Редакция алқасы

_______________________________________________________________________
258
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
көреді.  Асфендияровтың  шығармашылығына 
жүгінген  жөн.  70-90  жылдары  жаулап  алу 
мәселесіне Дулатов, Дахшлейгер, Касымбаев, 
Козыбаев,  Ерофеева  көңіл  бөледі.  Аса  үлкен 
маңызға,  тек  қана  осы  өңірдегі  орыстардың 
әскери  бекіністеріне  сипаттама  беріп  қана 
қоймай, сонымен қатар, бұл құбылыстың са-
ралауын  беруге  тырысқан  Г.Ф.Миллердің 
жұмыстары  ие.  Ол,  сол  уақытта  орыс  қоныс 
аударушыларымен  Батыс  Сібір  жерлерін  ме-
кен еткен Орта жүз қазақтарының тікелей бай-
ланысын атап өткен. 
Егер  де  қазақтар  жайлы  терең  зерт-
теулер  туралы  айтар  болсақ,  онда  әлбетте 
олардың ішінде А.И.Левшинның  1832 жылы 
жарық  көрген  «Қырғыз-қазақ,  я  болмаса 
қырғыз-қайсақ  ордалары  мен  тайпалары» 
атты  еңбегі  бірінші  сатыда.  Автор  шекара 
жағдайын  әскери  желілердің  географиялық 
сипаттамасымен  көрсетеді,  тарихи  шолуды 
Ресейдің Қазақстанды жаулап алу кезінен ба-
стап  беріп,  өкіметтің  қазақ  сұлтандарымен 
қарым-қатынасын  ашады.  Онымен  мол 
этнографиялық  мәліметтер  жиналды.  Тарих-
намада, дәл осы А.И. Левшин бірінші болып 
ресейлік саяси бағыттың эволюциясының си-
патын және қазақ қоғамының осы өзгерістерге 
реакциясын атап өткен.  Сондай-ақ автор, 1820 
жылға  дейін  қазақтардың  шаруашылығын, 
тұрмыс-тіршілігін,  әлеуметтік  құрылымын 
өзгерту  мақсаты  бар  ресей  өкіметімен 
жүргізілген  барлық    ісшаралар  айтарлықтай 
жетістікке 
жетпегенін 
көрсеткен. 
Қазақстанның солтүстік-батыс пен солтүстік-
шығыс аймақтарын жаулап алуын А.И.Левшин 
өз  еркімен  бағыну  деп  қарастырады.  Оның 
ойынша  бұл,  объективтік  және  субъективтік 
себептерден пайда болып, қазақ қоғамындағы 
кризистік  құбылыстардың  шарасыз  өсу  сол-
дары  болып  табылады.  Шекара  өкіметінің 
зорлық  және  пайдаланушылық  фактта-
рын  мойындай  тұра,  А.И.  Левшин  сонда  да 
патшалық өкіметтің саясатын «қорғаныстық», 
тек  шекараны  көшпелі  жауынгерлердің 
шапқыншылықтарынан күзетуге бағытталған 
деп ақтаған және тіпті зұлымдық пен ұрлыққа 
бейім болу қазақтардың этникалық белгісі деп 
те санаған. Алайда, өз дәуірінің өкілеті болып, 
ресми идеологияны білдірсе де, А.И.Левшин 
тарихты 
европоцентристтік 
тұрғыдан 
көрсеткен,  және  еш  күмәнсіз  бұл  жұмыс 
қазақтар жайлы бірінші толық зерттеу ретінде 
өте құнды болып табылады.
Солтүстік 
Қазақстан 
жеріндегі 
бекіністердің  салыну  үдерісінің  тікелей 
қатысушылары, 
әскери 
офицерлер 
С.Б.Броневский [2 с.11] мен Г.В.Генс [2 с.54] 
жұмыстарында  көшпенділерді  өркениеттен 
тыс деп санайтын идеялар әлі де тарап келеді, 
сонымен  қатар  авторлар  оларға  өзінің  «ең 
жақсы» қоғамдық-экономикалық құрылыстың 
үлгісін танытады. Сондықтан, олар отарлауды 
басқа елдерге құтқарушылық деп санайды.
XIX ғасырдың ортасында әскери қамалдар 
Солтүстік  Қазақстан  арқылы  даланың 
түкпіріне қарай ұмтылды, және өкімет алдында 
өз орындарын нығайту мақсаты пайда болды. 
Бұл  мақсатты  жүзеге  асыру  үшін,  патшалық 
әкімшілікпен отарлық басқару мекемелерінде 
жоғары  лауазымдар  ұсынылған  атақты 
шығыстанушылар  мен  әскери  тарихшылар 
жұмысқа  тартылды.  Олардың  қызметімен 
ресми  мекемелердің,  ресейдің  ғылыми 
қоғамының  бөлімшелері  мен  бөлімдерінің 
пайда  болуы  байланысты.  В.В.Бартольд, 
В.В.Вельяминова-Зернов, 
В.В.Григорьев, 
Я.В.Ханыков және И.Н.Березин, А.А.Харузин, 
Ф.И.Лобысевич  [2  с.41],  А.С.Алекторов  [2 
с.22]  зерттеулері  Қазақстан  жайлы  ғылыми 
әдебиетті айтарлықтай байытты.
Революцияға дейінгі кезеңдегі жұмыстар-
дың  арасында  ерекше  орынды  отандастық 
зерттеушілердің еңбектері алады, себебі олар 
Ресейдің Қазақстанды жаулап алу мәселесінде 
қазақтардың  көзқарасын  көрсетуге  ты-
рысты.  Жазық  далада  болған  өзгерістер 
қазақтың  дәстүрлі  әдебиеттерінде  көрініс 
тапты.  Зерттеушілер,  патшалықтың  отарлау 
саясатымен  енген  қазақтардың  сол  өмірінің 
өзгерістеріне  ақындардың  қатынастылығын 
алдыңғы  қатарға  қоя,  бұл  ағылымды  «отар-
лау  дәуірінің  әдебиеті»  ретінде  анықтады. 
Қазақстардың  өз  елінің  тәуелсіздігін, 
әкімшілік 
құқықтарың 
жоғалтуын, 
патшалықпен  жүргізілген  реформаларды 
–  капиталисттік  қатынастың  заңды  даму-
ына  ілеспелі  құбылыстың  бар  палитрасын 
ақындар  болашақ  апат  ретінде  қабылдаған. 
Өздерінің  сол  кездегі  шығармаларында 
қазақ  даласындағы  бекіністердің  салынуы 
мен  әскери  тәсілдерін  мінеп-шенеп,  Ресей 
империясының  әскери  қозғалыс  салдарына 
бұрыс баға береді. Ақындардың бұл ағымына 
Дулат  Бабатайұлы,  Шортанбай  Канайұлы, 
Мұрата Мөңкеұлы, Әубәкір Кердері және тб. 
жатады.  Семей  облысының,  осы  бағыттың 

259
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
атақты  ақын  қызы  Жазық[1,  с.  54]:  «Барлық 
жерде  жауыз  адамдарын  қойды,  Жайлауды 
бекет  астына  ысырды,  Жылқы,  өгіз,  қойды 
санады, Тіпті барлығына тыйым салды» - деп 
жазған.
Ресейдің  Қазақстанды  жаулап  алу 
мәселесі  Ә.Бөкейханов  еңбектерінде  көрініс 
тапты.  «Тарихи  Қырғыз  өлкесінің  тағдыры 
мен оның мәдени табысы» атты жұмысында, 
автор бұл үдерісті «жаулап алу», «бағындыру» 
ретінде қарастырады, осылайша, империяның 
далаға жылжуының әскери сипаттамасын атап 
өтті.  
Қазақстан  жерлерін  зерттеуі  жайлы 
статистикалық  деректерді  жинап  және  тал-
дап,  Ә.Н.Бөкейханов  Ресейге  қосылуды  от-
арлау  үдерісі  ретінде  анықтап,  ол  жерде 
екі  тармаққа  анықтады:  еркін  және  әскери 
отарлау.  Ол,  отарлау  байырғы  халықтың 
мүдделеріне айтарлықтай зиян келтірді деген 
пікірді қорғады [2, с 45-46].
Х. Досмухамедов Қазақстандағы Ресейдің 
жаулап алу саясатын Азияға жылжудың бір са-
тысы ретінде қарастыған [3, с. 29-32].
Сөйтіп,  революцияға  дейінгі  тарихшы-
лардың еңбектерінде, кейбір сәттерден басқа, 
Ресейдің  Қазақстанды  отарлауының  жасам-
паз  рөлі  жақсы  әсер  еткендігі  жайлы  ой  ту-
ады,  осылайша  оның  тәсілдері  ақталады, 
сонымен  қатар  әскери  тәсіл  де.  Олардың 
көзқарастарынан  біз  сол  кездегі  қазақтар 
жағдайының 
жаратылыстық 
орнығуын, 
олардың отарлау әкімшілігімен  дәріптеушілік 
қарым-қатынасын  байқай  аламыз.  Дегенмен, 
отарлау  кезеңінде  жазылған  еңбектер,  бұл 
үдерістің  атмосферасын  тікелей  көрсетеді, 
керекті  фактологиялық  мәліметті  қамтиды, 
сондықтан  өз  алдына  ұлы  тарихи  құндылық 
болып табылады.
Ресейдің  Қазақстанды  жаулап  алу  мә-
селесінің  жаңа  сатысы  қазаннан  кейінгі 
кезеңде басталады. Кеңестік биліктің алғашқы 
жылдарындағы  Қазақстан  тарихнамасы-
ның  ерекшелігі,  Ресейдің  Қазақстанды 
отарлауының 
тарихи 
салдары 
жайлы 
түрлі  тұжырымдамалардың  пайда  болуы-
на  алып  келген  идеологиялық  большевизм 
қондырғыларынан болған белгілі бір еркіндік.
Қазақстаннан  Ресейге  қосылуындағы 
бірінші 
тұжырымдасына 
сәйкес,  
«aбсолюттік  зұлымдық»  жағымсыз  жақтары 
қарастырылды.Аталған мәселені қолдаушылар 
(А.Букейханов,  А.Байтурсынов  [4  с.54],  М. 
Дулатов,  С.Торайгыров)  өткір  сыни  саясатқа 
күштерін  сала  отырып  өз  бетімен  мемлекет 
құруға тырысты. Т. Рыскұловтың «отарлаушы-
лармен  күресу»  деген  өзінің  негізгі  бағытын 
саяси  және  ұйымдастырушылық  әрекеттерді 
әскери әдістермен анықтады [65, с. 112].
Осы 
тұжырымдаманың 
төңірегінде 
аталған  мәселені  Г.И.Сафаров  қарастырды. 
Еуропалық  отаршылдық  жүйені  талдауда, 
Ресей  империясының  отаршылдық  жүйесін 
қоса отырып, ол еуропалық отаршылдық ескі 
феодалдық  қарым  қатынас  отаршылдығын 
мәжбүрледі  деп  бекітті.Сондықтан  отарлау-
шылар  әскери  жолмен  жақсы  жерлерді  және 
шикізат көздерін жаулап алды, ал феодалдық 
зерттеу барысында тағы да капиталдық бөтен 
жерлер қосылды.  
Екінші  тұжырымдамада Ресейдің  қазақ 
халқына  «кішігірім  зұлымдықпен»қосылуы 
анықталды. Осы мәселе С.Д:Асфендияровтың, 
М.Тынышбаевтың 
еңбектерінде 
ерек-
ше  көзқараспен  ұсынылған,  бір  жағынан 
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылу иде-
ясын  жоққа  шығару  болса,  осы  процесті  та-
быс ретінде анықтай отырып, басқа жағынан 
патшалық  саяси  отарлаушылардың  мықты 
әскери  тәсілдеріне  қарамастан,  қазақтардың 
орыстарға  өтудегі  азаматтығы  айтарлықтай 
аз 
зияндық 
әкелді. 
С.Д.Асфендияров 
Қазақстанның  отаршылдығын  еуро  орталық 
позицияда емес, қазақ халқының көзқарасымен 
қарастыруға  тырысқан  бірден  бір  зерттеуші. 
Аталған  тәсіл  ары  қарай  Л.Н.Гумилевтың 
еңбектерінде  табылды,  шығыс  халқының 
отаршылдық  мәселесін  білмей  тұрып,  еуро 
орталық  тәсілді  анықтады  және  Шығыс 
Қазақстан аумағындағы түріктердің этникалық 
мүліктерін дәлелдеді және  осыған орай қазақ 
жерінің  Ресейге  қосылуы  орыс  этносының 
экспансиясы ретінде қабылданды [2, с.52]. 
Осындай теріс көріністер, сөзсіз, зерттеу 
мазмұнын  және  Ресейді  Қазақстанға  қосуда 
сонымен  қатар  мәселелерді  әскери  енгізуді 
уақытында тоқтату жүзеге асырылды. 
Үшінші  тұжырымдамада  Қазақстанның 
Ресейге  қосылудағы  тарихи  себептері, 
патшалық  саясаттың  сиаптын  белгілей  оты-
рып,  аталған  процесті  Қазақстан  үшін  озық 
көрініс  деп  бағалады.С.З.Зиманов  [4,с.110], 
Е.А.Толыбеков [5,с.14], Т.Х.Шоинбаевтардың 
[3,  с.101]  зерттеулерінде  Қазақстанның  Ре-
сейге  қосылу  процесіне  бір  жақты  сипат-
тама  берілді,  қазақ  жерінің  отаршылдығы 

_______________________________________________________________________
260
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
әлеуметтік  экономикалық  игерушілік,  ал 
даладағы  әскери  өрлеу  ерікті-қажетті  көрініс 
деп қарастырылды.
Ресей  құрамының  Қазақстанға  ену  та-
рихымен  танысу  үшін  жаңа  мүмкіншіліктер 
біздің республикамыздың тәуелсіздікке енуіне 
байланысты  зерттеушілер  алдында  ашыл-
ды.  Қоғамда  қалыптасқан  көзқарастарда 
атақтаы  және  бұрынғы  жеткілісіз  фактілер 
қарастырылған.  Академик  М.К.Козыбаев 
Ресей  ипериясы  құрамының  Қазақстанға 
ену  мәселесін,  басым  ретінде  ал,  Қазақстан 
отаршылдығын 
Ресей 
империясының 
Шығысқа геосаяси қызығушылықты мақсатты 
бағыттауда  жүзеге  асыруды  қарастырады.
Ол «бірігу» терминінен бас тарт дейді неме-
се  революциядан  бұрын  және    кеңестік  та-
рихнамада  ол  бірнеше  отаршылдық  басып 
алу  құқығын  ұсынады.  Патшалық  кішігірім 
шығын шығаруға (материалдық және әскери) 
халықты, оның аумағын отаршылдық жағына 
күштемеуге    тырысты  [99,  с.  20].  Академик: 
«Ресей  бекінісі,  Мәскеу  патшалығы  көрші, 
әлсіз елдермен бірігуде аумақты кеңейтіп бір 
орталықты  мемлекетті  басынан  құрып  орыс 
жерінің  бірігуі  кезіндегі  кезеңнен  бастап 
отаршылдық саясаты жүзеге асырылды. [1, с. 
140].
Ұлы 
зерттеушілердің 
қорытынды 
мен 
жалпыламада 
келісуге 
қиын 
Қазақстанның  Ресейге  қосылу  себептерін 
бағалауда  аумақты  отарлау  құралдарының 
жеткілікті  сипаттамасын  беретін,  отар-
лау  кезеңдері  мен  негізігі  бағыттары  нақты 
мазмұндалған,  жан  жақты  фактілік  матери-
алдар  негізінде  жазылғанеңбегіне  шыққан. 
Өз  қорытындысында  ғылыми  ізденушілер 
«Қазақстан  тарихы  ежелгі  уақыттан  біздің 
күнге дейін»деген  көп томды шығарылымдар 
шығарды,  авторлардың  ойынша,  отарлау-
шы  саясат  қазақ  жерлерін  мықты  құрады 
және  ресейдің  басқару  жүйесін  енгізеді  деп 
анықтады. [1, с. 18]. Сондықтан келіспеушілік 
ойларға  байланысты,  көптеген  ойлар  бөлініп 
қайта  құру  процесінде  бірнеше  көзқарастар 
әр  түрлі  сипаттамада  Қазақстанның  Ресей-
ге  қосылу  мәселесімен  танысуда  әрқашан 
ізденісте болады.
Қолданылған әдебиеттер
1  Назарбаев  Н.А.  В  потоке  истории.  –  Алматы: 
Атамура, 1999. – 296 с. 
2  Букейхан  А.Н.  Исторические  судьбы  киргиз-
ского края и культурные его успехи. – Алматы, 1995. – 
478 с. 
3  Козыбаев М.К. История и ее современность. – 
Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 254 с. 
4  Фокин Н.И. Финал трагедии. Уральские казаки 
в ХХ веке. – М.: Аким,  1996. – 447 с. 
5  Ремезовская  летопись:  летопись  Сибирская: 
науч.- справ. – Тобольск: Возрождение Тобольска, 2006. 
– 167 с. 

261
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Мамбеталиев В.М.
Заместитель начальника Военного института Сухопутных Войск,   г. Алматы
РОЛЬ БАТЫРОВ В ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЕ КАЗАХСКОГО НАРОДА
Резюме. В этой статье рассматривается роль батыров в освободительной борьбе Казахского народа. С самого 
начала XVII в. Казахские ханства переживали глубокие потрясения, вызванные дальнейшим обострением внешнепо-
литического положения. Хану Тауке на время удалось преодолеть междоусобицы, восстановить спокойствие в жузах с 
помощью усиления влияния биев, тем самым, обезопасив кочевья казахских родов от внешних вторжений. 
Summary. This article discusses the role of warriors in the liberation struggle of the Kazakh people. From the beginning 
of the XVII century. Kazakh Khanate is undergoing profound upheavals caused by the further aggravation of the foreign policy 
position. Khan Tauke at the time managed to overcome strife, to restore calm in zhuzs by strengthening the influence biys, thus, 
having secured nomadic Kazakh tribes from outside intruders.
Түйін. Бұл мақала қазақ халқының азаттық күресте жауынгерлердің рөлін зерттейді. XVII ғасырдың басынан ба-
стап. Қазақ хандығы сыртқы саясатының жағдайды одан әрі шиеленісуіне туындаған терең сілкіністер бастан кешіріп 
отыр. Хан Тәуке уақыт бойынша осылайша тыс зиянкестермен жылғы ор ал ан көшпелі қазақ тайпалары бар билер 
әсер арттыру арқылы жүздің тыныш қалпына келтіру үшін, дау-жанжал еңсере білді. 
В ряды батыров входили не только люди по 
происхождению  из  социальных  верхов,  но  из 
числа сильных, смелых, храбрых, честных, пре-
данных родной земле людей из народных низов.
Постоянные  войны  в  степи  вырастили  не 
одно поколение султанов ханов и батыров обла-
давших стратегическим мышлением. 
Абылай. Абилмансур. Предки его происхо-
дят от знаменитого основателя Казахского хан-
ства  Аз-Жанибека,  который  являлся  потомком 
Джучи хана сына Чингисхана. Отец его погиб в 
бою от рук врагов, и испытавший много горе-
стей и трудностей маленький Абылай вырос с 
помощью толенгута Ораза.          
Судьба не баловала его. Детство и отроче-
ство  Абылая  пришлось  на  годы  Великого  бед-
ствия, именно тогда сформировались его пред-
ставления  об  окружающей  действительности 
,закалился характер.
Султан Абылай был избран ханом Казахско-
го ханства. Он прекрасно понимал, что нельзя 
спешить войной джунгарами. Необходимо было 
создать сильную армию и поднять жизненный 
уровень населения.
Его армия состояла из следующих подраз-
делений отряд из 10 человек, которые сводились 
в сотни. Из сотен формировались тысячи, а из 
тысячи крупные отряды в три, пять, десять ты-
сяч воинов.[1 с.200] 
Вся армия делилась на четыре части: левое 
крыло (сол кол) куда входили найманы, конраты, 
меркиты, и др. возглавлял их Кабанбай батыр; 
правое  крыло  (он  кол)  куда  входили  аргыны, 
кыпчаки, возглавлял их Богенбай батыр; центр 
(орта) куда входили все роды Старшего и Млад-
шего жуза, возглавлял их Наурызбай батыр. Чет-
вертая особая группа была создана во главе с ба-
тыром Шакшак Жанибеком. В обязанности этой 
группы входила разведка боем, засада, создание 
боевого резерва при хане для нанесения неожи-
данных ударов в ходе битвы. В данную группу 
входили кереи, уаки и др.
Согласно  выработанной  стратегии  армия 
приступала  к  изгнанию  джунгар  из  казахских 
земель. В стратегию  Абылайхана входило осво-
бождение казахских земель от джунгар до втор-
жения китайцев на южных склонах Тарбагатай-
ских гор и гор Алатау.
Одно из главных особенностей стратегии и 
тактики  Абылая  как  полководца,  было  умение 
создать численное превосходство на решающих 
участках  боевых  действий.  В  данном  случае 
против 20 тыс. группировки джунгар, Абылай-
хан выставлял ударную группировку численно-
стью в 10 тысяч воинов. [2 с.21]
Хан Младшего жуза Абулхаир (1693-1748) 
широко был известен далеко за пределами Ка-
захского ханства. Смелый, одаренный, удивлял 
своих  сподвижников  и  ближайших  соседей  не 
только могучей физической силой, но и редким 
воинским мастерством. Многие прежние и со-
временные историки посвящали ему свои иссле-
дования, по разному оценивая его деятельность 
одно из новейших иследований о нем – объем-
ная  книга  историка  Ирины  Ерофеевой  «  Хан 
Абулхаир: полководец, правитель и политик». 
Немало строк посвятил ему историк Жану-
зак Касымбаев.
Вступив  на  ханский  престол  Абулхаир 
столкнулся со многими проблемами. На юге и 
юго-востоке региона казахские роды отступали 
от  джунгарского  нашествия,  на  севере  и  севе-
ро-западе своих кочевий казахи вели борьбу за 
пастбищные  места  с  волжскими  калмыками, 
яицкими казаками, башкирами, которые со сво-
ей стороны претендовали на водные источники 
пастбища по берегам Жайыка, Иргиза и Тобо-
ла.  Молодому  хану  пришлось  вести  бои  сразу 

_______________________________________________________________________
262
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
в  двух  направлениях:  с  джунгарами  на  терри-
тории Жетысу и в среднем течении  Сырдарьи 
и  с  северными  соседями  в  бассейне  Тобола  и 
Волго-Яицкого междуречья. В это чрезвычайно 
сложное  для  народа  время  он  оказался  одним 
из первых казахских правителей, кто сумел мо-
билизовать в короткий срок силы подвластных 
ему родов и племен на решительное отражение 
агрессии. [2 с.49]
Успешные  походы  батыров  Абулхаира  на 
калмыцкие земли закрепили за ханом Младшего 
жуза репутацию отважного воина и талантливо-
го полководца. 
Великолепную карьеру на военном попри-
ще сделал Кабанбай батыр. Годы жизни Караке-
рея Кабанбая сына Кожагула (1691-1769гг.). Имя 
данное ему при рождении Ер-Асыл. В раннем 
детстве его отца убивают джунгары. Подросток 
Ер-Асыл в регионе реки Аягуз отомстил того же 
предводителя джунгаров. Он был бием рода Ка-
ракерей (байжигит) племени Найман. Прозвище 
Кабанбай он получает в войне с торгаутами на-
ходясь у сестры рода Кереев показывая при этом 
не только храбрость, но и бесстрашие. Он был 
высокого роста, крупного мощного телосложе-
ния и огромной физической силы. Согласно ле-
гендам и преданиям, копье у него было не с де-
ревянным древком, а металлическим, и весило 
больше самого крупного барана. Ударяя копьем 
о щит противника, Кабанбай пробивал им щит, и 
его самого. Он был стратегом и  тактиком в бою, 
обладая  большим  военным  талантом,  не  было 
ему равных в поединке жекпе-жек. [2 с.129]
Вся его жизнь практически прошла в борь-
бе против джунгарской агрессии. 
Видные  джунгарские  нойоны  Арсалан, 
Олдежаргыл,  Доланкара,  Бадынжа,  Аркауыл, 
Церен-Доржи  нашли смерть на поле боя от рук 
Кабанбая в поединке жекпе-жек.
Сокрушив врага, войска Кабанбая вели пре-
следования  до  его  полного  уничтожения.  По-
гоня  иногда  продолжалась  несколько  дней.  Он 
был мастером засад: завлекая противника в не-
удобные места, для боя, но удобного для полно-
го окружения; он был мастером ночных боев, в 
которых устраивал искусственный шум, дезор-
ганизуя врага, и вызывая в его рядах панику. Все 
его качества сделали его главой одного из самых 
крупных многочисленных казахских родов най-
манов. 
Прославленный  полководец-Богенбай  ба-
тыр 1690-1775гг из аргынского племени Канжы-
галы. Он был не только батыром, командующим 
крупным  соединением,  но  и  искусным  дипло-
мат. Горячая любовь к Родине, огромная природ-
ная физическая сила и сноровка , боевой опыт, 
мастерское владение всеми видами оружия, от-
личали батыра Богенбая.
В тактическом плане Богенбай был искусен 
в ведении боевых действии. Как молния обру-
шивался он с войсками на ошеломленного вра-
га, разбивал и исчезал, оставив на земле не мало 
убитых.
Богенбай батыр снискал в свое время среди 
казахских воинов огромный авторитет и уваже-
ние,  за  что  в  народных  легендах  «Канжыгалы 
карт Богенбай»,неоднократно воспевался народ-
ная памяти в течение веков. [2 с.130]
Основу боевого обеспечения в боевых дей-
ствиях  Богенбай  батыр  считал  разведку.  Пред-
варительно  он  получал  необходимые  сведения 
о количестве сил противника их место располо-
жения.  Тщательно  взвесив  всё,  предпринимал 
летучие свои рейды. В них бок о бок сражались 
знаменитые сорок батыров из рода Канжыгалы. 
Блестяще  зарекомендовал  себя  в  оборонитель-
ных сражениях с джунгарами. Его отряду прису-
ще было высокая мобильность, как бы внезапны 
не были вторжения врагов, он успевал за корот-
кое время собрать верных сарбазов и отразить 
самый ожесточенный натиск. Не  раз выходил 
он на жекпе-жек и одолевал сильных калмыков. 
Вместе  с  Кабанбаем,  Олжабаем,  Койгельды, 
Малайсары и другими батырами, он принимал 
участие во многих битвах за независимость ка-
захского народа.
Руководимое  им  войско  наголову  разбили 
калмыков на берегах рек Есиля, Сарысу, Нура, 
Шу, Иртыша, Аягуза, Кокпекты, Бухтармы.           
Богенбай  батыр  слыл  весьма  рассудитель-
ным  и  мудрым  человеком.  Выполняя  роль  ди-
пломатического посла в 1761 году сопровождал 
сына  Абылай  хана  Адиля  решать  столь  важ-
ные  внешне  политические  задачи  на  Востоке 
страны.В столь сложный период для казахского 
народа вопросы  внешней безопасности имели 
первостепенное значение и Богенбай его решил 
положительно. [3 с.101].  Имя Богенбай на веки 
в сердцах казахского народа.
Шапырашты  Наурызбай  1706-1781гг  Кут-
панбет улы родился в местечке Сериктас, Жал-
пактас  ныне  Жамбылский  район  Алматинской 
области.
Его боевым крещением было Аныракайское 
сражение , в ходе которого он показал не только 
храбрость, но и талант военного руководителя.В 
ходе сражения  он со своей сотней преследует 
врага  и  разбивает  их.  Одним  из  тактических 
приемов,  который  Наурызбай  батыр  применял  
в сражениях ,был вызов им перед боем на по-
единок предводителя врага. Наурызбай батыр в 
ходе его обязательно побеждал его ,чем отрица-

263
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
тельно сказывалось на боевом духе воинов. Па-
рализовав этим волю врага, нападал на неприя-
теля и добивался победы. В поединке жекпе-жек 
он убивает джунгарского полководца Каскелена  
пронзив его грудь копьем. В одном бою на по-
единке одолевает своего соперника Шамалгана. 
За его храбрость и отвагу, полководческий ум, 
он  удостоился  чести  быть  знаменосцем  казах-
ского  войска  у  Абылайхана.  Один  из  трех  вы-
дающихся военачальников возглавляющий 10-и 
тысячное войско. Весной 1730 года Наурызбай 
батыр избирается главным полководцем казах-
ского войска – он становится Бас батыром. Вся 
его жизнь прошла в борьбе против джунгар. С 
помощью  Шапырашты  Наурызбая  многие  ка-
захские воины были освобождены от плена. Он 
был  очевидцем  и  участником  Турфанской  по-
беды ( Вост. Туркестан) Совместно с Басентии-
ном Малайсары, Шапырашты Каскара батыром 
1756-1757 одержали полную победу.   
История  военного  искусства,  обращенная 
в  прошлое  борьбы  за  независимость,  Родины, 
дает    возможность  на  примерах  героических 
подвигов, совершенных  представителями  стар-
ших  поколении  защитников  Отечества,  фор-
мировать  у  обучаемых  высокие  моральные  
- боевые и  психологические  качества ,воспиты-
вать  стойкость, решительность и  способность 
к  преодолению  любых  трудностей  в  условиях  
боевой обстановки.
История  военного  искусства  опирается 
на  исторические  факты.  Это  значит    ее  базой 
является  история  воин.  Невозможно  глубоко 
разобраться  в  вопросах    военного    искусства 
прошлого  вне  связи  с  конкретными  войнами, 
компаниями,  операциями,  боями,  не  представ-
ляя их ход и исход, обстановку, в которой они 
происходили. Именно поэтому  история военно-
го искусства должна изучаться  в тесной связи с 
историей воин.
Казахские ханы постоянно вели войны, при-
чем довольно успешные, приносившие войскам 
славу и значительную победу. [4 с.305]
Между  представителями  племен,  служив-
ших  в  одних  сотнях  или  тысячах,  подвергав-
шихся общей опасности и разделявших общие 
труды и славу,  рождалось братство по оружию, 
которое ослабляло племенные антагонизмы.
Таким образом, часто враждовавшие между 
собой  племена  в  обстановке  боевых  успехов 
над внешними врагами сливались в одну нацию 
,проникнутую национальным самосознанием и 
народной гордостью.
В поход каждый воин выступал минимум с 
двумя  боевыми  конями, со своим  оружием  и  
снаряжением.
Во время похода казахи старались двигать-
ся скрытно, имея впереди и по сторонам  отря-
ды разведки и дозоры. Шли  ночью  и  нападать  
старались  на  рассвете,  когда  противник  не  
ожидает    атаки.  В    ночное    время    пользова-
лись    различными    сигналами:  огнем,  криком 
зверей и птиц, особыми паролями. К бою гото-
вились тщательно: кормили  коней, расчесыва-
ли  им  гривы, точили сабли и копья, проверяли 
луки  и  стрелы,  готовили  боевые  знаки.  Перед 
битвой  надевали  на  боевых  коней    латы,  сами 
облачались  в  кольчуги,  навязывали  на руки 
одинакового  цвета  со  своим  воинским    знаме-
нем повязки, чтобы  отличить своих от чужих. 
В назначенный час воин- знаменосец поднимал  
главное  знамя, и армия в боевом  порядке  всту-
пала навстречу  врагу. [5 с.102]
Источники сообщают немало сведений во-
енном искусстве казахов .В битвах они обычно  
наступали  лавой    или  обходили  противника  с 
флангов , хорошо маневрировали и мужествен-
но  сражались.
Легкая конница  отличалась огромной под-
вижностью ,в любой момент  в любом месте они 
могли сосредоточить крупные силы. Подвижная 
и маневренная, она применяла тактику, -внезап-
но атаковала противника и быстро  отступала. [6 
с.57]
Знамена были священным символом и од-
ним  из  эффективных  средств  управление  на 
марше  и  в  бою.  Сигналом  к  военным  сборам 
служило  боевое  знамя  рода,  выставлявшейся 
около юрты предводителя.
Историческое значение победы Казахского 
народа в борьбе с джунгарской агрессией очень 
огромно.
Итоги  борьбы  Казахского  народа  против 
джунгарской агрессии имели большое значение 
для Казахского народа. [7 с.77]

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: