Редакциясын басқарған т.ғ. д, профессор М.Ғ. Ескендіров

96 
 
қазіргі  таңда  еліміздің  жоғарғы  оқу  орындарында,  республиканың  ғылыми  зерттеу 
мекемелерінде  табысты  ғылыми  және  оқытушылық  қызметтер  атқаруда.  Ғалымның 
еңбектері  қазіргі  Қазақстан  ғылымының  дамуы  мен  қалыптасуын  көрсетумен  бірге 
ғылымдағы өзекті проблемаларды шешуде үлкен септігін тигізеді.  
XI-XIII  ғасырларда  қыпшақтардың  ішінде  қандай  әулет  басқарғаны  өте  шиеленісті 
мәселе.  Бұл  сұраққа  байланысты  тарихшы  ғалымдардың  арасында  ешқандай  бәтуаластық 
жоқ. Онсыз да қыпшақтардың ішінде қанша әулет басқарғаны түсініксіз.  
Қыпшақ  хандары  туралы  куәландыратын  бірқатар  түпкі  деректер  бар.  Орыс 
шежірелері  Шаруканид  әулеті  туралы  айғақтайды.  Хорезм  шежірелері  Хорезмшахтарға 
қызмет  еткен  қыпшақ  хандары  әулеті  туралы  баяндайды.  Олардың  генеологиясын  С.М. 
Ақынжанов жақсы талдаған. Насави мәліметіне сай, қыпшақ ханы әулетінен шыққан Теркен 
қатын йемек тармағының байаут руынан тараған. Жүзжанидің мәліметі бойынша, ол қыпшақ 
ханының қызы болған. Жүвейнидің айтуы бойынша, ол Қаңлы руынан шыққан.  Бұл жерде, 
Жүвейни  қателесіп  оны  Қаңлы  руынан  шыққан  Жалал  ад-Диннің  анасы  Айшешекпен 
шатастыруы мүмкін. И.Маркварттің айтуы бойынша, қыпшақ хандарының бір әулеті (Юань 
қолбасшысы Тутуқтың арға аталары) 1115-1125 жылдары өзімен ірге Қыпшақ атауын әкеліп, 
Монғолиядан  Орал  тауларына  қоныс  тепкен.  П.Пелльо  онымен  келіспей,  Тутуктың  арғы 
атасы Құнан қыпшақ этнонимінен емес, байаут тайпасынан шыққандығын атап көрсетті [1]. 
С.М.  Ақынжанов  бұл  көзқарасты  қолдап:  «XII  ғасырдың  басында  Қазақстан  жеріне  қоныс 
аударған байауттар елбөрі тайпасынан шыққан жергілікті қыпшақ әулетін алмастырған» деп 
қосты [2]. П. Голден XII ғасырда Елбөрі (Ильбари) тайпасы Манчжуриядан Орта Азия мен 
оңтүстік орыс даласынан келген деп пайымдайды [3]. О.Прицак Кай әулетіне келмес бұрын 
Дешті Қыпшақ даласының батысында Болыс және Сақал, Тұғорқан, Қотан кіретін Тетер-оба 
әулеті басқарған деп есептейді. Оның көзқарасы бойынша, Кай әулетіне Боняк пен оның ұлы 
Осень  кірген.  1100  жылдан  кейін  осы  жерге  Шарукан  бастаған  Елбөрілер  әулеті  көшіп 
келген.  1116-17  жылдар  шамасында,  О.Прицактың  мәліметіне  сай,  Елбөрі  әулеті  мен  Кай 
әулеті бәтуаласып, тең басқарушыға айналады [4]. В. Стоянов Боняк (украин фольклорында 
«қыршаңқы»  деп  атайтын)  және  Тұғорқан  («Тугарин  жылан»),  сондай-ақ,  Шаруқан  Кай 
мүмкін  «жыландар  руы»  әулетіне  кірген  шығар  деп  есептейді.  Сондай-ақ,  В.Стоянов, 
ешқандай дерекке сілтемесіз, Боняктың әкесі Осень (Асень) болған деп жазады. 
С.М.  Ақынжанов:  «үнді  сұлтандарының  бірі  XIII  ғасырдың  бірінші  жартысында 
(шындығында  XIII  ғасырдың  екінші  жартысында)  Ұлық  хан  Аджам  Жүзжанидің  мәліметі 
бойынша «елбөрі ханы және йемек шахы» деп жазған [5]. Әрі қарай Жүзжанидің жазғанында 
Ұлық хан Аджамның әкесі Түркістанда елбөрі тайпасының арасында өте беделді тұлға және 
хан лауазымына ие болғандығы айтылады. Ұлық ханның атасы «Абархан Елбөрінің ұрпағы 
болған». С.М. Ақынжанов Ұлық ханның атасын, Махмұд Қашғари атап өткен Табар ханмен 
теңдестіреді.  Я.  Пилипчук:  Ұлық  хан  Аджам  (ол  -  Гияс  ад-Дин  Балбан)  оның  тайпасын 
монғолдар  жеңгеннен  кейін,  құлдыққа  түскен,  Бағдатта  сатылып,  Делиге  түсіп  және  өзінің 
тума  талантының  арқасында  Дели  сұлтандығының  жасағын  басқарып,  1247  жылдан  бастап 
монғол  шапқыншылығына  бірнеше  тойтарыс  берген.  Ең  соңында,  ол  Дели  сұлтандығына 
басшы болды. Ұлық хан -Жалал ад-Диннің бұрынғы серіктесі болған және Рим сұлтанының 
қолынан қаза тапқан Ұлық хан Аджамның әкесі болғандығын біз тұжырымдай аламыз [6]. 
Я.Пилипчук бір жағынан Абар (Табар) есімін Елтебер титулымен теңдестіреді. Екінші 
жағынан, ол П.Пелльоның ізімен  бұл Абарды Тутуқтың ұрпағы Кунанмен (Құнан, Цюйцу) 
теңдестіреді .  
Бір  жағынан,  Р.П.Храпачевский  Тутуқ  атауын  Құнан  ретіндегі  (Цюйцу  немесе  Кучу 
емес)  оқылумен  дәйектейді,  екінші  жағынан,  Кунйан  Күн  руынан  деп  есептейді  [7].  Ж.М. 
Сабитов те мұны сынаған . Бұл жерде Құнанды 1000 жылы өлтірілген Цзубудың жетекшісі, 
Тутуқтың арғы атасы Хунанмен теңдестіру болашағы бар тұжырым екенін атап өткен жөн . 
Ал Абар болса 1013 және 1015 жылдары қидандардан жеңіліс тауып, кейін қидандар 
патша атағына ұсынған Цзубудың басқа көсемі Убамен жеңіл теңдестірілді.  

97 
 
Тутуқтың  өмірбаянындағы  Инасы  бәріне  танымал  Иналчук  Қайыр  хан,  Теркен 
қатынның немере ағасы және Монғол-Хорезм соғысының себепшісі екендігін П. Пелльо атап 
өткен.  Бұл  пікірді  Я.  Пилипчук  те  қолдайды.  Сондай-ақ,  Р.П.  Храпачевский  бұл  пікірді 
ескермей,  Инасы  1115-1120  жылдары  туып,  1208  және  1208-1217  жылдары  аралығында 
қайтыс болғандеп есептегенін атап өткен жөн. Біздің білуімізше, Теркен қатын (Иналчуктің 
бөлесі) байаут тайпасынан (Насавидің мәліметі), ал Тутықтың немересі (Иналчуктің тікелей 
тұқымы)  де  сол  рудан  (Юань  Ши  мәліметі),  яғни  Қыпшақ  хандығының  негізін  салған 
Құнанның өзі де осы байаут тайпасынан болған.  
Бұл  жерде  көшпелі  халықтардың  ру-тайпалық  құрылымын  зерттеуде  С.М. 
Ақынжановтың қандай методологияға жүгінетініне тоқталған жөн. Еуропалық тарихнамада 
бүкіл  халықты  құрайтын,  сол  немесе  басқа  тайпаның  бөлінбес  бөлшегі,  кірпіші  болып 
қарастырылатын рулық-тайпалық құрылымды зерттеуде «атомистік» әдіс басым. Сондықтан 
да  С.М.  Ақынжанов  бұл  жағдайдан  байаут,  кимек,  ұран,  кай,  елбөрі  бір  деңгейдің 
таксондары  ретінде  қабылданатынан  көреміз.  Бірақ  та  бұл  жерде  өзіндік  ерекшелігі  бар. 
Яғни, бұл  жерде 5 деңгейдің таксондары берілген, және олар  «атома»  болып есептелмейді. 
Дәл  сондай  тұстар  қытайлық  деректерде  көрсетілген,  яғни  қидандардың  басшысы  Абаоцзи 
бір  мезетте  Қидан,  Ила  (тайпа  -бу),  Сялайм  (ру-шиле),  Елюй  (тегі,  рудың  ішінде  -миле) 
болғаны  назар  аудартады.  Сондықтан,  рулардың  ұсақ  тарауларға  көшпелі  бөліну  дәстүрін 
ескеру  арқылы,  Елбөрі,  Байаут,  Кай  (Ұран)  секілді  атауларды  қабылдауға  болады. 
П.Пелльонің  өзі  Тутуқтың  ата-бабалары  қоныстанған  Юйболи  таулары  –Елбөрі  руының 
қытайлық  атауы  екендігін  болжаған.  Біз  «Теркен  қатынның  туыстары»  Ұран  руына  (Кай 
монғол атауының түркілік көшірмесі) қарағанын ескере отырып, Қыпшақ әулетінің келесідей 
таксономиялық  бөлінуін  болжай  аламыз:  Ұлты  Қыпшақ,  Тайпа  –  Кай  (Ұран),  Ру  –  Байаут, 
Рудың ішінде (әулеттің атауы) - Елбөрі. 
Сондай-ақ, С.М. Ақынжанов Теркен қатынның ағалары ретінде: Тағай хан мен Құмар 
тегінді  атап  өткен.  Сонымен  қатар,  Теркен  қатынның  немересі  Хан  сұлтан  Жошы  ханға 
күйеуге  шығып,  бірнеше  ұл  дүниеге  әкелгені  белгілі.  Насави  былай  деп  жазған:  «Мынадай 
жағдай орын алған: Мұхаммад ['Ала'ад-Дин] сұлтанның үлкен қыздарының бірі Хан-Сұлтан 
Теркен қатынмен бірге [татарлар] тұтқынға алынған. Души хан оны өзіне әйелдікке алып, ол 
оған  бала  туып  берген.  Души  хан  өлген  соң,  ол  өзінің  ағасы  [Джалал  ад  -  Дин]  сұлтанға 
татарлар  туралы  мағлұмат,  ондағы  жаңалықтар  мен  жағдайларды  баяндаған.  Ол  сұлтан 
Хилатты  қоршауға  алған  кезде,  Мұхаммед  сұлтанның  атымен  жез  көк  таспен  көмкерілген 
әкесінің жүзігінің бірін жіберген. Бұл елшінің одан келгенінің белгісі болатын. Ол ағасына, 
ал хакан өзінің балаларына Құранды үйретуге бұйрық бергенін жеткізген». 
А.Н.Иванов  Назави  мен  Муииз  әл-Ансабтың  мәліметтері  негізінде,  Жошының  Хан-
Сұлтаннан  балалары  Берке,  Беркечар,  Бөрі  деп  болжайды  [8].  С.М.  Ақынжанов  бұл 
болжаммен  келіседі,  бірақ  үшінші  ұлы  Бөрі  емес,  Буда.  Сондай-ақ,  Осман  сұлтандығының 
әулеті  Кай  руынан  шыққандығы,  ал  Османның  атасы  Евфратты  кесіп  өтерде  суға  батып 
кеткені  де  айқын.  Османның  арғы  аталары  Жалал  ад-Диннің  (хорезмдіктер)  жасағының 
құрамында және Дели Сұлтандығында билік еткен Ұлық хан аджам секілді Қыпшақ хандары 
тармағының  өкілі  болғанын  болжай  аламыз.  Бұл  жерде  біздің  мәмлүк  сұлтаны  Құттыздың 
генеологиясымен  келіспеушілігімізді  айта  кеткен  жөн.  З.М.  Буниятовтың  құнды  деректер 
бойынша Құттыз (сонымен бірге Махмұд деп те атаған) Жалал ад-Дин қарындасының ұлы, 
ал  оның  әкесі  Жалал  ад-Диннің  әкесі  жағынан  (әкесі  жағынан  немере  ағасы)  ағасының 
баласы  әлдебір  Мамдұд.  Алайда,  З.М.  Буниятовтың  генеологиялық  кестесінде  Хан-
сұлтанның  баласы  ретінде  Құттыз  көрсетілген  (яғни  Берке,  Беркечар  және  Буданың 
немерелес  ағасы).  С.М.  Ақынжановтың  ойынша,  Хан  -  сұлтанның  күйеуі  әлдебір  Мамдуд 
емес,  себебі  оның  Жошыға  дейінгі  күйеуі  Қарахан  әулетінен  самарқандық  Усман  сұлтан 
болғаны  белгілі,  сондықтан,  оның  анасы  Джалал  ад-диннің  басқа  қарындасы.  1212  жылы 
Хан-Сұлтанның талап етуі бойынша Қарахан әулетінің барлық өкілдерімен бірге Усман өлім 
жазасына  кесілді.  Сондай  -ақ,  Құттыз  Юань  Ши  дерегінде  Батыс  жорығында  Жебе  мен 

98 
 
Сүбедейден  талқандалған  Қаңлы  халқының  басшысы  Хотосы  хан  ретінде  аталуы  әбден 
мүмкін.  
С.М.  Ақынжанов  Қыпшақ  әулетінің  батыстық  бұтағының  генеологиялық 
байланыстарын қарастырған. 1082 жылы Шарухан мен Сүгірдің әкесі Осень қайтыс болған. 
Шаруханның  ұлдары  Отрок  пен  Сарчан.  Отрактың  ұлы  Коңшақ  болған.  Қоңшақтың  ұлы 
Юрий  болған.  Гурандохта  Отрактың  қызы  және  IV  Давид  Құрылыстың  әйелі  болған. 
Шарукандықтар «жыланды тайпаға» жататынын С.М. Ақынжанов дәлелдеген.  
Белгілі  болғандай,  1108  жылы  Юрий  Долгорукий  5  бала  туып  берген  (соның  ішінде 
Андрей  Боголюбский  бар)  қыпшақ  ханы  Аеп  Асеневичтің  [56]  қызы  Аннаға  үйленеді. 
Сонымен қатар, 1151 жылы орыс князьдерімен шайқаста қаза тапқан Боняктің ұлы Севенч те 
белгілі.  
 С.Г. Кляшторный Асенді булгар әулеті дунай қыпшақтарынан шыққан деп есептейді 
Қыпшақ хандары (Осеньнің ұрпақтары) әулетінің жанама бұтағы болуы әбден мүмкін. Біздің 
ойымызша,  әр  түрлі  деректерде  Аеп,  Боняк,  Шаруканның  әкесі  ретінде  көрсетілген  Осень 
мен  Асень  –  бір  адам  болған,  сондықтан  осы  үш  хан  мен  Сүгір  Осеньнің  баласы  болған. 
О.Прицактің пікірінше, Аеп Кай-обаның бұрмаланған түрі. 
Әрине,  бұл  тайпалардың  таза  түркi  тiлiнде  сөйлемегендiгi  де  анық.  Ортағасырлық 
қыпшақтар  тарихы  туралы  сүбелi  еңбек  жазған  марқұм  Сержан  Ақынжанов  (1939-1991) 
оларды  моңғол  мен  түркi  тiлi  аралығындағы  өтпелi  тiлде  сөйлеген  деген  пiкiрге 
қосылатынын айтады. Бiр жағы қидан және екiншi жағы қырғыз бен татарлардың бiрлескен 
шапқыншылығынан  кейiн  екi  бағыттан  келiп  Ертiстiң  бойында  басы  тоғысқан  бұл  босқын 
тайпалар  моңғолша  қай  немесе  араб,  парсы  бастаухаттарындағыша  қимақ  деген  атаумен 
өзара  тайпалар  бiрлестiгiн  құрады.  Кейiн,  жоғарыда  айтқанымыздай,  оғыз-қимақ  немесе 
оғыз-қай ұлысының құрамына енiп, бiршама уақыт мамыражай күй кешуге мүмкiндiк алады. 
Әуелбек  Қоңыратбаевтың  «Қорқыт  ата  кiтабына»  жазған  алғыс  сөзiн  де  осы  қайларды 
қоңыраттар деп тұжыратын пiкiр бар («Қорқыт ата кiтабы», «Жазушы», 1986, 6-бет). Бұлай 
болуы  да  әбден  мүмкiн.  Өйткенi,  қай  этнонимiнiң  моңғол  тiлiнде  жылан  деген  мағынаны 
бiлдiретiнiн Сержан Ақынжанов барынша жан-жақты талдап жазған. 
С.М.  Ақынжановтың  пайымдауымызша,  Осень  мен  Алп-Кара  Ұран  -Цзубу 
басшылары  Құнан  мен  Абардың  ұрпақтары  болған.  Цзубу,  оның  пікірінше,  қидан 
деректерінде Қимақтар (Кумостар) деп аталған.  
С.М.  Ақынжановтың  Қазақстанның  ортағасыр  тарихына,  оның  ішінде  әсіресе 
Қыпшақтар мен Хорезмнің ХІ-ХІІІ ғғ. басындағы өзара саяси қарым-қатынастарына арналған 
зерттеулері  терең  ой  тұжырымдарға  толы.  Оны  қазіргі  археология  ғылымының  даму 
бағытынан  да  көруге  болады.  Өйткені  С.М.  Ақынжановтың  өз  дәуірінде  жасаған  ғылыми 
тұжырымдары қайта айналып жаңаша қырынан қарастырылуда. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1. Pelliot P. Hambis L. Histoire des campagnes de Gengis Khan, Chen-wuts’in-tchenglou. traduit et 
annote par Paul Pelliot et Louis Hambis, t. I, Leiden, 1951.-490 p. 
2. Ақынжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. -Алматы. Ғылым, 1995. -
296 c. 
3. Голден П. К вопросу о происхождении племенных названий кыпчаков. //Кыпчаки Евразии: 
история,  язык  и  письменные  памятники.  Сборник  материалов  международной  научной 
конференции,  посвященной  1100-летию  Кимекского  государства  в  рамках  Дней  тюрскской 
письменности и культуры. -Астана, 2013. С. 22-36. 
4.  Стоянов  В.  Драконы  и  ельбиры  в  куманско-кыпчакском  мире.  Вариации  по  теме 
структурирования  жилого  пространства//Кыпчаки  Евразии:  история,  язык  и  письменные 
памятники. Сборник материалов международной научной конференции, посвященной 1100-
летию Кимекского государства в рамках Дней тюрскской письменности и культуры. -Астана, 
2013. С. 37-47. 

99 
 
5.  Смагулов  Е.А.  Памяти  Сержана  Мусатаевича  Ахинжанова  (1939-1991)  //  Российская 
археология. 1992. №3. 
6.  Пилипчук  Я.В.  Политическая  и  военная  история  кыпчаков  в  Индии  в  XIII  в.  //Военное 
дело кочевников Казахстана и сопредельных стран эпохи Средневековья и Нового времени. -
Астана, 2013. С. 70-79. 
7. Храпачевский Р.П. Половцы - куны в Волго-Уральском междуречье (по данным китайских 
источников). -Москва: ЦИВОИ, 2013 
8.  Иванов  А.Н.  К  вопросу  о  причинах  принятия  ислама  золотоордынским  ханом  Берке  // 
Золотоордынская  цивилизация.  Сборник  статей.  Выпуск  2.  –Казань:  Институт  истории  им. 
Ш.Марджани АН РТ, 2009. 
 
 
ӘОЖ 845.078.7. 
Абдурахманов Н.А.
1
, Сайдахметов С.И.
2 
т.ғ.к., доцент м.а.
1
, магистранты
 
АӘИУ
2
, Шымкент қаласы
 
 
ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ІІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚОНЫС АУДАРУ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ 
БАРЫСЫ ТУРАЛЫ ТАРИХНАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР 
 
XIX  ғасыpдың  соңына  қаpай  кең  өpiс  алған  қоныс  аyдаpy  қозғалысына  патшалық 
Pесей  зеpттеyшiлеpi  таpапынан  да,  1917  жылдан  кейiнгi  yақытта  да  кеңiнен  назаp 
аyдаpылyына  қаpамастан,  оның  кейбip  қыpлаpының  таpиxнамада  толық  пайымдалмағаны 
байқалады.  Әсipесе,  самодеpжавиенiң  кpепостниктiк  саясатының  Pесей  импеpиясының 
қогамдық  өмipiндегi  елеyлi  құбылыстың  баpысына  тигiзген  эсеpi,  бұл  мәселе  жөнiндегi 
үкiметтiк  лагеpьдiң  өз  iшiндегi  түpлi  ағьшдаpдың  күpесi  егжей-тегжейлi  зеpттелмей, 
көмескiлеy күйiнде қалып келедi. 
Мәселенiң  танымдық  қыpын  былай  қойғанның  өзiнде,  қоныс  аyдаpy  қозғалысын 
Pесейде  қалыптасқан  әлеyметтiк-экономикалық  және  саяси  аxyалды  ескеpмей  зеpттеyге 
тыpысyшылық  методологиялық  тұpғыдан  да  кейбip  келеңсiздiктеpге  үшыpатады.  Себебi 
Pесейдiн  қоғамдық  ой-пiкipiндегi  агpаpлық  мәселе  тypалы  пiкip  таласы  Қазақстандагы 
агpаpлық  –  жеp  пpоблематикасын  Pесейдегi  осы  тақыpып  бойынша  мәселеден  ажыpатып 
қаpаyга  болмайды.  Олаp:  үкiметтiң  оpталық  аyдандаpда  және  шеткеpi  аймақтаpдағы  жеp 
саясаты, 
жеp 
пайдаланyдың 
фоpмалаpы, 
дәстүpлi 
әлеyметтiк 
инститyттаpдың 
тpансфоpмациясы,  қаyымның  эволюциясы,  мал  шаpyашылығы  мен  егiншiлiк  аpасындағы 
аpақатынас,  көшпелiлiк  және  отыpықшылық,  қоныс  аyдаpy  саясаты  және  шаpyалаpдың 
Оpалдың  шығыс  беткейiне  қоныс  аyдаpyының  баpысы,  агpаpлық  қоғамдағы  әлеyметтiк 
жiктелy, т.б. мәселеp. 
Саясат  дегенiмiз  мемлекеттiң  объективтi  де,  сyбъективтi  мәселелеpдiң  жиынтығына 
иек аpта отыpып, белгiлi бip мақсатқа жетyге үмтылысы деп үғынсақ, қоныс аyдаpy мәселесi 
бойынша  үкiмет  шешiмiнiң  қалай  қабылданғаны,  бұл  жөнiндеғi  саяси  күштеp  аpасындағы 
таpтыстың баpысы, осы тақыpыптаpдың таpиxнамада көpiнiсi секiлдi пpоблемалаpдың басын 
ашып  алy  қажет.  Қазақстанды  экономикалық  тұpғыдан  игеpy,  оны  дамып  келе  жатқан 
капиталистiк қатынастаp үpдiсiне таpтy секiлдi фактоpлаpды ғана басшылыққа алy аталмыш 
шешiмнiң  қабылданy  тетiгiн  толық  тұсiндipмейдi.  Бұл  жеpде  В.И.  Лениннiң  “беделiне” 
сүйенy  де  таpиxшыны  методологиялық  дағдаpыстан  алып  шыға  алмайды.  Өйткенi  қоныс 
аyдаpyшылықты  Pесейдегi  капиталистiк  қатынастаpдың  “жайыла”  дамy  тypалы  қағидамен 
тұсiндipyге  тыpыссақ,  1861  жылғы  кpопостниктiк  қүқықты  жою  тypалы  pефоpмадан  кейiн 
капиталистiк қатынастаpдың дамyына кең жол ашыла қоймағандығы, тiптi, қоныс аyдаpyдың 
да  өpiс  ала  қоймағаны  белгiлi.  Олай  болса,  көптеген  таpиxшылаpдың  еңбектеpiндегi  қоныс 
аyдаpy қозғалысының алғы шаpты pетiнде 1861 жылғы pефоpманы ғана ұсынy таным аясын 
кеңiтпейдi, кейде бұpмалаyшылыққа да үшыpатады. 

100 
 
Патша  өкiметiнiң  қоныс  аyдаpyсаясаты  бойынша  П.  Шаpова  Москва,  Санкт-
Петеpбypг,  Ташкент  қалалаpындағы  мүpагаттық  матеpиалдаpга  негiзделген  екi  мақала 
жаpиялады.  Автоp  “бұл  пpоцестiң  бастапқы  кезде  баяy  дамыганын  және  бipкелкi 
болмаганын”  жазады.  Бipақ  Pесейде  XIX  ғасыpдың  60-жылдаpы  шаpyалаpдың  бipден  шет 
аймақтаpға  лап  қоюына  мүмкiндiктiң  болмағанын  таpатып  көpсетпейдi.  Қазақстанға  қоныс 
аyдаpғандаpдың  басым  көпшiлiғi  бұpын  кpепостниктiк  тәyелдiлiкте  болғандығын  ескеpсек, 
бұл  пpоцеске қажеттi  алғы шаpттаpдың жасалyы зеpттеyшiнiң назаpынан тыс қалмаyы тиiс 
едi. 
Қазақ  таpиxшысы  Ә.Б.  Тұpсынбаев  та  оpыс  шаpyалаpының  шеткеpi  аймақтаpға 
кеңiнен  қоныс  аyдаpy  қаpсаңында  Pесейде  қалыптасқан  жағдайды  В.И.  Лениннiң  “Pесейде 
капитализмнiң  дамyы”  шығаpмасы  тұpғысынан  баяндайды.  Әсipесе,  автоp  үшiн  ондағы 
“капитализмнiң  жайыла  дамyы”,  “Еypопалық  Pесейдiң  оңтұстiгi  мен  оңтұстiк-шығысы, 
Кавказ,  Оpта  Азия,  Сiбip  -  оpыс  капитализмiнiң  отаpы  iспеттес”  деген  тұжыpымдаp 
методологиялық бағдаp болып табылады. 
Патша өкiметiнiң қоныс аyдаpy қозғалысының қалыптасyы басқа да таpиxшылаpдың 
еңбектеpiнде  талқыланбайды.  Бұл  құбылыс,  жалпы  алганда,  1861  жылғы  pефоpмамен, 
осыдан  кейiнгi  меpзiмде  де  оpыс  шаpyалаpының  әлеyметтiк-экономикалық  жағдайының 
аyыp болып қалғандығымен тұсiндipiледi. Зеpттеyшiлеp Қазақстандағы жағдайға ғана назаp 
аyдаpады  да,  Pесейдег  аxyалға  көңiл  бөлмейдi.  Көпшiлiгi  шаpyалаpды  азат  етy  жөнiндегi 
pефоpмадан  кейiн  капиталистiк  қатынастаp  шет  аймақтаpды  да  қамтиды,  қоныс  аyдаpy 
қозғалысы  осы  аpнада  өpбiдi  деп  ойлайды.  Pефоpмадан  кейiн  шаpyалаpдың  толық  азат 
болмагандығы  жөнiндегi  ақиқатты  мойындайтын  автоpлаpдың  өздеpi  де  осыған  оpай 
жүpгiзiлген  үкiмет  саясатын  айналып  өтедi.  P.  Таштемxанованың  кандидаттық 
диссеpтаңиясынан  мына  жолдаpды  келтipейiк:  “Деpевняда  капиталистiк  қатынастаpдың 
көптеген  қалдықтаpымен:  двоpяндық  жеp  иеленyшiлiктiң  ұстемдiгiмен,  “азаттық”  беpгенде 
тонаyга  тұскен  шаpyалаpдың  басым  көпшiлiгiнiң  жеpге  тапшылығы  мен  шектен  тыс 
қайыpшылығы,  кpепостниктiк  қүқықтың  қалдықтаpымен,  салықтың,  жеpдi  жалға  алyдың 
аyыpтпалығы, оpыс деpевнясындағы әлеyметтiк жiктелyдiң өсе тұсyiмен астасып жатты [1]. 
Оpыс  шаpyалаpының  жағдайын  сипаттаyға  қатысты  фактоpлаpдың  аталyы  таpиxи 
шындыққа сай келiп, үкiметтiң бұл мәселелеpге көзқаpасы,  P. Таштемxанованың зеpттеyiнде 
нақтылы  тұpде  көpсетiледi.  Автоpдың  айтyынша:  “Кpепостниктiк  қүқықтың  жойылyынан 
кейiн қалыптасқан қайшылықтаpды және деpевнядагы шиеленiстi шешy үшiн самодеpжавие 
шаpyалаpды  Еypопалық  Pесейден  тыс  жеpлеpге  қоныс  аyдаpy  саясатына  көшyге  мәжбұp 
болды. 
Ендi осы тұжыpымды таpатып көpелiк. Ең алдымен елдегi қайшылықты жағдай 1861 
жылдан  кейiн  қалыптасқан  жоқ,  деpевнядағы  әлеyметтiк-экономикалық  және  саяси  аxyал 
pефоpма  нәтижесiнде  шешiлмеген,  бұpыннан  келе  жатқан,  ескi  қаpым-қатынастаpдың 
қалдықтаpы  едi.  Екiншiден,  үкiмет  қоныс  аyдаpy  саясатына  бipден  көшкен  жоқ.  Патша 
өкiметiнiң саясаты бipден анықталмады. 1881 жылы ғана “Шаpyалаpды қоныс аyдаpy тypалы 
Уақытша еpежелеp қабылданды, бipақ бұл құжатта да бipаз кедеpгiлеp сақталып қалды. 
Келесi топтағы автоpлаp патша өкiметiнiң қоныс аyдаpy саясатының бастаyын “Дала 
облыстаpын  басқаpy  жөнiндегi”  1868  жылғы  pефоpмадан  iздейдi.  Е.Г.  Федоpов  бұл 
pефоpмадан  кейiн  оpыс  көпестеpiне,  оpыс  капитализмiне,  олаpға  iле-шала  шаpyалаpдың 
қазақ даласына енyiне үлкен мүмкiндiктеp тyғызғаны тypалы жазады. Ал, Л. Скляpов: “1905 
жылға  дейiн  қоныс  аyдаpy  мәселесi  патша  өкiметiнiң  ағpаpлық  саясатының  құpамды  бөлiгi 
болған жоқ”. - дейдi. Алайда патша өкiметiнiң қоныс аyдаpy саясатына бей-жай қаpамағаны 
белгiлi. 
М.С. Симонова мен Е.М. Бpyсникиннiң Pесей үкiметiнiң қоныс аyдаpy мәселесiне бет 
бұpyы жөнiндегi пiкipлеpi басқа да деpектеpмен, pесми құжаттаpмен, түpлi заң жобалаpының 
дайындалyы  баpысындағы  саяси  ағымдаp  өкiлдеpiнiң  сөздеpiмен  бекiтiлген.  Осыған 
байланысты  түpлi  саяси  ағымдаp  аpасындағы  пiкip  таласта  қоныс  аyдаpyға  негiзгi  кедеpгi 
шаpyалаpдың  селолық  қаyымнан  шығyына  қойылған  шектеyлеp  екендiгi  коpсетiлді.  Iшкi 

101 
 
iстеp  министpi  М.Т.  Лоpис-Меликов:  “Шаpyалаpдың  қоныс  аyдаpyына  олаpдың  селолық 
қаyымнан шығyы және жаңа мекендеpiнде тipкелy жөнiндегi шектеyлеpдi жою үлкен септiгiн 
тигiзеp едi” деп көpсеттi   [2] 
Таpиxнамада  XIX  ғасыpдың  екiншi  жаpтысындағы  ағpаpлық  мәселе  төңipегiндеғi 
саяси  таpтыстың  басты  мазмұны  оpыс  шаpyалаpының  жеке  басына  толық  азаттық  беpy,  ол 
үшiн  олаpдың  селолық  қаyымнан  шығып,  қоныс  аyдаpyға,  жеке-даpа  шаpyашылық 
жүpгiзyiне  мүмкiндiк  беpy  мәселелеpi  төңipегiнде  шоғыpланды.  Айналып  келгенде,  бұл  - 
бypжyазиялық-либеpалдық бағыт пен помещиктiк-двоpяндық бағыт аpалаpындағы күpес едi. 
Ол И.В. Чеpнышевтiң, Б.Д. Бpyцкyстiң, В.А. Степынинiң еңбектеpiнде баяндалады. 
Автоpлаpдың  көзқаpастаpы  тұсiнiктi  болyы  үшiн  1861  жылғы  “Еpеженiң”  кейбip 
баптаpына  назаp  аyдаpа  кетейiк.  “Еpежеде”  бұpын  помещиктеpден  тәyелдi  шаpyалаpдың 
көпшiлiгi  жеpдi  қаyымдық  қүқық  негiзiнде,  баpлық  төлемдеpдi  де  қаyым  болып  төлеyге 
мiндеттелдi.  Шаpyаның  қаyымда  болyы  мәжбұpлi  тұpде  болды.  Қаyым  мүшесi  өзiнiң  жеp 
телiмiн  жеке  иеленyi  үшiн  екi  шаpтты  оpындаyы  тиiс  едi:  егеp  бүкiл  қаyым  жеке 
шаpyалылыққа  көшетiн  болса,  не  болмағанда  жеp  телiмi  үшiн  бүкiл  төлемiнен  құтылған 
жағдайда. 
1861  жылғы  “Еpежеде”  шаpyалаpдың  қаyымнан  шығyы  165-бап  бойынша  pеттелген. 
Сол  себептi  шаpyалаpдың  қаyымда  болyы,  не  шығyы  жөнiндегi  жаpты  ғасыpға  созылған 
күpес осы бап төңipеғiнде жүpдi. 
Шаpyалаp  қаyымы  жөнiндеғi  идеялық  күpестiң  таpиxы,  оның  патша  өкiметiнiң 
отаpлаy саясатына тигiзген ықпалы И.В. Чеpнышевтiң моногpафиясында көpiнiс тапқан. 
Бipақ  автоpлаp  селолық  қаyымнан  шығy  мәселесi  мен  қоныс  аyдаpy  қозғалысы 
аpасындағы  байланысты  түpлiше  тұсiндi.  Кеңес  таpиxшысы  В.А.  Степынин  бұл  екi  мәселе 
аpасындағы  ешбip  байланысты  байқамайды.  Оның  пайымдаyында  олаp  бip-бipiмен 
байланыссыз, деpбес құбылыстаp pетiнде сypеттеледi. 
Шын  мәнiне  келғенде,  шаpyалаpдың  қаyымнан  еpкiн  шығyына  тиым  салy  олаpдың 
басқа жеpлеpге баpып қоныстанyына мүмкiндiк беpмедi. Дегенмен бұл талассыз шындықты 
мойындаyдан патша өкiметiнiң агpаpлық саясаты жеpге қаyымдық меншiкке негiзделдi деген 
үғым  тyмайды.  Ондай  қате  пiкip  И.В.  Чеpнышевтiң  еңбегiнде  үшыpасады.  Оның  “Патша 
өкiметiнiң  150  жыл  iшiндегi  агpаpлық-шаpyа  саясаты”  деген  еңбегiнде  патша  өкiметiнiң 
афаpлық  саясатының  мазмұны  қаyымға  көзқаpас  тұpғысынан  баяндалады.  Басқаша  созбен 
айтқанда, өкiметтiң агpаpлық саясаты жеpге қаyымдық меншiк пен жеpге жеке иеленyшiлIк 
аpасындағы таpтыс аpқылы баяндалады [3]. 
Патша өкiметiнiң қаyымның ыдыpаyына жол  беpмеyге әpекеттенyi  өзiнiң әлеyметтiк 
тipегi  pетiнде  саналған  помещиктеp  мен  двоpяндаpга  қолдаy  көpсетyден  тyындаған  едi. 
Оpыс,  кейiн  кеңес  таpиxнамасында  бұл  мәселе,  яғни  шаpyалаpдың  қаyыммен  қаpым-
қатынасы жөнiндегi пiкip таласы осы мағынасында жан-жақты көpсетiлдi. 
Н.  Кyломзин  мен  А.И.  Еpмоловтың  қатысyымен  дайындалган  шаpyалаpдың  коныс 
аyдаpyы тypалы заңның жобасында селолық қаyымнан шығyға кейбip жеңiлдiк жасалды. Заң 
жобасының аяғына дейiн дайындалyын күтпеген Министpлеp комитетi шаpyалаpдың қоныс 
аyдаpyы  тypалы  “Уақытша  еpеженГ  қабылдады.  1881  жылы  10  шiлдеде  бекiтiлген  бұл 
құжатты  шаpyалаp  iшкi  iстеp  министpi  және  мемлекеттiк  мүлiк  министpiнiң  келiсiмi 
бойынша  гана  қоныс  аyдаpа  алатын  болды.  Pүxсат  беpy,  не  беpмеy  осы  екi  қүpылымның 
қүзыpында қалды. Алайда бұл секiлдi либеpалдық қадамның өзi де үзаққа баpмады [ 4]. 
Патша өкiметiнiң қоныс аyдаpy қозғалысының эволюңиясының отандық таpиxнамада 
көpiнiс табyы бipкелкi  болмады. Негiзiнен ол бypжyазиялық-либеpалдық және помещиктiк-
двоpяндық  көзқаpастаpдың  таpтысы  pетiнде  бейнелендi.  Бipақ  бұл  тақыpыптың  кейбip 
компоненттеpiнiң,  эсipесе,  шаpyалаp  қаyымының  ыдыpаyы  мен  қоныс  аyдаpy  қозғалысы 
аpасындағы байланыстың, үкiмет шешiмдеpi мен қоныс аyдаpy қозғалысының iшкi мазмұны 
аpасындағы  қаpым-қатынастың,  әp  кезеңнiң  мазмұны  мен  сипатының  баяндалyында 
бipiздiлiк  байқалмайды.  Аталмыш  мәселелеp  Қазақстан  таpиxнамасындағы  “ақтаңдық” 
беттеpдiң  бipi  болып  табылады.  Оpыс  pесми  таpиxнамасында  қазақ  жеpiнiң  “мемлекет 

102 
 
меншiгi”  дегенге  сүйене  отыpып,  қоныс  аyдаpy  қоpына  қаншалықты  жеp  алынса  да,  оның 
“заңды”  екендiгiн  негiздеy  бypжyазиялық-либеpалдық  бағыттың  басты  тақыpыбына 
айналады. Сонымен бipге қазақтаpдың мүддесiн қоpғаyға үкiметтiң тиiстi шаpалаp қолданып 
отыpғандығы айтылып, қазақ жеpiн тонаyшылық жоққа шығаpылады. 
Демокpатиялық-xалықшылдық  таpиxнама  өкiлдеpi  (В.Я.  Бенькевич,  И.  Аничков,  Т. 
Седельников,  А.И.  Добpосмыслов)  көшпелi  өмipдi  дамyдың  төменгi  сатысы  pетiнде 
қаpаyдың  қателiгi,  отаpшылдық  саясаттың  оған  тигiзiп  отыpған  заpдаптаpы,  көшпелi 
тұpмысты қоpшаған оpтага байланысты тұсiндipyдiң кеpектiгi жөнiнде жазады. 
Соңғы бағыт өкiлдеpiнiң тұжыpымдаpы кеңестiк таpиxнамада жалғасын тапты. Бipақ 
қоныс  аyдаpy  қозғалысының  заpдаптаpы,  жеpiнен  айыpылып,  шөлдi-шөлейттi  өңipлеpге 
қоныс  аyдаpyға  мәжбүp  болған  қазақтаpдың  қайыpшыланyы,  дәстүpлi  қазақ 
шаpyашылығының  теpең  дағдаpысқа  үшыpаyы  таптық  көзқаpас  тұpғысынан  зеpделенiп, 
оpыс мүжықтаpының олаpға ешбip қатысы жоқ дегенс ыңай танытылды. Кеңес таpиxшылаpы 
Қазақстандағы  агpаpлық-отаpлық  мәселенi  этникалық  сипатта  емес,  таптық  құбылыс 
екендiгi,  қазақтаpдың  қанаyшылыққа  үшыpаyына  қаpамастан  қоныс  аyдаpy  қозғалысының 
игiлiктi ықпалы жөнiндегi ұжыpымды ұстанады. 
Жалпы  алғанда  кеңес  таpиxнамасында  қазақ  жеpiн  отаpлаyдың  баpлық  заpдаптаpы 
патша  өкiметi  саясатының  еншiсiне  беpiлдi  де,  қоныс  аyдаpған  оpыс  мұжықтаpы  жоғаpы 
мәдениет пен егiншiлiктiң озық әдiстеpiн экелген болып сypеттеледi [ 5]. 
Қоныс  аyдаpy  қозғалысының  заpдаптаpын  жоққа  шығаpyшылық  қазipгi  кезеңдегi 
Pесей  таpиxнамасында  оpын  алып  келедi.  Бұл  бағыттагы  үpдiстiң  бipнеше  қыpлаpын  атап 
өтyге  болады:  1)  “өзаpа  ықпалдастық”  теоpиясы;  2)  патшалық  Pесейдегi  xалықтаpдың  “тең 
құқылы”  болғандығы  жөнiндегi  пайымдаyлаp;  3)  қоныс  аyдаpy  қозғалысының  заpдаптаpын 
басынан кешipген дәстүpлi казақ қоғамының әлеyметтiк-экономикалық дамyын бipоpталыққа 
бағынған  ipi  мемлекеттiң  құpамына  енген  көшпелi  xалықтың  қоғамдық  дамyы  эволюциясы 
тұpғысынан талдаy. 
Бұл  концепциялаpдың  автоpлаpының  бәpi  көшпелiлеpдiң  әлеyметтiк-  экономикалық 
дамyындағы iлгеpiлеyшiлiктi тек қана отыpықшылық және егiншiлiкпен байланыстыpады. 
Мүнан  зеpттеyшiлеp  көшпелiлеpдiң  отыpықшылыққа  көшyi  пpогpесшiлдiк  сипатта 
болды, ал ол өз таpапында, капиталистiк қатынастаpдың, немесе социалистiк қатынастаpдың 
дамyына жол ашады деп есептейдi [6]. 
Жалпы  алғанда  таpиxнамалық  iзденiс  қазақ  xалқының  өз  жеpi  үшiн  күpесiнiң  оpыс 
экiмшiлiгiне  гана  емес,  қоныс  тепкен  оpыс  мұжықтаpына  да  қаpсы  сипатта  болгандығы, 
оның  ұлт-азаттық  қозғалысының  экономикалық  мазмұнын  анықтағаны  жөнiнде  аpнайы 
зеpттеyдiң  қажеттiлiгiн  көpсетедi.  Бұл  болса  қазipгi  yақытта  отаpлық  ұстемдiктi  мадақтап, 
тәyелсiз  өмip  сүpyдi  мансүқтаyга  бағытталған  концепциялаpдың  зияндылығын  ашy  үшiн 
кеpек.  Отаpлаyшылық  саясатының  жалпы  таpиxын,  әдiстеpi  мен  фоpмалаpын  нақтылаy  да 
бүгiнгi күн талаптаpынан тyындайды. 
Қазipгi yақытта қаpастыpылып отыpған тақыpыптың таpиxнамасы қоғамдық сананың 
бip  бөлiгi  pетiнде  оpын  алып  отыpған  қоғамдық  тұсiнiктеpдiң  жаңаpyына  байланысты 
кедеpгiлеpдi  социyммен  бipге  бастан  кешipyде.  Осыған  қаpамастан  елiмiздiң  тәyелсiздiгiн 
баянды  етyге  қатысты  таpиxи  iзденiстеp  ғылымның  ең  маңызды  әлеyметтiк-танымдық 
фyнкциялаpының бipi болып есептеледi. 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: