ІІІ ТАРАУ ДИУАНИ ЛҰҒАТ - АТ ТУРК АУЫЗ ӘДЕБИЕТЕГІ РӨЛІ…...23

Махмуд ибн әл-Хусайн ибн Мұхаммед әл-Қашқари Қараханидтер әулетінің билігі кезінде дүниеге келген және Қараханидтер ақсүйектерінің жоғары топтарынан шыққан. Әкесі Баласағұн қаласын басқарды. Ақсүйектік шығу тегі ғалымға Қашқарда — сол кездегі ірі саяси және мәдени орталықта — керемет білім алуға мүмкіндік берді.

Бірқатар түркі тілдерінен басқа, Махмуд Қашқари араб және парсы тілдерін де білген. Ол өзінің білімін Бұхара, Нишапур, Самарқанд, Мевра, Бағдадта жалғастырып, онда ұзақ уақыт тұрып қана қоймай, кітабына қажетті материалдар жинады. Сол кезде селжұқтарға тиесілі Бағдадта Қашқари түркі халқы өмірінің көптеген қырларын, оның менталитетін, әдет-ғұрпын, қоныстану географиясын, ең алдымен тілін түсіндіретін кітап ойлап тапты.

Махмұд әл-Қашқаридің әйгілі "диван лугат ат-түрік" кітабы сөздің толық мағынасында түркі энциклопедиясын білдіреді. Онда ауқымды тарихи-мәдени, этнографиялық және лингвистикалық материалдар жинақталған және жинақталған. Әл-Қашқаридің "Диваны" - түркі мәдениетінің этикалық құндылықтары мен мінез-құлық нормаларын, XI ғ.түркі халықтарының өзіндік дүниетанымын бойына сіңірген, ата-бабаларымыздың барлық мұраларын бойына сіңірген ескерткіші. Кітапта ежелгі зороастрлық-шаманистік дүниетаныммен қатар жаңа Идеологияның элементтері - Ислам және оның сопылық сияқты тармақтары бейнеленген.

Махмуд Қашқари еңбегінің жалғыз данасын 1915 жылы түрік ғалымы және библиофил Али Эмири Стамбул базарында көшірмеде тауып, қазіргі уақытта Стамбулдағы Ұлттық кітапханада сақтаулы. Қолжазбаны қайта жазушы Мұхаммед ибн Абу-Бакр ибн Абу-л-Фатх ас-Сави болды.

"Дивану лугат ат турктың" алғашқы баспагері кітаптың түрік тіліне алғашқы аудармасын жасаған түрік ғалымы Рифат Білге болды.

Махмуд Қашқаридің "диванын" өзбек тіліне профессор Салих Муталибов аударып, 1960-1963 жылдары Ташкентте басып шығарды.

Махмуд Қашқаридің "Дивану лугат ат турк" бірегей басылым болып табылады, онда сөздікке арналған әдеттегі лексикамен қатар көптеген көркем шығармалар, негізінен фольклорлық шығармалар кездеседі. Автордың өзі бұл туралы былай деп жазады: "Мен бұл кітапты алфавиттік ретпен құрастырдым, оны мақал-мәтелдермен, садждармен (рифмалық проза), мақал-мәтелдермен, өлеңдермен, раджаздармен (соғыс өлеңдерімен) және прозадан үзінділермен безендірдім.»

"Түркі диалектілерінің сөздігінде" түркітілдес фольклордың негізгі жанрлары - салттық және лирикалық әндер, батырлық эпос, тарихи аңыздар мен аңыздар бар. Сонымен қатар, онда анатомия, медицина, ветеринария, астрономия, география, этнография және т. б. туралы мәліметтер бар.

"Түркі диалектілерінің сөздігі" екі бөліктен тұрады. Өз жұмысының бірінші бөлімінде Махмұд Қашқари өз кітабының мақсатын баяндайды, түркі тілдерінде сөйлейтін тайпалар мен рулар туралы мәліметтер келтіреді.

Оның жұмысының екінші бөлігінде түркі диалектілерінің сөздігі, қанатты сөздер, халық ауыз әдебиетінің үлгілері келтірілген.

Қашқаридің көзқарастары туралы кейбір түсінік кітаптан алынған үзінділерді береді.

"Уақыт күндері асығыс, адамның күшін жояды, күйеулер әлемін айырады... Бұл оның (уақыттың) әдет - ғұрпы, мұнда (бұдан басқа) - тең тағдыр (барлығы). Егер әлем көздеп, жебені жіберсе, таулардың шыңдары кесіледі".

"Менің ұлым, мен саған өсиет қалдырамын. Жақсы күйеу тапқаннан кейін оған еріңіз (әріптер.: оған қараңыз)".

"Әлемнің түндері (күндері) кезбе адамдар сияқты өтеді. Олар қиылысатын адамды (олардың жолдары) күшінен айырады".

"Адамның заттары (заттары) - оның жаулары. Байлықты жинап (жинап), су ағыны құлады деп ойлаңыз-тас сияқты, ол өз иесін төмен түсіреді. Барлық күйеулер заттарға байланысты нашарлады. Мүлікті көріп, олар олжаға арналған Құс сияқты (оған) лақтырады. Олар өз мүлкін құлыптап ұстайды, өздері пайдаланбайды, сараңдықтан жылайды, алтын жинайды (жинайды). Мүліктен, Құдайды, ұлдарын (өздерінің), туыстарын еске алмай, олар іс жүзінде тұншықтырады".

Араб филологиясының ғылыми әдістерін қолдана отырып жазылған Махмұд Қашқаридің еңбегі бүгінде тіл мамандары, фольклористер мен әдебиеттанушылар үшін ерекше мәнге ие.