Литература:
1. Назарбаев Н.А. «В потоке истории» стр.200, 1998 г.
2. «История Казахстана» А.Абдакимов «Казахстан»-А,
2003г. стр.21,49,129-130.
3. «История Казахстана с древнейших времен до на-
ших дней» в 5-ти томах, том 3, «Атамура»-А, 2000 г. стр.96-
147.
4. С.Кляшторный, Т.Султанов «Казахстан- летопись
3-х тысячелетий»-А, «Рауан», 1992 г. стр.305-312.
5. «История Казахстана» «Шын», А, 2006 г. «Учебно-
методическое пособие стр. 102-114.
6. «Исторический опыт защиты Отечества», А, 1999
г., .стр.57-82.
7. «История Казахстана с древнейших времен до на-
ших дней» Е.К. Кайназаров, А.Е. Кайназарова, А, 1992 г.,
стр.77-95.
_______________________________________________________________________
264
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Ергешов Е.
Абай атындағы КазНПУ 2 курс магистранты
РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ ЖАУЛАП АЛУ САЯСАТЫНЫҢ
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫ ОҚУЛЫҚТАРЫНДАҒЫ КӨРІНІСІНІҢ
МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Түйін. Тарих ғылымынын адамзат және қоғам өміріндегі мәні мен маңызы ерекше және ол ежелгі ғылымдардың
бірі болып табылады. Әрбір ұрпактың өткен тарихты оқып үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлық
ұлттар мен халықтар үшін заңды құбылыс. Әрбір азамат өз елінің өткені мен тарихын білуге, Отан тарихының
тәжірибесі мен құндылықтарын келесі ұрпаққа үйретуге міндетті.
Резюме. История имеет особое значение в человеческой жизни и общества, и является одной из самых древних
наук. Желание каждого поколения учиться и изучать историю является природным явлением и наследием всех народов
и наций. Каждому гражданину необходимо знать прошлое и историю своей страны, и в дальнейшем перенимая опыт
своей страны обязан уважать национальную истории и ценности своей народа.
Summary. The story is of particular importance in human life and society, and is one of the oldest sciences. The desire of
every generation to learn and study history is a natural phenomenon and the heritage of all peoples and nations. Every citizen
must know the past and the history of their country, and subsequently adopting the experience of his country is obliged to
respect the national history and values of its people.
Тарих барлық ғылымдардың атасы деп
бекер айтылмаса керек. Қазақ елінің ежелгі
дәуірден қазіргі күнге дейінгі тарихы әлемдік
тарихтың құрамдас және маңызды ажырамас
бөлігі болып табылады.
Қазақ халқы кәзіргі мекеніне басқа жақтан
ауып немесе басқыншылық жолмен келген
жоқ. Олар ғасырлар бойы осы аймақта мекен-
деген тайпалар мен халықтардан қалыптасты
және қазақ халқының қалыптасу тарихы
мейлінше терең және күрделі. ХVІІІ ғ. басын-
да қазақ халқының тағдырына жазылған азап-
қасіреттің, яғни жан-жақтан шабуылдарға
тап болған тұрақсыз және бытыраған елдің
ауыр жағдайы Ресей империясының алдында
күмәнсіз да қалаулы сауал туғызады.[1 c.41]
Бұл пікір көшпелілер мен отырықшы-
лардың
өмірлік
рухани
мүдделерінің
ешқашан бітіспейтін, ежелден бір-біріне де-
ген жауластығы бар деген қисынға сүйенгені
де бар. Бұл қисынды өздерінің отарлық са-
ясатында шебер пайдаланған Ресей жау-
лаушылары Орталық Азия кеңістіктеріне
қол сұғушылықты өркениетті әлемнің
қауіпсіздігіне жасалып жатқан қамқорлық
ретінде түсіндіруге тырысты. Патша гене-
ралдары бастаған отарлық саясатты бүтіндей
халықтардың тарихи санасын жаулап алу-
да кешегі кеңес өкіметінің тоталитарлық
жүйесі еселей жүргізді. Халықтар тарихын
қолдан бұрма-лаудың қаншалықты зардапты
болғандығы енді аңғарылып отыр. [3 c.15]
Көшпенді өмірдің болашағы жоқ бұлдыр
қоғам ретінде дәріптелуі 20-30-жылдардағы
тәркілендіру мен жаппай ұжымдастыру зоба-
ландары кезінде айқын көрінді. Бар тіршілігі
мен тұрмысы көшпенділікке негізделген
қазақ кауымы улкен күйзеліске ұшырады.
Бұл бүтіндей бір халықтарды қыруды қолдан
үйымдастырған қызыл империяның нәубеті
еді. Тарихи дамудың сан алуан жолынын бәрі
жоққа шығарылып, тек тап күресі ғана бір
жақты дәріптелді. Оны мойындағысы кел-
мегендер аяусыз жазаланды. Кеңестік жүйе
адамдарды тарихи санадан айыру арқылы
халықтарды тек өткенінен ғана емес, оны
болашағынан да айыруды көздеді. [4 c.142]
Білектің күшімен, найзаның ұшымен
және акылгөй де болашакты көрс білген
көрнекті ел билеушілердін ішкі және сыртқы
саясапағы нәтижелі қызметтерінің барысында
қалыптасқан және кең байтақ аумақты бүгінгі
ұрпаққа дейін жеткізген сан килы оқиғалар
қазақ тарихының үлкен құрамдас бөлігі.
Қазақ халкының әлемдік еркениетке, оның
мәдениетіне қосқан үлесі де зор. Көшпелілер
тарихы мен мәдениетін тек тағылық деп
түсінетіндер де кездеседі. Отарлық тәуелділік
кезінде, кеңестік тоталитаризм мен идеоло-
гия түсында қазақ халкының тәуелсіздігі мен
табиғат байлыктары ғана емес, өткен тарихы
да бүрмаланлы, халықтың тарихи санасы да
жаулап алынды. [1 c.33]
Ресей
импсриясының
отаршылдық
саясатының құрсауына тартылған қазақ елінін
өзінін үлттық мемлекеттілігінен айырылып
қалуына және отаршылдық әкімшілік тара-
пынан жүргізілген орыстандыру саясаты сал-
265
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
дарынан ұлттық және әлеуметтік қыспаққа
ұшырауына ұрындырды. Ең күшті соққы
ең алдымен ұлттық саңа-сезімнен айыруға
бағыталды. Екі ғасырдан астам уақытқа
созылған отаршылдықтың бұл жымысқы
әрекетіне қарамастан, ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ
ӨЗІНІҢ ТІЛІ МЕН ДІНІ, мәдениетті мен
қазақи болмысын сақтап қалды. Қазақ болма-
сы ерекшеліктерінің бірі оның ұлтына деген
баға-байламы мен тарихшылдығы. Қатардағы
дала қазағы өз халқының тарихымен бірге
өсіп, өзін үнемі халық тарихының бір бөлшегі
ретінде сезінген. [1 c.35]
Қазақ қоғамы басшыларының Ресей-
ге үміт артуы сол кезде орын алған курделі
жағдайдан шығудың жолы еді; қазақ еліне
шапқыншылығын қоймаған Жоңғар мемлекеті
тарапынан қауіп кушейген шақта арқа сүйер
тірек іздемеске болмады.
1729
жылдың басында Кіші жүздің
ханы Әбілқайыр Петерборға Қойбағар
Көбекұлын елшілікке жібереді. Ондағы
мақсаты Ресейден жоңғарларға қарсы соғыс
бола қалса қолдау табу және Ресейдің қол
астындағы башқұрттар иелігі мен Жайық
арасында көшіп-қонуға құқық алу, казақ
көпестерінін Ресейдің қалалары мен селола-
рына еркін баруын қамтамасыз ету және олар-
ды жайықтық қазқатар мен башқұрттардан
қорғау, сондай-ақ тұтқындармен алмасу.
Алайда елишлікгің сапары сәтсіз аяқталды.
Оған елшінің өкілеттігін дәлелдейтін
құжаттың жоқтығы формалды себеп бол-
ды. Шын мәнінде оның себебі тереңіректе
жатты,
оны
самодержавиенің
өзіне
Қазақстаннын бір бөлігін ғана емес, оны тұтас
күйінде бағындырмақ болған стратегиялық
мақсатынан іздестірген жөн. [2 c. 57]
1730
ж. маусымда Әбілқайыр өзіне
бағынышты қазақтарды Ресейдің қол асты-
на алуын сұранып патша Анна Иоановнаға
тағы да өтініш хат жолдайды. Хат жеткізуші
елшілікті Сейтқұл Қойдағұлов пен Құлымбет
Қоштаев бастап, 1730 жылы 8 кыркүйекте
Уфа қаласына келді. Мұңдағы оның мақсаты
Ресей империясына арқа сүйеу арқылы өз
ықпалын күшейтуді, қазақтың үш жүзін түгел
бағындырып, бір орталықтан басқарылатын
билік орнатуды, сондайақ өкімет билігін бала-
ларына сайлау арқылы емес, мұрагерлік жолы-
мен қалдырып отыруға жету. Әбілқайырдың
бұл
пиғылын
сезіп,
біліп
отырған
Петербордағы билеушілер ханның хатын
құшақ жая қарсы алды. Қазақтардың бағынуы
Ресей империясы үшін барлық жақтан пайда-
лы еді. Ұлы Петр Қазақ хаңдығын “Барлық
Азия елдері мен жерлеріне кірудің кілті” деп
қарап, оны өзіне бағыңдырудың стратегиялық
маңызын жоғары бағалаған. [1 c.41]
1731
жылы 19 акпанда патша
әйел Әбілқайыр ханға және “бүкіл қазақ
халқының Ресейдің қол астына ерікті түрде
қабыдданғаны туралы” Грамотаға қол қойды.
1731 жылы 10 қазанда Әбілқайыр және оның
серіктері тиісті құжатқа қол қояды да оны
елшісі А. И. Тевкелевке табыс етеді. Хан Ресей-
ден “өле-өлгенше қол үзбеймін, қасық қаным
қалғанша оған адал қызмет етемін” деп ант
береді. Орыс мемлекетіне, оның жауларына
қарсы күресте қазақ жасақтарының жергілікті
әкімшіліктің талабы бойынша жіберіп оты-
ратыны атап көрсетілді. Қазақ сұлтандары
жайықтық казақтарға, башқұрттарға, Еділ
қалмақтары мен “Ресейдің басқа да қол
астындағыларға” шабуыл жасамауға, еш-
кандай жәбір-жапа көрсетпеуге, “олармен
дау-дамайсыз тату” түруға міндеттенді.
Сондай-ақ сауда керуендерін қорғау үшін
арнайы жасауылдар бөле отырып, олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету де көзделді.
Қазақ тұтқындарының “Христиан заңында
тұратындардан
басқаларын”
қайтарған
жағдайда барлық орыс тұтқындарын қайтару
жөнінде міндеттемелер алынды. [6 c.99]
Ресейдің
Қазақстанды
отарлауы
Әбілқайыр кол қойған осы актіден басталады.
Әңгіме сол кездегі қазақ қоғамындағы түрлі
саяси күштердің нақты мүдделерін ‘ескере
отырып, тек қазақтарға тиімді одақтас және
сүйеніш бола алатын сюзеренді іздестіру жай-
ында болуға тиіс еді.
Орта жүз бен қарақалпақтар Кіші жүздің
жолын қуды. 1735 жылы желтоқсанның
аяғында Орта жүздің Ресей қоластына ка-
былдануын қуаттаған жаңадан сайланған
Күшік хан мен Барак сұлтан Орта жүзге Ре-
сей елшілігін жіберуді өтінді. Орта жүздің
ханы Әбілмәмбет 1740 жылы Ресейге қосылу
жөнінде Орынборда ант береді.
XVIII
ғасырдың 40-жылдарының ба-
сында қазақ-орыс қарым-қатынастары одан
әрі жандана түсті. Бүған кедергі келтіруді
көздеген Жоңғар билеушісі әскери сипаттағы
бірқатар шаралар қолданды: қазақтардың
_______________________________________________________________________
266
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
қоныстарымен және орыс қамалдарымен
іргелес жерлерде 20 мыңнан астам әскерін
шоғырландырды. Осыны сылтауратқан пат-
ша үкіметі Қазақстан өңіріңде көптеп әскери
бекіністер салуға кірісті. Қазақстанмен ше-
каралас аудандарда шептердің негізі Жайық
өзені бойындағы қазақ қамалдары, фор-
посттар мен редуттер болды. Осы кезде оң
жағалауда жайықтық қазақтардың күшімен
14 қамал салынды. Осыдан соң қазақтардың
дәстүрлі көшіп қону өрісі тарылды. [5 c.74]
Патша өкіметі жер мәселесіндегі
отаршылдық шараларын біртіндеп жүзеге
асырды: 1742 жылы 19 қазанда Жайық бой-
ында Жайық қалашығы мен салынып жатқан
қамалдар маңында қазақтардың көшіп-
қонуына тыйым салған жарғы шығарылды;
Еділ мен Жайық өзендері аралығында көшіп-
қонып жүрген қазақ ауылдары, Жайықтың сол
жағалауына көшіруге бүйрық берілді. Бұл ша-
раларды жүзеге асыру үшін Жайық гарнизоны
атты казактарынан күшті топ жарақталды. [3
c.66]
Патша әскерлерінің алдына қазақтарды
Жайықтың оң жағалауына өткізбеу ғана емес,
сонымен бірге оларды ендігәрі бүл жаққа
аяқ баса алмайтындай болуы үшін қолдан
келгеннің бәрін істеу, тіпті тұтқындауға дейін
бару міндеті қойылды. Қазақтар түз өндірілетін
Елек ауданына бару мүмкіндігінен айырыл-
ды. Олардың Каспий теңізінің жағалауында
көшіп-қонып жүрген жерлері де шектелді.
50-60-жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл,
Үй озендері бассейіңдерінде Орта жүздің
қазақтары да жерлерінен ығыстырылды. Бүл
аудандарда қазақ еңбекшілерінің толқулары
басталды. Патша өкіметі жеңілдіктер жасап,
шектеуді жоюға мәжбүр болды: қазақтарға
Ертістің оң жағалауына, шепке 25 шақырымнан
артық жақындамай, казактардың күзетімен
малдарын айдап өтуіне рұқсат етілді. [2 c.132]
Қазақ қоғамындағы негізгі материалдық
игіліктерді өндірушілер — шаруалар өлке
халқының басым көпшілігі болатын, олардың
онсыз да ауыр жағдайы патша әкімшілігінің
жерді шектеуі, феодалдардың қауымдық
жерлерді басып алуы салдарынан одан әрі на-
шарлады, ауылда мүліктік теңсіздік өсті.
Қазақ коғамының билеуші тобының
Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін заңды
мұрагері — оның ұлын таққа отырғызбай
Абылайға тоқтам жасағандарының себебі мы-
нада еді. XVIII ғасырдың бірінші жартысында
Жоңғар әскерлеріне қарсы күресте ол қазақ
жасақтарын басқарған, халық бұқарасының
азаттық соғысын ұйымдастырған талантты
қолбасшы-стратег екенін танытты, одан көп
бұрын 20-50 жылдарда болған аса ірі шайка-
старда ерен ерлік көрсетті, сол үшін де оны
халқы батыр атады. Абылай қазақтардың бірігу
тенденциясына басшылық жасады әрі қазақ
қоғамында өкімет билігінің орталықтануына
көмектесті. [5 c.14]
Кіші жүз бен Орта жүз Ресей
империясының құрамында болғанымен патша
үкіметінің қазақтардың басына қиын-қыстау
күн туа қалғанда көмекке келмейтініне оның
көзі жеткен. Солай болды да, қазақтардың
жоңғар басқыншыларымен бірнеше рет қарулы
шайқастары болды, бірақ Ресей жағынан
әскери көмек көрсетілмеді. Керісінше, патша
үкіметі жергілікті әкімшіліктеріне қазақтарға
қару-жарақ, оқ-дәрі бермеу жөнінде қүпия
нұсқаулар жіберген.
Қолданылған әдебиеттер
1 Ремезовская летопись: летопись Сибирская:
исследование, текст и перевод: науч.- справ. – Тобольск:
Возрождение Тобольска, 2006. – 167 с.
2 Октябрьская И.В. Казахи Алтая: энополитиче-
ские и социокультурные процессы в пограничных райо-
нах Южной Сибири XIX-XX вв.: автореф. … докт. ист.
наук. – Новосибирск, 2004. – 46 с.
3. Есмаганбетов К. І.Сазакстан шетел әдебиетінде.
Алматы. 1994.
4. Ерофеева И. Хан Абулхаир: полководец, прави-
тель и политик. Алматы, 1999.
5. Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Кұрастырғандар
Козыбаев М.К. Козыбаев Ғ.М. Алматы, 1994.
6. Күл-Мүхаммед М. Колониальный режим в Ка-
захстане. (1868-1917 г.г.) Алматы, 2000.
267
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Ismail Nestai Mansurovna, Professsor, Abay Kazakh National Pedagogical University
Shamsharkhan Raushan, graduate student of Abay Kazakh National Pedagogical University
JANE AUSTEN AND MUKHTAR AUEZOV:
A COMPARATIVE ANALYSIS OF TIMELESS GENII
Abstract. Jane Austen and Mukhtar Auezov have both been great artists who painted life as they saw it— truthfully, with a
delicate brush dipped in various hues of life. Austen was an English novelist, born in 1775, long before Mukhtar Auezov, at a
quiet and calm place in England. She left behind her, some very memorable and timeless works of fiction—which have passed
into the category of ‘classic literature’. Mukhtar Auezov, on the other hand, was born in a traditional rich Kazakh family. He
belongs to the foremost line of Kazakh writers and has to his credit a number of books. Both Austen and Mukhtar Auezov,
though different from each other, are alike in their popularity and appeal which has transcended the boundaries of time, age
and clime. Immense is their contribution to English literature. Against the background of differences in various aspects of their
works, some common factors can be found in their writings. It is these few subtle links and strand of similarities which this
paper probes into. The most striking similarity is that both these writers have focused mostly on the extraordinary element in
the ordinary lives of the common men and women. Far from the maddening crowd, theirs is a quiet and serene world, full of
people who have strong yet meek, courageous yet humble, vivacious yet taciturn personalities.
Key words: Literature, traditional, similarities, humanity
Introduction
Mukhtar Auezov was Kazakhstan’s
Shakespeare . There certainly are many parallels
between the Jane Austen and Mukhtar Auezov,
yet there is also a great contrast. Mukhtar Auezov
surpasses Austen in his deeper understanding of
human mind and in his truthful picture of life and
understanding of that subtle, hidden sorrow and
loneliness of the human heart. Not just social and
cultural factors, but individual and independent
thoughts, work together to influence the essence
of his works and shape his characters. Both,
the social, as well as the cultural climate of a
writer‘s age, have a great effect on his or her own
personality, outlook and creativity. A writer and
his work of art is the product of various factors
like his family background, values, education,
upbringing, but above all, his social conventions,
customs and culture. Try as hard as he or she may,
a writer‘s creation cannot shed off the effects
of his social and cultural climate, which is all
prevailing and a part and parcel of his conscious
and sub-conscious mental make-up. But even
remaining within this confinement, very few
writers achieve the scale of perfection, which, I
think, both Jane Austen and Mukhtar Auezov did.
Beautifully perfect and complete within borders
given the fact that both, Austen and Mukhtar
Auezov are great novelists in British and Kazakh
Literature, it can be said with conviction, that
they not just great, but are also absolute masters
of their art. Both the authors have neither any
predecessor nor have they left any successor or
follower; they are simply unsurpassable. They
gave novel, Austen – the English novel, and
Mukhtar Auezov – the Kazakh novel, distinct
forms, unique themes, remarkable subject and
original craftsmanship; but above all they gave
it what good and classical literature truly stand
for, i.e. – human values. Their works not just
bring out the humour and agony of ordinary life
but they do so while displaying deep humanism.
The similarities between the two authors also
extend to their juxtaposing the demands of
society against the confusion of individuality—
and while doing so both the writers sometimes
directly, and sometimes indirectly, instill in their
characters as well as in the readers, the essential
human values viz. goodness, tolerance, mercy,
honour and softness of speech and conduct. They
throw light, with most sincerity, on the various
aspects of societies to which they belonged and
also on various phases of life. Their novels are
original conception of their social, moral and
spiritual vision. Though they are different in
their subject matters – the former, purely a social
novelist dealing with the life of women mostly
in early nineteenth British society and the latter,
a moral thinker dealing with several problems of
life, such as human relations. These relations are
based on the effect of love, paradoxes of life and
destiny.
Art of Characterisation
Both Austen and Mukhtar Auezov have
an extraordinary sensitive understanding of
the mind and heart of their characters. In their
characterization, both the writers show remarkable
understanding of human nature and keen
observation of human actions. They penetrate into
the spirit of their characters and then they unfold
them. They step into their personalities and look
at the world through their eyes. An essential gift
_______________________________________________________________________
268
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
of a great novelist is the power of creating living
characters, and Austen and Mukhtar Auezov are
endowed with this gift to the highest degree. They
have given us deep psychological study of men
and women. They realize that a circle of everyday,
humdrum, common people could supply material
of infinite human possibilities of thought and
action; and, like Chaucer, they did it with joyful
and sometimes sorrowful detachment. The vitality
of their characters never runs dry. They are not
like delicate machines going on for an allotted
course of actions. This quality of everlasting
freshness is a token of human reality; for human
beings— even the most ordinary of them, have
the immense possibility to provoke thought and
inspire creation of a great work of art—and this
is precisely what Austen and Mukhtar Auezov
have done. Characters created by Austen and
Mukhtar Auezov seem traditional and bound by
their customs as their creators are children of their
respective Ages. Very true, they indeed are as
they clearly reflect the social cultural, economic
and philosophical outlook of their times. But we
can also conclude, quite appropriately that both
Austen and Mukhtar Auezov have a strong streak
of individuality. The most striking characteristic
about them is that despite being conventional,
both Austen and Mukhtar Auezov were modern
and had an open outlook, ahead of their ages.
Both chose to refrain from the major political,
historical, national and international upheavals
and changes of their times. Both are masters of
irony and yet their view and world is gentle, kind
and free from cynicism.
Достарыңызбен бөлісу: |