Фонематикалық есту және дыбыстық талдау қабілетін анықтау

Зияты зақымдалған балалар, әдетте сөздің дыбыстық жағын жетік меңгеріп, дұрыс сөйлей алмайды. Олардың басым көпшілігі жеке дыбыстарды (“с”, “з”, “ш”, “ж”, “р”, “л”, “қ”, “ғ”) дұрыс айта алғанымен, сөз ішінде дыбыстарды алмастырып айтады. Әсіресе, ұяң, үнді дыбыстарды ажыратқанда, айтқанда қиналады. Бұл мәселе жөнінде арнайы зерттеулер мен әдістемелік құралдарда айтылған (Г.А.Каше, М.Е.Хватцев, Н.И.Орлова). Арнайы мектептің бірінші сыныбына келген оқушылар дыбыстық талдау жасауды, сөзді дыбысқа талдауды мүлдем білмейді.

Сауат ашу (оқу мен жазу) дыбыстық талдау-жинақтау әдісі арқылы жүргізілетіні баршаға мәлім. Сондықтан әліппеге дейінгі кезеңнің басты бір талабы – балалардың дыбыс есту қабілетін дамытып, тіліміздегі түрлі дыбыстарды ажырата білуге, дыбыстық талдау жасауға үйрету.

Сөздің дыбыстық құрамын таныту қарапайым жұмыстардан басталып, бірте-бірте күрделене жүргізіледі. Баланың ең алдымен айнала қоршаған табиғаттағы түрлі дыбыстарды естіп, оларды бір-бірінен ажыратып, “дыбыс” деген ұғымның өзін түсіне білуге жаттықтырады. Мұндай жұмысты әннің ырғағы, түрлі көңіл-күйдегі адамның даусы, құстың үні, жануарлардың дыбыс шығаруы, заттың сыңғыры, ағаштың сыбдыры, т.б. дыбыстарға балалардың назарын аудару арқылы жүргізуге болады.

Балалар әуелі дыбысты ажырата білуге, одан соң дыбыс шыққан бағытты мөлшерлеуге үйренеді. Ол үшін әр түрлі ойын түрлері пайдаланылады. Мысалы: “Еденге не түсті?”, “Қай аспапта ойнадым?”, “Кім атыңды атады?”, “Қай жануар үн шығарады?”, “Дыбыс қай жақтан шықты?”, т.б. дыбыс есту қабілетін жетілдіру үшін қолданылатын ойындармен қатар дидактикалық қысқа әңгімелердің де пайдасы зор. Мұғалім әр түрлі жануарлармен, құстармен кездесу, не болмаса оркестр, орман, т.б. туралы қысқа әңгімелерді өзі-ақ құрастырады. Мысалы:

Басында отырып бұтақтың,

Көк-көк-көк-көк – деп

Не шақырады өз атын?

Таң атпастан жайылымға,

Өк-өк-өк – деп

Өріске айдап шығатын,

Кешке қарай ауылға,

Не ме-ме-ме – деп қайтатын?

Не ға-ға-ға – деп шулайтын?

Тойып қалса қаңқылдап

Тістеймін деп қуатын?

Тойып алса пырылдап,

Ұйқыдан көзін ашпайтын,

Не екен ол мияулап,

Алдыңнан бір сәт шықпайтын?

Ызыңдап әнді салатын,

Не екен ол аямай

Қаныңды сорып алатын?

Жерден алтын тапқандай,

Қаңқылдайды бір тынбай.

Бір жұмыртқа тудым деп,

Ол не сонша, ойпырмай?

Таң атса да ку-ка-ре-ку

Сағаттың тілі секілді

Жаңылмайтын қандай қу?
Қарқылдайтын біреу бар,

Ол қар-қар десе – қар жауар.

Тілеуі жоқ одан басқа,

Ол не сонда, балалар?

Ауылда

Айналадағы дыбыстарды ажырата білуге дағдыланған соң, балалар сөздегі дыбыстарды естіп, біліп айтуға үйренеді. Ол жұмыс сөздегі өздігінен жеке буын жасайтын дауысты дыбысты бөліп айтудан басталады.

Дыбысты ерекшелеуде артикуляциясына, яғни дыбысты айтуда ерін, тіс, тіл, мұрын, т.б.дыбыстау мүшелерінің қандай қалыпта болатынына баланың назарын аудару қажет. Керекті дыбысты бөліп айтуға жаттықтыру үшін төмендегідей тапсырмаларды орындатуға болады.

1. Мына суреттегі кім? – Ата.

- Қайталап айт. Бұл сөз – ата.

Сөзді қандай белгімен белгілейміз?

Белгілеңдер.

-Ал мына суреттегі не? – Ара.

Ара – бұл да сөз. Дұрыстап белгілеңдер.