ӛнеріне, кәсіптік маман иесі болуға шақырған.  
-  Қазақ  балаларына  арнап  мектеп  ашқан.  Ашылған  мектеп,  ең  алдымен 
халықтық  мектеп  болуы  керектігін  айтып,  халық  тұрмысына  ыңғайлы  етіп 
ұйымдастырды. 
-  Мектептерге  арнап  оқу  құралдарын,  методикалық  кӛмекші  құралдар, 
нұсқаулар  жазған.  Оқу  жұмысын  ұйымдастыруда  оқу-материалдық  базаның 
шешуші  маңыздылығын,  мектептерде  пайдалануға  жарайтын  кітаптарды  жете 
тексеру  қажет  екенін  дұрыс  түсінген.  Оқыту  жұмыстарын  ұйымдастыруда  тәрбие 
беру жұмыстарының арасындағы айырма жоқтың қасы болған. 
-  Жас  ұрпақтарға  білім  беріп,  оларды  тәрбиелеуде  мұғалімнің  атқаратын 
қызметін ерекше бағалаған.  
-  Оқу  құралдарына  қазақ  халқының  таным-түсінігіне  жақын,  балаларға 
түсінікті, тәрбиелік мәні зор ӛмірмен байланысқан әңгімелер мен ӛлеңдер жазған. 
«Ағартушылық  –  қоғамдық  санаға  социалистік  идеяның  таралуына  қатысты 
пайда  болған  саяси-идеологиялық  түсінік.  Ағартушылықты  халық  білім  беру, 
мәдени істерді  атқару  деп позитивтік мінде түсінсек, бұл  ӛлшемнің  ӛз ана тілінде 
оқыту басты арманы болды. Осыған орай ол: «Орыс-қазақ мектептері – қазақтарға 
білім берудің басты құралы... біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы 
мектептерде.  Сондықтан  нәрсеге  дұрыс  кӛзқарасы  бар  адамдар  қазақ  арасында 
кӛбейіп, бүкіл халыққа әсер ете алады» [2, 173 б.]» - деген. 
Ыбырай  ӛмірінің  мәнін  халқына  қызмет  етіп  «пайдалы  адам  болу» 
қағидасынан  кӛрді.  Заманына  қарай  қазақ  халқының  елдігін,  болашағын  бұзып, 
кесірін  тигізіп  жатқан  жауыздыққа,  келеңсіз  құбылыстарға  қарсы  күресе  беру 
керектігін  ӛмірінің  мақсаты  етіп  қоя  білген  жан.  «Қазақтарға  –  рухани  және 
қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру – қалай дегенмен аса қажет болып 
отыр» - деп жазды. 
Ы. Алтынсаринның оқу-ағарту ісіндегі тағы бір ерен еңбегі қазақ жастарына 
кәсіптік  мамандық  беру  мәселесін  қолға  алуында  еді.  Бүгінгі  күнде  жастарды  – 
адам  етіп  тәрбиелеуде  ӛз  мамандығының  кәсіби  шебері  болу  басты  талаптардың 
бірі болып келеді.  
Ы. Алтынсарин арнайы философиялық еңбектер жазып қалдырмаса да, оның 
сан  алуан  ойға  толы  шығармалары  қоғамдық  мәселелерге  арналды.  Бұл  пікірлер 

360 
 
әсіресе,  тәрбиеге  байланысты  кӛп  айтылған.  Оның  бәрі  практикалық  істің  жемісі 
болар. Осы тӛңірегіндегі мәселелерге келсек: балаларды тәрбиелеу жолдары, ұстаз-
тәлімгер  проблемасы,  оқыту-тәрбиелеу  процесінің  психологиялық,  педагогикалық 
негіздері, қоғамдық психология мәселесі және т.б. жатқызуға болады. 
Ы.  Алтынсарин  жасӛспірімдердің  жан  дүниесін,  ақыл-ойын  қалыптастыруға 
ұдайы  кӛңіл  бӛлу  мектеп  пен  ата-ананың  ортақ  міндеті  деп  есептеді. 
Алтынсариннің  адамшылдық  туралы  айтқандары  ӛз  халқына  деген  шын 
сүйіспеншіліктен  туған.  Алтынсариннің  еңбектерінде  адамшылдыққа  тәрбиелеу 
идеясы  ӛте  анық  кӛрініс  тапқан.  В.  Белинский:  «Балаларды  алғашқыда  чиновник, 
ақын, қолӛнерші болуға емес, адам болуға тәрбиелеу керек, содан кейін басқаларға 
тәрбиелеуге  тиіс»  [3,  47  б.]  -  десе,  Ы.  Алтынсариннің    осы  сӛздерді  дәл 
мағынасында  іске  асырып  отырғанын  кӛреміз.  Ол  балаларды  әдепке, 
қанағатшылдыққа,  жомарттыққа,  тазалыққа,  ізеттілік  пен  бауырмашылдыққа 
шақырып  отырған.  Мысалы:  «Бақша  ағаштары»,  «Әке  мен  бала»,  «Шеше  мен 
бала»,  «Мейірімді  бала»,  «Әдеп»,  «Таза  бұлақ»,  «Қанағат»,  «Мұңсыз  адам», 
«Әділдік», т.б. Айталық, «Әке мен бала» әңгімесінде:  «Аз жұмысты қиынсынсаң  - 
кӛп жұмысқа тап боласың; азға қанағат ете білмесең  – кӛптен де құр қаласың» [1, 
75  б.]  –  десе,  «Таза  бұлақ»  әңгімесінде:  «Кӛңілінді,  бойыңды  осы  бұлақтай  таза 
сақта, нешік бұлаққа қарасақ күн түссе, күннің, шӛп түссе, шӛптің сәулесін кӛреміз, 
кӛңілің  сол  реуішті  сыртқа  ашық  кӛрініп  тұрсын  дегені  ме  деймін»  [1,  103  б.]  – 
деген  жолдарымен  аяқтайды.  Ы.  Алтынсаринның  хрестоматиясындағы  тағы  бір 
тәрбиелік  мәні  зор  әңгіме  –  «Бақша  ағаштары»  әңгіме.  Әңгіменің  ұзын-ырғасы 
мынау:  «Жаздың  әдемі  бір  күнінде,  таңертең  бір  тӛре  ӛзінің  баласымен  бақшаға 
барып, егілген ағаштары мен гүл жапырақтарын кӛріп жүрді. 
-  Мынау  ағаш  неліктен  тіп-тік,  ана  біреуі  неге  қисық  біткен?  –  деп  сұрады 
баласы. 
-  Оның  себебі,  балам,  анау  ағашты  бағу-қағумен  ӛсірген,  қисық  бұтақтары 
болса кесіп. Мынау ағаш бағусыз, ӛз шығу қалыбымен ӛскен, - деді әкесі. 
- Олай болса, бағу-қағуда кӛп мағына бар екен ғой, - деді баласы. 
-  Бағу-қағуда  кӛп  мағына  барында  шек  жоқ,  шырағым;  мұнан  сен  де  ӛзіңе 
әбірет  алсаң  болады;  сен  жас  ағашсың,  саған  да  күтім  керек;  мен  сенің  қате 
істеріңді  түзеп,  пайдалы  іске  үйретсем,  сен  менің  айтқанымды  ұғып,  орнына 
келтірсең, жақсы түзік кісі болып ӛсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де  мынау 
қисық біткен ағаштай қисық ӛсерсің, - деді» [1, 77 б.]. 
Бұл әңгімеде бала тәрбиесіне аса мән беру керектігі жӛніндегі дидактикалық 
ой жанды мысал арқылы барынша әсерлі берілген. Ы. Алтынсаринның гуманистік 
кӛзқарастары тәлім-тәрбиенің мәні, адамның түзу жолда болып, ӛнегелі ӛмір сүруі 
жас кезінен басталуы қажет екенін түсіндіруге саяды. Ол қай істі болсын басынан 
қадағалау  керек,  ӛсіп  ұлғайған  соң  түзеуге  қиын  болатындығын,  ал  күшке  салсаң 
сынып кетуі де ықтимал екенін түсіндіреді. 
Ы.  Алтынсариннің  еңбексүйгіштікке  баулитын  әңгімелерінің  ӛзіндік  орны 
бар.  Еңбектің  тәрбиелік  мәні  зор  екендігін  К.Ушинский  былай  деп  кӛрсетеді: 
«Тәрбие  адамның  ақыл-ойын  күшейтіп,  оған  белгілі  дәрежеде  мәлімет  беріп  қана 
қоймай,  сонымен қатар  оны  елеулі  еңбекке  құштар  етуге  тиіс,  мұнсыз  оның  ӛмірі 
лайықты да, бақытты бола алмақ емес» [4, 101 б.]. 
Ы.  Алтынсарин  қазақ  балаларының  дарынды,  зеректігін  баса  айта  отырып, 
еңбекші  отбасындағы  балалардың  ӛмірлік  тәжірибесінің  молдығы,  олардың  ақыл-
ойына  әсерін  тигізіп,  қиын-қыстау  жағдайлардан  жол  тауып  отыратын 
тапқырлығымен  ұштастырып  жатады.  Оның  әңгімелерінде  қазақ  балаларының 

361 
 
ақыл-ой  ӛрісі  кең,  қабілетті,  тапқыр,  мінезі  мен  жүріс-тұрысында  адамшылығы 
басым болып суреттеледі. 
Ы. Алтынсариннің тәрбиеші ұстаз, мұғалімдік, оқытушы, тәрбиеші жӛніндегі 
айтқандарында  да  философиялық  терең  ойлар  жатыр.  «...Қазақ  мектептерінің  бар 
келешегі  –  кӛбінесе  істің  қазіргі  басталуына  байланысты,  сондықтан  да  мен  қазір 
жақсы  оқытушыны  дүниедегі  заттың  бәрінен  де  қымбат  кӛремін»-  деп  адам 
тәрбиесіне  жауапты  адамның  жоғары  деңгейде  тұру  керектігін  айта  отырып, 
адамнан артық асыл құндылық жоқ екенін меңзейді. 
Ы.  Алтынсариннің  қазақ  халқы  алдындағы  ұстаздық  еңбегі  айшықталып 
танылып, әлдеқашан тиісті бағасын алған десек, асыра айтқандық емес шығар. Ол - 
ӛзінің  жарты  ғасырдай  ғана  ӛмірінің  тең  жартысында  ӛз  ұлтына  қызмет  етуден 
жалықпаған, елі мен жұртын жан-тәнімен сүйген, «оның болашағы – жас ұрпақтың 
сауатын ашуда» деп ұғынып, «бір аллаға сиынып, кел, балалар, оқылық!» деп, қазақ 
қауымын ӛнер-білімге шақырған ұлы ағартушы. Ыбырайды танып-білу оның ӛмір 
сүрген заманына, ӛскен ортасынан алған тәлім-тәрбиесінен басталады. 
Ы.Алтынсариннің  арман-мақсаты,  ӛмірлік  мүддесі  халық  ағартуға 
бағышталғандықтан, істеген ісінің бәрі де осы бір қызықты да қиын жұмыстардың 
сан  алуан  мәселелерімен  үндесіп  жатады.  Оның  жазба  мұрасының  бәрінің  басын 
біріктіре  қарасақ,  педагогиканың,  оның  ішінде  халықтық  педагогиканың 
бӛлінбейтін  бӛліктері  –  оқыту  және  тәрбиелеу  теориялары,  мектептану  идеялары 
ұстаздық тұрғыдан айқын аңғарылып тұрады. 
Ыбырайдың ағартушылық кӛзқарасында халық тағдырына қатысты ірі мақсат 
жатыр.  Ол  мектеп  ашып,  халықты  сауаттандыруға  асықты.  Ӛз  халқының  жарқын 
болашағына  үміт  артқан  ол  «қазақ  халқы  –  азбаған  халық,  оның  ой-пікірі  еркін: 
оның келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы ӛнерді 
үйрену  керек  болып  отыр»  деп  және  «бізді  ӛзгелер  табиғатынан  ақылды,  іскер 
халық  деп  ойлайды.  Осының  шындығын  іс  жүзінде  кӛрсетуіміз  керек»,  -  деп  ой 
түйді. 
Ыбырай  –  отаршылдық  тепкідегі  «бұратана»  елдер  үшін  тың  үлгілі  мектеп 
ашушы ғұлама педагог. Ол – мектептің ӛзіндік ерекшелігі бар бағдарламалары мен 
оқу құралдарын жасаушы. Ол балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде ұстаз рӛлінің 
айрықша  зор  екендігін  ескертті,  сынып-сабақ  жүйесіне  жанын  салып  мән  берді, 
оқыту процесінде білім дәрежесіне кӛтеріп, оқушылардың ӛз бетімен жұмыс істеуін 
жан-жақты талап етті. 
Мектеп ісінде Алтынсарин мұғалімді бірінші кезекке қойды. Бұл жӛнінде ӛзі: 
«Халық  үшін  басты  тұлға  –  мұғалім,  ең  тамаша  педагогикалық  басшылық,  ең 
жомарт  мемлекеттік  жарлық  та,  тыңғылықты  педагогикалық  бақылау  да  онымен 
теңдесе  алмайды»  [1,  170  б.],  -  деп  жазды.  Жақсы  мұғалімді  дүниедегінің 
барлығынан  да  жоғары  бағалайтынын  ерекше  ескертті.  Бала  тәрбиелеуде  Ы. 
Алтынсарин ананың рӛліне ерекше маңыз беріп, оның аналық махаббатын, баланы 
бағып-қағудағы  үздік  еңбегін  айтқан.  Баланың  алғашқы  тәрбиесі  ана  қолында, 
ӛйткені «бала – ананың бауыр еті, соғып тұрған жүрегі» деп бағалаған. 
«Ата-енең қартайса, тіреу болар бұл оқу, Қартайғанда мал тайса, сүйеу болар 
бұл оқу», - деп  Ыбырай балалар мен жасӛспірімдерді ӛнер-білімге шақырып, жер 
кәсібімен  айналысудың,  еңбек  етудің  тиімді  екендігін  ұғындырумен  бірге, 
балаларды  ұқыптылыққа,  мейірімділікке,  әдептілікке  үйретеді.  «Біз  болмасақ,  сіз 
барсыз, үміт артқан достарым!» - деп, ол ӛз халқының келешек ұрпақтарына сенім 
артқан еді. 
Ы. Алтынсарин қазақ халқын ӛз ӛміріне ойлана қарауға, оның мәнін түсінуге, 
ӛмірде не жақсы, не жаман, не ақ, не қара, не түзу, не қисық  екенін айыра білуде 

362 
 
білімнің,  ақылдың,  еңбектің  орынын  кӛрсете  білген.  Ы.  Алтынсарин  еңбектерінің 
адамшылыққа,  ізгілікке,  парасаттылыққа,  достыққа,  т.б.  тәрбиелеудегі  орны 
ерекше. 
Рухани кӛштің бір ғана бет алысын түземей, оның қалпын да, сән-салтанатын 
да  түзеу  керек,  кәдімгі  мәдениетті  елдердің  кең  жолына,  келешегі  зор,  ӛрісті 
жолына  салу  қажет  болды.  Ол  үшін  халық  мұңын,  ұлттық,  елдік  сезімді  күшейте, 
қалыптастыра  отырып,  тек  соның  шеңберінде  қалып  қоймай,  озат  дәстүрлі 
мәдениет үлгісімен байыту, ұлтжандылыққа тәрбиелеу істерін бастаушы болды. 
Соңғы  жиырма  бес  жылда  ұлттық  білім  ұлытымыздың  мәдени  дамуының 
сабақтастығын  қамтамасыз  ету  жолында  біраз  бетбұрыс  жасады.  Ұлттық 
мектептердің  кӛбеюі,  ЖОО  «ұлттық»  мәртебесінің  берілуі,  ең  бастысы  білім  беру 
ісін  түптеп  келгенде  жеке  тұлғаны  ӛз  ұлтына  тән  ерекшеліктерін  сақтап 
тәрбиелеудің құралына айналдыруға кӛңіл бӛліне бастады.  
Ұлттық  тәрбие  тәжірбиесін  білім  беру  үрдісінде  пайдалану  –  еліміз 
тәуелсіздікке  қол  жеткізіп,  халықтық  мәдени,  әдеби,  ғылыми,  кәсіптік  бағыттары 
ұлттық  рең  алып,  ӛркендеуінің  нәтижесінде  болып  отыр.  Осы  тұрғыдан  алғанда 
білім  ордаларында  оқу-тәрбие  жұмыстары  да  жаңа  ренк  ала  бастады.  Еңбекте 
жасалған талдау ұлттық тәрбиені мәдениеттанулық зерттеудің арнайы объектісі оқу 
орындары болмағандығын кӛрсетеді.  
Бүгінгі ӛмірде әрбір адам ӛмірі басты құндылық болып, бір адамның тағдыры 
жалпымемлекеттік  маңызға  ие  болып  отыр.  Білім  беру  жүйесінде  оқыту  мен 
тәрбиені гуманизациялау идеясына аса мән беруде. 
Сондықтан адамзатты ӛркениетке ұлттық құндылықтардан жалпыадамзаттық 
құндылықтарға  апарар  гуманистік  тәрбиені  беруде  білім  беру  үрдісіндегі  ұлттық 
тәрбие кӛздерін ашудың үлкен мәні бар.  

жүктеу/скачать 4,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: