Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

41
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Бектурганов Н.М., магистрант,  Жумагазиева Р.Ш.,  к.ю.н., доцент 
Казахско-русского международного университета, г.Актобе
НОВЫЕ ПОДХОДЫ К ПРОФИЛАКТИКЕ БЫТОВОГО НАСИЛИЯ
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Резюме. В данной статье автор исследует проблемы профилактики бытового насилия  и предлагает новые под-
ходы в разрешении данной проблемы, а также  вносит предложения по совершенствованию действующего уголовного 
законодательства.
Түйін.    Бұл  мақалада  автор    Қазақстан  Республикасындағы  отбасылық  зорлық-зомбылықтың  алдын-алу 
тәжірибесін зерттей отырып жаңа көзқарас орнатуды көздеп, қолданыстағы қылмыстық заңнамаға өзгерістер еңгізуді 
ұсынып отыр. 
Rezume. In this paper investigated the problems of prevention of domestic violence in the Republic of Kazakhstan and 
formulated new approaches to their resolution. And also suggests ways of improving existing penal laws.
На  сегодняшний  день  защита  прав  и  за-
конных  интересов  несовершеннолетних  де-
тей и борьба с бытовым насилием  являются 
одним  из  самых  приоритетных  направлений 
государственной  социально-правовой  поли-
тики Казахстана. Тревожной реальностью на-
ших дней является насилие в семье – психо-
логическое,  экономическое,  физическое  или 
сексуальное одного члена семьи над другим. 
Насилие в семье (домашнее насилие) является 
распространенным явлением во всем мире, и 
на  четвертой  Всемирной  конференции  ООН 
по положению женщин (Пекин, 4-15 сентября 
1995г.)  оно  признано  проблемой  в  большин-
стве стран. В нем отмечается, что за последнее 
десятилетие положение женщин во многих от-
ношениях существенно улучшилось, но такой 
прогресс был неравномерным, и неравенство 
между мужчинами и женщинами по-прежнему 
существует, а основные препятствия сохраня-
ются, что серьезно отражается на благососто-
янии всех людей. Предупреждать и устранять 
любые формы насилия в отношении женщин 
и  девочек.  Права  женщин  являются  правами 
человека. [1]. В своем Послании Лидер Нации 
Н.А.Назарбаев «Стратегия «Казахстан-2050»: 
Новый политический курс состоявшегося го-
сударства»  также  подчеркнул:  «Меня  трево-
жит ситуация с ростом бытового насилия над 
женщинами и детьми в семьях. Неуважитель-
ного от¬ношения к женщине не должно быть. 
И сразу скажу, что такое насилие должно пре-
секаться предельно жестко» [2].
Многие  проблемы  в  социальной  сфере 
связаны с нехваткой бюджетных средств,  не-
своевременной реакцией государства и обще-
ства на проблемы, возникающие в рамках се-
мьи.  Следует  обратить  внимание  и  на  сферу 
образования,  где    при  составлении  учебных 
программ мало внимания уделяется воспита-
нию будущего поколения, в большей степени 
она  направлена  на  повышение  уровня  обра-
зования  обучающихся.  Складывается  необо-
снованный стереотип о том, что, если ученик 
хорошо учиться, то он хороший человек, если 
- плохо, то плохой человек. Не всегда учитыва-
ется тот факт, что часть своей жизни дети про-
водят в стенах школ, колледжей и институтов, 
что  в  этот  период  происходит  формирование 
личности, что любое негативное явление  мо-
жет  отразиться  на  моральном,  духовно-нрав-
ственном облике несовершеннолетнего.  Надо 
признать,  что  в  стране  недостаточный  уро-
вень  подготовки  педагогических  работников 
и специалистов системы образования и куль-
туры по проведению профилактики бытового 
насилия.  Прежде  чем  зарегистрировать  свой 
брак родители будущих детей должны пройти 
поэтапный курс о правах и обязанностях ро-
дителей и о воспитании будущих детей. Курс 
должен  проводиться  в  обязательном  порядке 
после рождения ребенка и в переходном воз-
расте.  По  окончании  курса  необходимо  вы-
давать свидетельство и  это необходимо зако-
нодательно закрепить в Кодексе РК  «О браке 
(супружестве) и семье». Нынешнее состояние 
воспитания  таково,  что  нет  ясного  представ-
ления    или  законодательного  определения  о 
содержании  и  основных  направлениях  пра-
вильного  воспитания. Есть понятие правовое 
воспитание. В соответствии со ст.1. Закона РК  
«О  профилактике  правонарушений»  право-
вое воспитание - комплекс мер образователь-
ного,  информационного  и  организационного 
характера,  направленных  на  формирование 
законопослушного поведения, правосознания 

_______________________________________________________________________
42
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
и правовой культуры граждан[3].Необходимо 
отметить,  что  только  правильное воспитание 
может привести к правовому воспитанию, то 
есть оно предваряет его. Мы считаем, что это 
необходимо для того, чтобы заранее  опреде-
лить,  что  в  этой  семье  имеет  место  бытовое 
насилие и  формируется будущий правонару-
шитель.  
Алкоголизм, применение наркотиков, без-
работица,  издержки  воспитания  в  семье    яв-
ляются  одной  из  причин  большинства    вну-
трисемейных  конфликтов  и  совершаемых 
преступлении  в  семейно-бытовой  сфере.  На 
практике можно убедиться в том, что наличие 
кризисных центров,  телефонов  доверия, дея-
тельность  участковых  инспекторов  полиции 
ОВД, наличие родительских комитетов, нали-
чие одного или двух психологов на всю шко-
лу и другие меры не являются необходимым 
и достаточным для предотвращения бытового 
насилия. Они в полной мере не  обеспечива-
ют    защиту  жертвы  насилия,  так  как    носит 
краткосрочный характер. Они не в состоянии 
решить  проблему  полностью,  потому  что  не 
отрегулированы  и  не  конкретизированы  дей-
ствия  субъектов  семейно-бытовых  отноше-
нии, не гарантируется возможность бытового 
насилия в будущем или в дальнейшей жизни 
жертвы  посягательства,  то  есть  он  и  в  даль-
нейшем остается не защищенным. 
Как известно, в результате бытового наси-
лия могут наступить следующие неблагопри-
ятные последствия:
- телесные повреждения,
- убийства и самоубийства,
- психические расстройства,
- потеря самоуважения жертвой насилия
- рост числа разводов и неполных семей,
- детская беспризорность,
- преступность несовершеннолетних и т.д.
«Согласно  анкетированию  министерства 
внутренних дел, прежде всего, 34% - причи-
ной преступлений в семьях оказываются иму-
щественные  споры,  дальше  -  ревность  зани-
мает 26%, злоупотребление алкоголем – 25%, 
вмешательство  иных  лиц  в  семейную  жизнь 
супругов – 12%, разногласия между супруга-
ми  –  7%.  И  эти  вот  причины  как  раз  приво-
дят к тому, что и происходят преступления и 
правонарушения  как  в  отношении  женщин, 
несовершеннолетних  детей,  так  и  ими  сами-
ми» - сказала член Национальной комиссии по 
делам  женщин  и  семейно-демографической 
политике  при  Президенте  РК,  Председатель 
комитета по правовой статистике и специаль-
ным учетам Генеральной прокуратуры РК С. 
Айтпаева[4]. 
Проведение  научного  исследования  про-
блемы  профилактики  бытового  насилия  за-
трудняется тем, что порой данные о соверше-
нии бытового насилия носят противоречивый 
характер. В Республике отсутствует механизм 
внедрения и мониторинга применения бытово-
го насилия, поэтому нет реальной статистики 
с учётом использования электронных средств 
связи  и  создания  регистров  и  баз  данных.  В 
Республике  Казахстан,  путем  различных  ис-
следований выявили, что в результатах рабо-
ты подразделений ОВД по защите женщин от 
насилия  учитывается  общее  количество  за-
регистрированных  преступлений  в  сфере  се-
мейно-бытовых  отношений,  но  отдельно  по 
видам насилия данных нет. И по результатам 
анкетирования с фактами сексуального наси-
лия в семье  они не встречались[5,15-16].  А 
значит, и профилактическую деятельностью в 
этой сфере не осуществляют. Комитет право-
вой статистики и информации при Генераль-
ной  прокуратуре  Республики  Казахстан,  ана-
лизируя  уровень  бытового  насилия  в  стране, 
делают  другой  вывод,  что  преступность  сек-
суального характера возросла. Так, за 2012 год 
зарегистрировано 358 преступлений по ст.121 
«насильственные  действия  сексуального  ха-
рактера»,  что  на  20,5  %  больше  показателя 
прошлого года (297), на 50,9% по ст.122 «По-
ловое  сношение  и  иные  действия  сексуаль-
ного характера с лицом, не достигшим 16-ти 
летнего  возраста  (с  110  до  166).  Кроме  того, 
выявлено 10  преступлений по ст.123 «Понуж-
дение  к  половому  сношению,  мужеложству, 
лесбиянству или иным действиям сексуально-
го характера », тогда как в 2011 году зареги-
стрирован  всего  лишь  один  факт[6].  Осозна-
ние  широты  масштабов  домашнего  насилия 
привело  к  пониманию  необходимости  изуче-
ния причин, динамики, последствий этого не-
гативного явления. Насилие в отношении жен-
щин  это  глобальная  проблема,  выходящая  за 
рамки культурных, географических, религиоз-
ных,  социально-экономических  границ.  Пер-
воочередное  внимание  при  этом,  очевидно, 
должно  быть  уделено  изучению  проблем  за-
щиты от преступлений тех категорий населе-

43
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
ния, которые не всегда могут самостоятельно 
противостоять  преступным  посягательствам, 
достойно  защитить  свои  законные  права  и 
имущественные интересы: это дети, престаре-
лые родители, женщины. Такой подход требу-
ет обратить особое внимание на случаи, когда 
жертвами насилия  становятся женщины.
В связи с этим следует отметить, что Ка-
захстан все еще относится к числу стран, где 
сведения  о  жертвах  преступлений  не  пред-
ставляются  в  единой  форме,  а  именно,  офи-
циальная  статистика  располагает  лишь  от-
рывочными  и  порой  несопоставимыми  друг 
с  другом  сведениями  о  потерпевших.  Отсут-
ствие  качественных  методик,  позволяющих 
одновременно учитывать как сами факты, так 
и  последствия  совершения  применения    на-
силия в семье, закономерно создало дефицит 
отечественных  научных  работ.  Нет    полной 
картины  состояния  правонарушений,  связан-
ных с бытовым насилием, за исключением не-
которых  работ  казахстанских  ученых  д.ю.н., 
профессора Е. О. Алауханова, к.ю.н., профес-
сора Каировой Н.И[7] и других. Необходимо 
постоянно проводить  всестороннее комплекс-
ное  исследование  всех  проявлении  бытового 
насилия,  определять  уровень,  динамику  пре-
ступности в бытовой сфере и вырабатывать с 
учетом сегодняшних реалий. 
Мы  считаем,  что  необходимо  совершен-
ствовать  действующее  уголовное  законода-
тельство  путем  внедрения  понятия  «бытовое 
насилие» в качестве факультативного призна-
ка  в  качестве  дополнительного  подпункта  во 
все статьи главы Уголовных правонарушений 
против  личности  Нового  Уголовного  кодекса 
РК  в качестве квалифицирующего признака. 
Это приведет к  усилению наказания за обще-
ственно  опасное  деяние  в  форме  бытового 
насилия. Применение насилия в семье  в от-
ношении  любого  члена  семьи  имеет  прямые 
и  отдаленные  общественно-опасные  послед-
ствия.
По-нашему  мнению,  применение  наси-
лия  в  семье  должно  рассматриваться  в  каче-
стве  отягчающего  обстоятельства,  в  связи  с 
которым  санкция  статьи  должна  ужесточать-
ся  то  есть  дополнить  ст.54  УК  РК  п.  «с»  из-
ложить  в  следующей  редакции:  п.  «с»  ст.  54 
УК  РК  совершение  преступления  в  семей-
но-бытовой  сфере.  Для  внедрения  корен-
ных  изменений  в  решении  данной  пробле-
мы  считаем  необходимым  внедрить  в  ст.
ст.99,105,106,107,108,109,110  УК  РК[8]  ква-
лифицированный  состав,  характеризующий, 
что  применение  насилия  произошло  в  кругу 
семьи.  Мы  считаем,  указание,  что  насилие 
носит бытовой характер, имеет двоякое значе-
ние, так как, во-первых, учитывается негатив-
ное  морально-психологическое  воздействие 
на других членов семьи, во-вторых, содержит 
порицание  действии насильника со стороны 
не только государства, но и  общества, членов 
его коллектива, соседей и так далее.
Список использованных источников
1.  Четвертая  Всемирная  Конференция  по  положе-
нию женщин. Пекин 4-15 сентября 1995 г. (извлечения) 
//  Международные  конвенции  и  декларации  о  правах 
женщин и детей. Сборник универсальных и региональ-
ных международных документов. М., ИЦ-Гарант, 1997. 
С. 78-107
2.  Стратегия  «Казахстан-2050:  Новый  полити-
ческий  курс  состоявшегося  госу¬дарства:  Послание 
Президента  Республики  Казахстан  -  Лидера  Нации 
Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана  //  Казахстанская 
правда. – 2012. – 15 декабря.
3. Закон РК О профилактике правонарушений.  от 
29 апреля 2010 года № 271-IV 4.http://www.zona kz.net/В 
Казахстане треть преступлений в семьях происходят из-
за имущественных споров и ревности.
5.  Гладырь  Н.С.,  Карстен  Е.С.,  Корнейчук  С.В., 
Юрченко  Р.Н.  Реализация  Закона  РК  «О  профилактике 
бытового насилия». Отчет по правам человека. Алматы 
2011-154 с.
6. Анализ статистических данных о состоянии на-
силия в отношении женщин и детей за 2012 год. //http://
pravstat.prokuror.kz/rus]
7. Алауханов, Е.О. Преступное насилие в отноше-
нии  женщин:  учеб.  пособие  /  Есберген  Оразұлы  Ала-
уханов,  Нелля  Имамуратовна  Каирова.-  Алматы:  Заң 
әдебиеті, 2008.- 227с.
8. Уголовный кодекс Республики Казахстан. - Ал-
маты: ЮРИСТ,2014.-148с.

_______________________________________________________________________
44
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Алнияз А.Ш., магистрант
Жумагазиева Р.Ш., з.ғ.к., доцент
Қазақ-орыс халықаралық университеті, Ақтөбе қ.
КІСІ ӨЛТІРУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САРАЛАУДЫҢ КЕЙБІР 
АСПЕКТІЛЕРІ ЖАҢА ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ АЯСЫНДА
Түйінд. Бұл мақалада автор кісі өлтіруді саралауға қатысты мәселелерді зерттеп, хаңа заңнамадағы ұйқас құрамдармен 
салыстырып қолданыстағы жаңа заңнаманы жетілдіру жолдарын ұсынып отыр.
Резюме. В данной статье автор исследует проблемы квалификации убийства и проводит сравнительный анализ со 
смежными составами и в связи с этим автор вносит новые предложения по совершенствованию действующего нового  
уголовного законодательства.
Rezume. In this article, the author examines the problem of qualifications murder and carrying out a comparative analysis with 
related compounds and in this connection the author makes new proposals to improve the validity of the new criminal law.
Тәуелсіздік 
алғаннан 
бері 
зорлық 
қылмыстар  саны  да  айтарлықтай  төмендеді. 
Кісі  өлтіру  оқиғалары  1992–1998  жылдар 
аралығында  күрт  өсіп,бұл  мерзімде  жылы-
на  орташа  2500  оқиғаны  құрап  отырды,  ал 
2010  бұлмөлшер 1400-ден кем оқиғаға  дейін 
азайды.Дегенмен,  соңғы  уақытта  байқалған 
қылмыстық  ахуал  үрдістері  алаңдатады. 
Оған  қоса,  1991  жылдан  бері  айтарлықтай 
азайғанымен, 
Қазақстандағыкісі 
өлтіру 
оқиғаларының  деңгейі  2010  әлі  де  100  мың 
адамға  шаққанда.  Қасақана  кісі  өлтіру 
оқиғаларының саны 8,35 болып, 100 мың адамға 
шаққанда  6  оқиғаға  тең  әлемдік  деңгейден 
және  100  мың  адамға  шаққанда  6,5  оқиғаға 
тең Орталық Азия деңгейінен жоғары шықты. 
Аймақтағы  басқа  елдерде  мәлімденген  кісі 
өлтіру деңгейлері бұдан төмені анық: 100 мың 
адамға шаққанда Қырғызстанда – 7,8 (2009), 
Тәжікстанда  –  1,9  (2009),  Түрікменстанда  – 
3,8  (2006)  және  Өзбекістанда  –  3,0  (2007). 
Қазақстанда  бұл  деңгейдің  жоғары  болуы 
шынымен  кісі  өлтіру  деңгейінің  жоғары  бо-
луына,  әлде  кісіөлтіру  оқиғаларын  дәлірек 
тіркеп, олар туралы жүйелі түрде есеп беру-
ге  байланысты  екені  түсініксіз.  Шынымен, 
есеп  беру  деңгейі  әдетте  жағдайыжақсы 
мемлекеттермен  салыстырғанда  дамушы  ел-
дерде  төмен  болады.  Бұл  көрсеткіштерді  Ре-
сей    Федерациясындағы  қылмыс  деңгейімен 
салыстырған  жөн  болар,  себебібұл  ел  Адам 
даму  индексі  бойынша  Қазақстаннан  сәл 
жоғары орналасқанжәне бұл елдегі кісі өлтіру 
деңгейі  Қазақстан  көрсеткішінен  жоғары, 
атапайтқанда  2009  жылы  бұл  көрсеткіш 
100  мың  адамға  шаққанда  12,5  оқиғағатең 
болды.  Географиялық  тұрғыда,  2-карта-
да  көрсетілгендей,  2011  жылдың  бірінші 
жартысындағы кісі өлтіру деңгейлері шығыс 
және  солтүстік  Қазақстанда,сондай-ақ  мұнай 
өндіретін Батыс Қазақстан облысында ұлттық 
деңгейденәрдайым  жоғары  болды.  Шығыс 
Қазақстан облысы 100 мың адамға шаққанда 
13,4 көрсеткішімен бірінші орында тұр және 
бұл  облыс  елдегі  ең  көп  тіркелген  жалпы 
қылмыс деңгейі бойынша Алматы қаласынан 
кейін екінші орында келеді[1].
Басшылар,  оның  ішінде  бұрын  Шығыс 
Қазақстан  облысының  ІІД  бастығы  болған, 
қазір  Ішкі  істерминистрі  Қалмұханбет 
Қасымов  облыстың  қылмыс  деңгейінің 
жоғарыболуын  ішімдік  пен  нашақорлыққа 
байланыстырады.  Көптеген  түрмелерелдің 
шығысында  орналасқаны  да  бұл  жағдайды 
айқындауы  мүмкін,  себебітүрмеден  босаған 
қылмыскерлер  көбінесе  отырған  облыста 
қалып,  қылмыстарын  қайталайды[2].  Афри-
ка  мен  Орталық  Америка  елдері  әлемде  кісі 
өлтіру қылмысы ең көп жасалатын мемлекет-
тер ретінде аталып отыр. Бұндай мәлімет әлем 
бойынша  кісі  өлтіру  қылмысына  қатысты 
тұңғыш  зерттеу  жүргізген  БҰҰ-ның  есірткі 
және  қылмыс  жөніндегі  басқармасының 
есебінде  жарияланды.  Ұйымның  деректеріне 
сәйкес,  былтыр  әлемде  468  мың  адам  өлімі 
тіркелсе, ол қылмыстың 36 пайызы – Африка-
да, 31 пайызы Америка құрлығында жасалған. 
Әлемде  кісі  өлтіру  көрсеткішінің  27  пайызы 
Азияға тиесілі, ал Еуропаның үлесі 5 пайыз-
дан  аспайды.  Батыс  елдері  мен  Азияда  кісі 
өлтіру саны азайғаны байқалады, бірақ Кариб 
аймағы  елдерінде  олардың  саны  «шарықтау 
шегіне»  жеткені  айтылып  отыр.  Әлем  бой-
ынша  кісі  өлтіру  қылмысының  орташа 
көрсеткіші әр жүз мың адамға 6,9-дан келеді. 
Кісі  қолынан  мерт  болғандардың  80  пайы-
зы  -  ер  адамдар,  алайда  тұрмыс  жағдайында 
зорлық-зомбылыққа  ұшырайтындардың  ба-

45
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
сым көпшілігін әйелдер құрайды екен. Африка 
мен Орталық Америкада кісі өлтіру қылмысы 
жиі болады[3]. «Үстіміздегі жылдың 9 айында 
отбасылық-тұрмыстық  қатынастар  саласын-
да  200  кісі  өлтіру  болды,  жалпы  кісі  өлтіру 
оқиғаларының ішіндегі үлесі 19% құрады»[4].
Кәзіргі  кезде  кісі  өлтірудің  алдын  алу  және 
бұл  қылмысты  дұрыс  саралап  заңды  жаза-
сын тағайындап әділеттік орнату өте күрделі 
мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Конституция-
сының  1-бабында  «ең  қымбат  қазына-
адам  және  адамның  өмірі,  құқықтары  мен 
бостандықтары»,-деп жарияланған[5]. Осыған 
орай, Қазақстан Республикасы барлық құқық 
салалары,  оның  ішінде  Қылмыстық  құқықта 
адамды  қорғауды  өзінің  міндеті  деп  санай-
ды. Қазақстан Республикасы барлық заңдары 
жеке  адамды  қорғауға,  адам  құқықтары 
мен  бостандықтарын  қорғауға  әр  уақытта 
артықшылықтар  береді.  Сондықтан  да  ҚР 
ҚК  Ерекше  бөлімінің  бірінші  тарауы  жеке 
адамға  қарсы  қылмыстарға  арналған.  Осы 
тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық 
объектісі  жеке  адамның  дұрыс  іс-қызметін 
қамтамасыз  ететін  қоғамдық  қатынастар  бо-
лып табылады. 
Тікелей  объектілерінің  ерекшеліктеріне 
қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынандай 
түрлерге    бөлінеді:өмірге  қарсы  қылмыстар; 
адам өлтіру (99-б); жаңа туған сәбиді анасының 
өлтіруі  (100-б);  жан  күйзелісі  жағдайында 
болған адам өлтіру (101-б); қажетті қорғаныс 
шегінен  шығу  кезінде  жасалған  кісі  өлтіру 
(102-б);  қылмыс  жасаған  адамды  ұстау  үшін 
қажетті  шаралардың  шегінен  шығу  кезінде 
жасалған  кісі  өлтіру  (103-б);  абайсызда  кісі 
өлтіру (104-б); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу 
(105-б)[6]. Өмірге  қарсы қылмыстың , соның 
ішінде  адам  өлтірудің  де  тікелей  объектісі 
адамның  өмірі  болып  табылады.  Заң  жасы-
на  және  денсаулық  жағдайына  қарамастан 
кез  келген  адамның  өмірін  бірдей  қорғайды. 
Адам  өмірі  нәрестенің  туған  сәтінен,  яғни 
анасының  денесіне  бөлініп  шығып,  алғаш 
тыныс  алуы  арқылы  оның  өкпесінің  жұмыс 
істеген  уақытынан  басталады.  Бұл  құбылыс 
нәрестенің  алғашқы    айқайынан,  дыбыс 
беруінен  басталады.  Өлім  адам  өмірінің  
соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалық 
және биологиялық болып екіге бөлінеді. Ты-
ныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан 
кейін  5-6  минут  шамасында  клиникалық 
өлім  сатысы  басталады.  Адам  денесінің 
салқындауына байланысты бұл кезең 10 неме-
се одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің 
соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық нерв 
жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты 
мидың  өлуі  басталады.  Адамның  басқа  ор-
гандары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері 
біразға  жалғасқанымен,  мидың  өлуі  адам 
өмірінің  соңғы  сәті  болып  табылады.  Яғни 
адам өмірінің соңғы сәті-биологиялық өлім[2]. 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық 
кодексінде  адам  өлтірудің  негізгі  құрамы 
мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің 
құрамы  бір  бапқа  біріктірілген.Негізгі  құрам 
-  бұл  осы  қылмыстың  ауырлататын  түріне 
(99-баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам[7].
Негізгі  құрамға  (99-баптың  1-тармағы) 
мынандай  адам  өлтіру  түрлері  жатады: 
қызғаныштан,  төбелес  кезінде  немесе  ұрыс-
керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), 
жәбірленушінің заңсыз әрекеттеріне байланы-
сты, жеке қарым-қатынас негізінде туындаған 
кек  алумен  байланысты  болған  адам  өлтіру 
оқиғалары. Ауырлататын жағдайлардағы адам 
өлтіру-Қылмыстық  кодекстің  99-бабының 
2-тармағында  көзделген.  Қылмыстық  құқық 
теориясында  бұл  жағдайларды  топтарға 
бөлу  қалыптасқан.  Мұндай  жағдайда  бөлу 
өлшемі  әр  түрлі.  Топқа  бөлу  үшін  көбінесе 
қылмыс  құрамының  элементтері  пайдала-
нылады.  Сондықтан  адам  өлтірудің  ауыр-
лататын  жағдайлары  Қазақстан  Республи-
касы  Қылмыстық  кодексінің  99-бабында 
қалай орналастырылған болса, сол  бойынша 
қарастырылады.
Адам  өлтірудің  объективтік  жағы  басқа 
адамды  өмірінен  заңсыз  айырумен  көрінеді. 
Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен 
айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның 
зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік 
байланыстың  болуын  айқындау қажет. Адам 
өлтіру  негізінен  әрекет  арқылы  жүзеге  асы-
рылады.  Адам  өлтірудің  көпшілігі  осылай-
ша  жасалады.  Кінәлының  оқпен  атылатын 
және  суық  қарудың,  өзге  де  заттарды  пайда-
лануымен,  уландыру,  жарылыс  жасау,  басқа 
да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен 
айырылады.  Адам  өлтіру  сонымен  бірге 
жәбірленушіге  психикалық  әсер  ету  ныса-
нында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-қан та-
мырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін 
адамдарды  жүйкесіне  зақым  келтіру  жиі 
кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне 

_______________________________________________________________________
46
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
әсер  ету  нысандары  мен  әдістерінің  көбейе 
түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жо-
лымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе 
түсуде.  Адам  өлтіру  сондай-ақ  әрекетсіздік 
нысанында  да  болуы  мүмкін.  Бұл  негізінен 
мынандай  жағдайда  болуы  мүмкін.  Кінәлы 
адам  біреуді  өмірден  айыру  мақсатымен 
өлімге  араша  тұра  алатын  мүмкіндігі  бола 
тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса 
да  әркетсіздік  жолымен  оған  өлім  қаупін 
туғызады және өлімге жол береді. Кінәлының 
өлімнің  жолын  кесу  жөніндегі  әрекетті  істеу 
міндеттілігі  заң  талаптарынан  туындауы 
мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа 
туған  нәрестелерін  немесе  жас    балаларын 
өлтіру  мақсатымен  тамақтандырмайды  не-
месе  олардың  өмірін  сақтап  қалу  үшін  өзге 
де  шараларды  қолданбайды).  Өздігінен 
жүріп-тұра  алмайтын  және  өздерінің  табиғи 
қажеттерін  қамтамасыз  ете  алмайтын 
жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың 
ересек балалары олардан құтылу мақсатында 
осындай  әрекеттер  жасауы  мүмкін.  Адам 
өлтірудің  объективті  жағының  екінші  белгісі 
қылмыстың  зардабы  жәбірленушінің  өлімі 
болып  табылады.  Өмірден  айыруға  тікелей 
қасақаналық 
болғанымен 
қылмыстық 
зардаптың-өлімнің  болмай  қалуы  кінәлының 
әрекетіне  оқталғандығы,  адам  өлтіруге 
оқталғандық  ретінде  саралауға  негіз  болады. 
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан 
кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен 
кейін  жүзеге  асуы  мүмкін.  Келтірілген  зар-
дапты  кінә  деп  жүктеу  үшін  болған  өлім 
мен  субъектінің  әрекеті  немесе  әрекетсіздігі 
арасынддағы  себептік  байланыстың  болуы 
негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың 
арасында  себептік  байланыс  болмаған  кезде 
тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты бола-
ды. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кез-
де өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып 
табылады,  ал  өлтіруге  жанама  ниет  болған 
кезде  кінәлы  адам  нақты  келтірілген  зиян 
үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа 
зиян  келтіргені  үшін).Адам    өлтірудің 
субъективтік  жағы-Қылмыстық    кодекстің 
99-бабына  сәйкес  тек  қана  қасақаналықпен 
жүзеге  асырылады.  Адам  өлтіру  кезінде 
қасақаналық  тікелей  және  сол  сияқты  жана-
ма  болуы  да  мүмкін.  Тікелей  қасақаналық 
кезінде  кінәлы  өзінің  басқа  адамның  өміріне 
қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті 
іс жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне 
немесе  қалай  да  өлімге  әкелетіндігін  біледі 
және  өлімнің  болуын  тілеп  іс-әрекет  жасай-
ды.  Жанама  қасақаналықпен  адам  өлтіру 
кезінде  кінәлы  өзінің  әрекеті  арқылы  адам 
өміріне  қатер  төндіретіндігін  мойындайды, 
осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін 
екендігін  біледі,  өлімнің  болуын  тілемейді, 
бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің 
болу-болмауына    немқұрайдылық  танытады. 
Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам 
өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай 
кезде  белгілі  бір  құрбандардан  басқа  бөгде 
адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлы белгілі 
бір  құрбанға  қатысты  адам  өлтіруде  тікелей 
ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға 
қатысты-жанама  ниетте  әрекет  етеді.Тікелей 
және  жанама  қасақаналықтар  арасындағы 
айырмашылықты  айқындаудың  іс  жүзінде 
үлкен маңызы бар. 
Адам  өлтіру-материалдық  құрамға  жа-
татын  қылмыс.  Адам  өлтіруге  оқталу,  яғни 
кінәлының  әрекеті  ол  өлімнің  болатынын 
сезетінін,  оның  болуын  тілегендігін,  бірақ 
оның еркінен тыс себептер бойынша ол  бол-
май  қалғандығы  бойынша  анықталады.  Со-
нан  соң    Қылмыстық    кодекстің  56-бабына 
сәйкес, біздің пікірімізше, себепсіз, әділеттік 
қағидасына  қайшы  жазасы  жеңілдетіледі. 
Біздің  пікірімізше,  кінәлының  әрекеті  ол 
өлімнің  болатынын  сезетінін,  оның  болуын 
тілегендігін, бірақ оның еркінен тыс себептер 
бойынша ол  болмай қалғандығын анықтаған 
соң оны кісі өлтіру деп саралау керек. Себебі 
бұл құрамды формальдыққа жатқызсақ бұның 
кісі  өлтірудің  алдын-алуға  бірден-бір  үлкен 
септігін  тигізеді  деп  санаймыз.  Мұндай  кез-
де  оқталу  тек  қана  тікелей  қасақаналықпен 
жүзеге  асырылады.  Кінәлының  ниетінің  түрі 
туралы  мәселені  шешкенде  соттар  жасалған 
қылмыстың  барлық  жағдайларына  сүйенуі 
және  атап  айтқанда:  қылмыстың  тәсілі  мен 
қаруын,  денеге  салынған  жарақаттың  санын, 
сипаты  мен  оқшаулауын  (мысалы,  адамның 
өмірлік  маңызды  органын  жарақаттау), 
кінәлының  қылмыстық  әрекетті  тоқтату 
себебін,  сондай-ақ  кінәлының  қылмыс  істеу 
алдындағы  және  одан  кейінгі  мінез-құлқын 
оның жәбірленушімен  арақатынасын ескеруі  
тиіс.
Жәбірленушінің  өліміне  әкеліп  соқтыруы 
кінәлы үшін белгілі болып табылатын өмірлік 
маңызы  бар  органдарына  пышақпен  жарақат 
салу,  дұрысында,  өмірден  айыруға  тікелей 

47
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен аты-
латын  қаруды  қолдану  кінәлының  өлтіруге 
шынайы  ниетте    болғандығын  айғақтайды 
және  басқа  жағдайлармен  қатар  кінәлының 
адам өлтіру ниетінде  болғандығына маңызды 
дәлелдеме  болып  табылады.  Жақын  ара 
қашықтықтан  ату,  әдетте,  адам  өлтіру 
мақсатында  істеледі.  Тікелей  қасақаналық 
болған  кезде  кінәлы  өлімнің  болуын  тілейді, 
сонымен  бірге  кінәлының  өлімінің  міндетті 
түрде  болуын  қаламайтындығын    да  мұндай 
жағдайда  ескеру  керек.  Оның  ниеті  бала-
малы  түрде  болуы  мүмкін,  оның  шамала-
уы  бойынша  өлімнің  болуы,  сол  сияқты 
денсаулыққа  ауыр  зиян  келтіру  мүмкіндігі 
және  осы  зардаптардың  кез  келгенінің  болу-
ын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байла-
нысты емес  жағдайлар бойынша қылмыстық 
нәтиже  болмаған  жағдайда  ол  адам  өлтіруге 
оқталғандық  үшін  жауапқа  тартылуы  тиіс. 
Адамды  өлтірумен  алдын  ала  қорқыту  басқа 
мән-жайлармен  қатар  адам  өлтіру  ниетінің  
бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып та-
былады.  Дегенмен,  осындай  қатер  тудыруды 
айтқан  адамның  ой-ниетінің    қаншалықты 
шын  екендігін  іс  бойынша  айқындау  қажет. 
Тіпті,  егер  ол  сөздер  кейде  және  төндірілген 
қатерді  жүзеге  асыру  мүмкіндігіне  сырттай 
ұқсас кейбір әрекеттермен қоса айтылғанның 
өзінде,  адам  өлтіру  ниетін  жүзеге  асыру  ту-
ралы  сөздер  кінәлының  шын  мәніндегі  анық 
тілегін білдірмейді. Адам өлтіру мен қорқыту 
көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды 
немесе  өзге  қаруды,  сондай-ақ  қару  ретінде 
пайдаланатын  заттарды  қолданумен  немесе 
қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық 
әрекеттермен  байланысты  болатындығын 
тәжірибе  көрсетіп  отыр.  Адам  өлтіруге  
жасалған  оқталуды аталған әрекеттерден бөлу 
керек.  Қасақана  адам  өлтірудің  Қылмыстық 
кодекстің  99  бабында  көрсетілген  субъектісі 
14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, 
ал Қылмыстық кодекстің 100-105- баптарын-
да  көрсетілген    жағдайларда  адам  өлтірудің 
субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып  та-
былады. Қылмыстық кодекстің басқа тарауын-
да орналасқан, бірақ кісі өлтірумен байланы-
сты  қылмыстық  құрамдарды  саралаған  кезде 
курделі  әлі  шешімін  таппаған  мәселелердің 
бар екендігін анықтадық.
Сот  төрелігін  немесе  алдын  ала  тергеуді 
жүзеге  асырушы  адамның  өміріне  қол  сұғу 
(408-бап).  Қылмыс  объективтік  жағынан 
судьяға,  прокурорға,  тергеушіге,  алдын 
ала  анықтауды  жүзеге  асырушы  адамға, 
қорғаушыға,  сарапшыға,  сот  приставына, 
соттың  атқарушысына,  сол    сияқты  олардың 
туыстарына істің немесе  материалдардың сот-
та қаралуына, алдын ала тергеу жүргізілуіне, 
не үкімді орындауға, соттың  шешіміне неме-
се өзге    сот  актілеріне байланысты аталған 
тұлғалардың  заңды  қызметіне  кедергі  жасау, 
не  істеген  қызметі  үшін  кек  алу  мақсатында 
жасалған  олардың  өміріне  қол  сұғу  арқылы 
жүзеге  асырылады.  Қылмыс  құрылысы 
жөнінен  келте  құрамға  жатады,  сондықтан 
да  қылмыс  өмірге  қол  сұғу  орын  алған 
уақыттан  бастап  аяқталған  деп    танылады. 
Заңда көрсетілген жәбірленушілерді өлтіруге 
оқталу  немесе  олардың  өмірін  жою  аталған  
тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау не 
істеген қызметі үшін кек алу мақсатында істелуі 
қажет.  Заңда  көрсетілген  жәбірленушілерді 
өлтіруге  оқталу  немесе  олардың  өмірін 
жою  аталған  тұлғалардың    заңды  қызметіне 
кедергі жасау не істеген қызметі үшін кек алу 
мақсатында  істелуі  қажет.  Заңда  көрсетілген 
жәбірленушілерді  өлтіруге  оқталу  не  өмірін 
жою  олардың  істеген  қызметіне  байланы-
сты  емес,  басқа  заңсыз  әрекеттері  үшін  жа-
салса,  онда  кінәлының  әрекеті  адам  өміріне 
қарсы  қылмыс  жасағандық  деп    танылады. 
Бұл  қылмыс  сот    төрелігін  немесе  алдын 
ала  тергеуді  жүзеге  асыру  сот    шешімдерін 
жүзеге  асыру  кезеңіәнде немесе  содан  кейін, 
іле  шала  уақыт  өтісімен  істелуі    мүмкін.  Ең 
бастысы  қылмысты  істі  сотта  қарау,  іс  бой-
ынша  алдын  ала  тергеу,  анықтама  жүргізу 
немесе  сот  актісін  (үкім,шешім)  орындауға 
байланысты істелгенін анықтау шарт. Қылмыс 
субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен 
істеледі.  Қылмыстың  субъективтік  жағының 
балама    белгілеріне  ниет  және  мақсат  жа-
тады.  Қылмыстың    мақсаты  заңда  аталған 
тұлғалардың  заңды  қызметіне  кедергі  жасау, 
ал  ниет  олардың  істеген  қызметі  үшін  кек 
алу болып табылады.  Қылмыстың субъектісі 
16-ғка  толған  адам.          Осы  бап  бойынша 
ғалымдар  арасында  әр  түрлі  пікір  туындап 
отыр,  белгілі  қазақстандық  ғалымның  бірі 
И.Ш.Борчашвили  бұл қылмысты объективтің 
жағынан  формальдық  құрамға  жатқысса[8], 
ал басқа ғалымдар А.Н.Ағыбаев, С.Т.Иқсатова 
бұл  құрамды  объективтің  жағынан  келте 
құрам деп сипаттайды[9]. Ал, ресейлік ғалым 
А.В.Кладков  бұл  қылмысты  объективтің 

_______________________________________________________________________
48
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
жағынан 
формальдық-материалдық 
деп 
есептейді[10,с.479].  Осы  орайда,  бір  айта 
кететін жағдай белгілі қазақстандық ғалымдар 
И.Ш.Борчашвили[8,c.609],  А.Н.Ағыбаев,  С.Т. 
Иқсатова бұл қылмыстың екі негізгі объектісі 
бар  деп  санайды,  олар    «Бұл  қылмыс  өте 
қауіпті  қылмыстардың  қатарына  жатады. 
Өйткені  бұл  қылмыстың  тікелей  объектісі 
әділсоттылық  мүддесі  мен  қатар  адамның 
өмірі  де  болады  Қылмыстың  жәбірленушісі 
барлық  инстанциялардағы  судьялар,  при-
сяжной  заседатель,  прокурор,  тергеуші,  ал-
дын  ала  анықтаушы  адам,  қорғаушы,  са-
рапшы,  сот  приставы,  сот  атқарушысы, 
сондай-ақ  олардың  туыстары  болып    табы-
лады»  десе  ал,  А.В.Кладков  бұл  қылмыстың 
тікелей объектісі құқыққорғау органдарының 
қызметкерлерінің  заңды жұмысы, ал қосымша 
объекті    атаған  адамдардың  және  олардың 
жақындарының  өмірі  деп  есептейді.  Және 
ол,  біздің  пікірімізше  өте  маңызды  жағдайға 
көңіл аударады. Ол айтады, «бұл қылмыс ла-
уазымды  адам  текқана  қызмет  жасап  жүрген 
кезде емес қызметтен кеткеннен кейінде жаса-
луы мүмкін»- деп. Біздің ойымызша, аталған 
адамдардың  өмірі  қосымша  объекті  еиес, 
негізгі  объектісі  болып  көзделуі  тиіс.  Біздің 
пікірімізше,  Конституцияда  белгіленгендей 
адамдардың  өмірі  атқаратын  қызметіне 
қарамастан  бірдей  қорғалуы  тиіс,  сондықтан 
Қылмыстық  кодекстің  99  бабына  сәйкес 
өмірге қол сұғушылық болған жағдайды, яғни, 
кәзіргі  кездегі  қолданыстағы  қылмыстық 
заңнама  бойынша  оқталу  деп  саналатын 
сәтті,  нақты  пиғылы  кінәсі  анықталғаннан 
кейін  кісі  өлтіру  деп  саралауға  тиіспіз. 
Судьяның,  прокурордың басқа да лауазымды 
адамдардың  өмірін  қарапайым  адамдардың 
өмірінен  жоғары  қою  немесе  маңыздырақ 
деп  есептеу  заңсыздық  деп  есептейміз,  бұл 
Конституциядағы  көзделген  талаптарға  және 
заңдылық қағидасына қайшы келіп түр.
Қортындылай келе, Қазақстан Республика-
сының  Қылмыстық  кодексінің  99  бабының 
және  ҚР  ҚК  408  бабының  конструкциясын 
формальдық  құрамға  жатқызған  жөн  деп 
есептейміз, себебі, бұл әрекет, біріншіден кісі 
өлтірудің алдын-алуда маңызы зор, екіншіден 
мемлекетте барлық адамдардың ұлтына, жасы-
на, атқаратын қызметіне қарамастан өмірлері 
бірдей  қорғалатындығының  дәлелі  ретінде, 
ұшіншіден,  бұл  әділеттік  және  заңдылық 
қағидаларына қайшы келмейді. 

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: