Реферат тақырыбы: Зияты зақымдалған оқушыларды сауат ашу кезеңіне дайындау. Диплом жұмысының көлемі: 60 бет

2. Мына сөздерді (оқушы, оқытушы, орындық) мұғалім өзі айтады да, балалардан атаған сөздердің суреттерін көрсетуін өтінеді. Осы сөздердегі бірінші дыбысты созып айтыңдар. Қандай дыбыс естіледі? “О” дыбысын ерінді дөңгелетіп, әндетіп те, созып та айта аламыз, тіл мен тіс ешқандай кедергі жасамайды. Дәл осылайша айтылытын дыбыстарды қалай атаймыз?

3. Мына суреттегі адамдарды (әже, әке, апа, ата) бір сөзбен қалай атаймыз? (Отбасы.) “Әже”, “әке” деген сөздердегі ”ә” дыбысын созып, күшейтіп айт: әәәже. “Ә” дыбысын айтқанда ауызды қалай ашамыз.

4. Мұғалім суреттерді (маса, мақта, май) атағанда “М” дыбысын созып айтады да (мммаса), балалардан қандай дыбысты созып айтқанын сұрайды. Сонан соң оқушылар “м” дыбысын созып, суреттерді атап шығады. [35-46]

Әліппеге дейінгі кезеңде арнайы мектеп балалары дыбысты тек сөз басынан бөліп айтуға жаттығады. Ол дыбыстар естілуі мен айтылуы жеңіл және әліппеде ең бірінші өтетін дыбыстар болуы керек.

Дегенмен дыбысты талдау тәсілдерінің түрлеріне, кезектілігіне тоқтала кетейік. Ол мыналар:

1.Сөздегі өздігінен буын жасайтын дауысты дыбысты бөліп алу (а-та, а-ра, о-рақ, т.б.).

2. Сөздегі бірінші дауысты дыбысты бөліп айту(лақ, мысық, сағат, т.б.).

3. Сөздегі соңғы дауыссыз дыбысты бөліп айту (қалам, қаз, қар, тарақ).

4. Сөздегі соңғы дауысты дыбысты бөліп айту (алма, ине, егеу, т.б.).

5. Сөздегі дыбыстардың саны мен орнын анықтау.

Балаларды дыбыстық талдауға үйретудің тиімді тәсілдері ретінде төмендегідей әр түрлі жұмыс түрлерін ұсынуға болады:

1. Мына сөздердегі “а” дыбысын созып айтып қайтала: бақ, қар, тас, қияр, тырна. “А” дыбысын айтқанда аузыңды кеңірек аш, даусыңды қаттырақ шығар.

2. Мына суреттерді (кітап, пенал, қалам) мұғалім ретімен орналастырып, өзі атайды да, балалардан дұрыс көрсетуін сұрайды. Кітап, пенал, қалам – бұл сөздер. Осы сөздерді белгілеңдер. Енді осы сөздердегі “а” дыбысын басқа дыбыстардан ұзағырақ естілетіндей етіп айтыңдар. Мысалы, кітааап. Бұл суреттерді бір сөзбен қалай атауға болады? (Оқу құралдары).

3. Суреттегі заттарды анықтап айтыңдар (қуыршақ, аю, ат, доп). Енді “а” дыбысын созып, дауыстарыңды көтеріп айтыңдар. Қай сөзде “а” дыбысы кездессе, сол суреттің үстіне қызыл текше қойыңдар. Осы суреттерді бір сөзбен қалай атаймыз? (Ойыншықтар).

4. Оқу құралдарын тегіс айтып шығыңдар. Қандай оқу құралдарының атында “а” дыбысы естіледі? Суреттен көрсет те, “а” дыбысын созып айт.

Сөзден жеке дыбысты бөліп айтуға жаттықтырған соң, дыбыстарды ажырата білуге үйрету керек. Ол үшін де жаттығуларды пайдалануға болады.

1.А-надеген сөздегі бірінші дыбысты созып айт. Сөздің басында қандай дыбыс естіледі?

О-тан деген сөздің бірінші дыбысын созып айт. Сөз қандай дыбыстан басталады?

2. Сурет бойынша балалар дене мүшелерін атап айтады. Қас, мойын, сөздеріндегі “о”дыбысын созып айт.

3. Мен сендерге бірнеше сөз айтамын. Егер “а” дыбысын естісеңдер үшбұрыш белгісін, “ә” дыбысын естісеңдер төртбұрыш белгісін көтеріңдер. Мұғалім мына сөздердегі (апа, әже, бала, ата) “а”, “ә” дыбыстарын созыңқырап айтады.

4. Мына суреттерге анықтап қараңдар (ат, ара, әтеш, әке, оқушы). “а” дыбысынан басталатын сөздерді тауып атаңдар, сосын “ә”, “о” дыбыстарынан басталатын сөзді табыңдар.

5. Мына суреттерді дұрыс атап шық: қас-қаз, парта-балта, бас-тас, бала-дала, апа-ата. Осы суреттер бойынша тапсырманы өзгертіп беруге де болады. Мысалы, мұғалімнің айтуы бойынша балалар суретті тауып көрсетуі керек.

Жұмыстың келесі кезеңі – айтқан сөздерін талдау. Арнайы мектептің табалдырығын енді аттаған балалардың сөйлеу сөздерінің байланыстары дұрыс қалыптаспағандықтан, бұл мәселені бірінші кезектегі міндетке қоя отырып, оқыту жұмысын бір-бірімен мағыналары сәйкес келмейтін сөздердің айтылуындағы орындарын анықтап, олардың атқаратын қызметін, мағыналарын меңгеруден бастайды.

Мұғалім ең алдымен үстелдің үстіне қойылған заттардың (ойыншықтар, оқу құралдары) аттарын атауды, оларды санап шығуды ұсынады. Содан кейін қанша заттың атын, қанша сөзді атағандарын анықтайды. Аталған сөздерді айтылу кезегі бойынша қайталап шығады. Алдымен әдеттегідей екі-үш сөзді, яғни балалардың өздері қанша сөзді айтады, соншасын алады.

Осы кезден бастап графикалық жазуды шартты түрде енгізеді – алдымен сөзді, сосын сөйлемді, буынды, дыбысты. Бұндай жазуды ұзындығы және түстері әр түрлі тілекше қағаздармен, ал дыбыстарды дөңгелек түрлі-түсті текшемен белгілейді. Қызыл текше – дауысты дыбыс, көк текше – дауыссыз дыбыс, жасыл – жіңішке дауысты дыбыс.

Қанша сөз айтылса, сонша тілікше қағазды тақтаға іліп жапсырады. Әр оқушының алдына сонша тілікше қағазды жайып қояды.

Осыдан кейін заттардың өз нұсқауларының орнына олардың көшірме көріністерін пайдаланады. Бейнелі суреттердегі заттар шартты түрде аталады да, сөз графикалық болып жазылады.

Тек осындай алғашқы жұмыстан кейін ғана көрнекі құралдың жәрдемінсіз балаларға «сөз» деген ұғымның мағынасын ұғыну үшін кез келген сөздерді (әзірше тек заттардың аттарын) ұсынуға болады. Мұғалім сөздерді айтады, олардың мағыналары мен мәндерін оқушылар қаншалықты түсінетінін анықтайды, сосын бұл сөздерді шартты-графикалық белгімен жазып алуды ұсынады.

• 
  Мен қанша сөз айттым?
  
• 
  Партаның үстіне қанша тілікше қағазды қойдық?
  
• 
  Бірінші, екінші, үшінші сөздері қандай?
  

Бір-бірінен ажырату үшін мынандай сөздерді ұсынуға болады: үй-күй, қол-көл, тал-төл, мал-мол, т.б.

Одан кейін балаларды сөйлем құрастыруға, сөйлеуге үйретеді. Жұмыс балалардың тікелей өздерінің жасаған іс-әрекеттерінің, суреттегі көрсетілген бейнелердің, тақырыпқа құрылған сөйлемдердің, мұғалімнің бергенінің негізінде жүргізіледі.

• 
  Алма не істеп отыр? Әсет не істеп отыр?
  
• 
  Алма сурет салып отыр. Әсет жазып отыр.
  

Сөйлем сөзден тұрады. Құрастырылған сөйлемде қанша сөз бар екенін анықтайды, сосын оларды оқып шығып, _______ ұзын түзу сызықтың бойына, санына сәйкес белгі соғады.

Сөйтіп, оқушылардың сөз туралы түсініктерін қалыптастыру жұмысын жалғастыра отырып, сөзге заттың атын білдіретін сөзді ғана емес, сонымен бірге іс-әрекетін білдіретін сөздерді қатыстырады. Сөйлемді алдымен екі сөзден, сосын үш сөзден құрастырады.

Жеке өз алдына бір мағынаны білдірмесе де, сөз ретінде сөйлем құрамында тұрып мүше бола алатындығын тексеріп, жалғаулықтарды да сөйлем құрамына енгізуге болады. Оны белгімен жазғанда да бөлек көрсету керек. Мысалы: «қыздар доп ойнап жүр» деген бейнелі суреттегі көріністі _______ түзу сызықтың бойына белгілейді. Ақырында, мұғалім берген сөйлемін, оны алдын ала шамалап құрастырудан бұрын, талдауға кіріседі. Бұл едәуір қиын жұмыс. Мұғалім сөздердің араларында үзіліс жасай отырып сөйлемді асықпай айтып шығады.

Шартты графикалық жазу оқушылардың сөйлемнің сөздік құрамын неғұрлым көрнекі түрде түсінуіне және оны талдауына жәрдемін тигізеді.

Оқу жұмысының келесі кезеңі – сөзді буынға бөлу, сөзді талдау.

Буын сөйлеу тілінің табиғи бөлігі болып табылады. Оқуға үйрету дыбыстан жасалған буын түріне негізделеді, балаларға алдымен сөзді буынға бөліп, сосын ол буындарды қайтадан қосып оқуды үйренеді. Сондықтан арнайы мектепте балаларды дыбыстық талдауды қалыптастыруға ыңғайлы кезеңдердің бірі ретінде қаралатын сөздің бір бөлігі – буынмен таныстыруға болмайды.

Алғашқы кезде «буын» деген сөздің орнына «сөздің бөлігі» деп аталатын сөзді қолданады. Әңгіме немесе балалардың есімі, тап осы жағдайда буын сайын естілетін сөздер бар бейнелі суретті пайдаланып балалардың өмірінің бір көрінісінен әңгіме шығарып айтуды ұсынуға болады.

“Қыздар қозықұйрық теруге орманға барды. Орманның ішінде жан-жаққа тарап кеткен кыздар: “Ал-ма!”, “Ша-ра!”, “Сә-ли-ма!” – деп бірін-бірі дауыстап шақыра бастады”.

• 
  Қыздар бірін-бірі кім деп шақырды?
  
• 
  “Ал-ма!”, “Ша-ра!”, “Да-на!” – деп шақырды.
  

Талдауға жататын келесі сөздер сыныптағы балалардың есімдері, сосын екі-үш буыннан тұратын (ша-на, бал-та, ма-ши-на) басқа сөздер болуы мүмкін.

Бұдан былай сөзді буынға бөлу кезінде «сөздің бөлігі» деген сөз қатар қолданылады. Бірақ оны мұғалімнің де, оқушылардың да сөйлеу тіліндегі айтылуының біртіндеп ығыстырып, кейін толық алмастыратын «буын» сөзі пайдаланылатын болады.

Сөздің мағынасын тұрақтандыру үшін бірінші буынға, екінші буынға сөз ойлап табыңдар дейтін ойындар ұйымдастырылады. [47-51]

-Бірінші буыны – «ма»-дан келетін бір сөз ойладым. Мен қандай сөз ойлағанымды кім бұрын табады?

Бұдан кейін оқушылардың өздері бір сөзді ойлап алады да, кез келген бір буынын айтады, ал қалған оқушылар мұғаліммен бірге ол қандай сөз екенін іздейді.

Оқуға дайындық жұмысының соңғы кезеңі сөйлеу тіліндегі дыбыстарды бөлуге арналады. Әліппеге дейінгі кезеңде сыныптағы оқушылардың дайындығына байланысты 3 немесе 5 (а, о, л, т, м) дыбыс бөлінеді. Бұл дыбыстар оқудың алғашқы кезеңінде үйретіледі.

Балаларды дыбыспен таныстыру құрамында бір «а» дауысты дыбысы бар буынды бөлуден басталады. Сөздің басындағы екпін түсіп тұрған дауысты дыбыстың сөзден оңай бөлінуі жағдайды жеңілдетеді.

Балаларға «Бізге қонаққа қуыршақ келді. Оның есімінің кім екенін тек қана мен білемін. Ал, айтыңдаршы, мүмкін оның есімін біреу білетін шығар?» - деген сұрақты ұсынуға болады.

Егер сыныпта Алма деген қыз немесе Әсет деген бала болса, онда қуыршақтың есімін солардың есімдерімен атау оңай болады, Әрі қарай жұмыстың барысы таныс жолмен жүреді. Сөз буынға бөлінеді, бірінші буын бөлініп алынады. Бұл буынның бір ғана дыбыстан тұратындығын мұғалім түсіндіреді. Бөлінетін дыбысты дауыс ырғағымен баса айтып сөздегі естілуінде, сосын оны жеке бөліп алуына оқушыларға жәрдем береді. Дыбыстың шартты-графикалық жазылуы дөңгелек шеңбер немесе тең қабырғалы төртбұрышпен көрсетіледі.

Бұл кезде мұғалімге дауыстыларды қызыл, ал дауыссыздарды көк түспен белгілеу өте тиімді.

Келесі тапсырмада оқушылардың әр түрлі дыбыстарды күрделігіне байланысты бөлуді меңгеруін қалыптастыру ұйғарылады.

Ұсынылған бір топ суреттердің арасынан атауларындағы бөлінетін дыбыстар алғашқы буындарында кездесетін сөздерді іріктеп оқуды байқап көруге болады. Бұндай оқу жұмысына дидактикалық амал ретінде керекті дыбыс керекті жерінде тұрған жұмбақтардың жауабын шешу қолданылады.

Сонымен, зияты зақымдалған оқушылардың айтылған сөзді ұғынуы үшін естігенін ықыласпен тыңдауға машықтануын дайындай отырып, сауат ашу барысында дыбысты талдау дағдысын қалыптастыру жұмысы одан әрі жалғастырылады.