Региональный №1(65)2015 гуманит indd Тіркеу нөмірі 204-ж

324

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

В ходе судебного разбирательства осуществляются возложенные на суды 

задачи по защите прав, свобод и законных интересов субъектов казахстанского 

права, укреплению законности и правопорядка, предупреждению правонаруше-

ний, формированию уважительного отношения к закону и суду.

На стадии судебного разбирательства в полной мере реализуются принци-

пы гражданского процессуального права; устанавливаются фактические обстоя-

тельства, имеющие значение для дела, на основе всестороннего и полного иссле-

дования доказательств; определяются права и обязанности, законные интересы 

заинтересованных лиц и именем Республики Казахстан принимается решение 

суда, которым дело разрешается по существу.

Разрешение гражданского дела по существу осуществляется судом первой 

инстанции в результате его разбирательства в судебном заседании. Судебное за-

седание проводится в специальном помещении – зале судебного заседания.

Основными принципами ведения судебного разбирательства являются:

– непосредственность, то есть обязанность суда при рассмотрении дела ис-

следовать доказательства по делу: заслушать объяснения сторон и третьих лиц, 

показания свидетелей, заключения экспертов, консультации и пояснения специ-

алистов, ознакомиться с письменными доказательствами, осмотреть веществен-

ные доказательства, прослушать аудиозаписи и просмотреть видеозаписи;

– устность и неизменность состава судей. В случае замены одного из судей 

в процессе рассмотрения дела разбирательство должно быть произведено с на-

чала;

– непрерывность, за исключением времени, назначенного для отдыха. до 

окончания рассмотрения начатого дела или до отложения его разбирательства 

суд не вправе рассматривать другие гражданские, уголовные и административ-

ные дела. лишь в этом случае дело считается рассмотренным в одном судебном 

заседании [3].

Судебное  разбирательство  гражданских  дел  состоит  из  последовательно 

сменяющих друг друга частей: подготовительной; рассмотрения дела по суще-

ству; судебных прений; вынесения и объявления решения.

Каждая часть имеет специфическую задачу, содержание, место в судебном 

разбирательстве и предназначена для разрешения только определенного круга 

вопросов. Все они, имея определенную самостоятельность, тесно связаны друг с 

другом и последовательно сменяют одна другую.

Требование справедливости в правоприменительной деятельности суда в 

стадии  судебного  разбирательства  обосновывается  необходимостью  закрепле-

ния в качестве общей задачи гражданского процесса, наряду с задачами правиль-

ного и своевременного рассмотрения, разрешения гражданских дел, требования 

справедливого рассмотрения и разрешения гражданских дел.

ОБЩеСТВеННые И ГУМАНИТАРНые НАУКИ

325

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

Конституция Республики Казахстан гарантирует каждому судебную защи-

ту его прав и свобод. 

В качестве одной из общих задач гражданского судопроизводства, наряду 

с требованиями правильности и своевременности рассмотрения и разрешения 

гражданских дел, целесообразно закрепить необходимость справедливого рас-

смотрения и разрешения гражданских дел.

Реализация требования справедливого рассмотрения и разрешения граж-

данских  дел  имеет  особое  значение  в  стадии  судебного  разбирательства,  по-

скольку именно в данной стадии осуществляется решение дела по существу.

Важнейшими  гарантиями  реализации  требования  справедливого  рассмо-

трения и разрешения гражданских дел в стадии судебного разбирательства явля-

ются самостоятельность и независимость судебной власти, беспристрастность 

судей. 

Необходимым  элементом,  обеспечивающим  осуществление  требования 

справедливого рассмотрения и разрешения гражданских дел в стадии судебного 

разбирательства, является принцип гласности судебного разбирательства.

Специфика стадии судебного разбирательства заключается в том, что имен-

но в данной стадии принцип гласности реализуется наиболее полно. Нельзя не 

акцентировать внимание на взаимосвязи гласности в стадии судебного разбира-

тельства и устности процесса. В условиях письменного судопроизводства сто-

роны не обмениваются суждениями и репликами, следовательно, публичность 

судебного разбирательства утрачивает свое значение [4].

Осуществление  требования  справедливого  рассмотрения  и  разрешения 

гражданских дел в стадии судебного разбирательства возможно при реализации 

принципа равенства перед законом и судом всех граждан и организаций.

Одним  из  элементов  права  на  справедливое  рассмотрение  и  разрешение 

гражданских дел является состязательность процесса. Существует мнение, что, 

рассматривая элементы требования справедливого разрешения дела судом, за-

крепленного Конвенцией о защите прав человека и основных свобод, точнее го-

ворить не о принципе состязательности, а о равных процессуальных возможно-

стях в условиях действия принципа состязательности [5].

В работе обосновывается, что, исследуя выполнение требования справед-

ливости в стадии судебного разбирательства гражданского процесса Республи-

ки Казахстан, в качестве необходимых элементов справедливого рассмотрения 

и разрешения дела следует рассматривать принципы состязательности и равно-

правия сторон. 

Принцип  состязательности  создает  необходимые  условия  для  решения 

специфических задач стадии судебного разбирательства и общих задач граждан-

ского судопроизводства. 

М.И. дЯЧУК, д.М. МУСРАлИНОВА. 1 (65) 2015. С. 322-328   

 

 

                iSSN 1683-1667 

326

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

Условиями реализации данного принципа в стадии судебного разбиратель-

ства  являются  прежде  всего  иные  принципы  гражданского  судопроизводства: 

принцип законности, независимость судей, равноправие сторон и другие.

Значимость законодательного закрепления требования справедливого рас-

смотрения и разрешения гражданских дел, наряду с задачами правильного и сво-

евременного рассмотрения и разрешения гражданских дел предопределена тем, 

что задачи гражданского судопроизводства относятся к общим пределам выбора 

в процессе осуществления судейской дискреции.

Осуществление  специфических  задач  стадии  судебного  разбирательства 

неразрывно связано с реализацией лицами, участвующими в деле, процессуаль-

ных прав, закрепленных действующим гражданским процессуальным законом, 

в том числе права на заявление ходатайств.

Гражданский процессуальный закон не содержит каких-либо предписаний 

относительно  содержания  заявляемых  ходатайств  и  не  ограничивает  возмож-

ность их повторного заявления. Неоднократное заявление ходатайств одного и 

того же содержания может нарушать нормальный ход процесса, что, в свою оче-

редь, способно негативно отразиться на исследовании доказательств, на рассмо-

трении и разрешении гражданского дела в целом: судья отвлекается на однажды 

уже исследованный вопрос, и его внимание притупляется.

Специфика рассмотрения дела судом первой инстанции в стадии судебного 

разбирательства  состоит  в  том,  что  на  данном  этапе  гражданского  судопроиз-

водства осуществляется исследование доказательств. действия суда и сторон по 

исследованию доказательств – специфические способы реализации задач граж-

данского судопроизводства в стадии судебного разбирательства [6]. 

Качественно определенная очередность исследования доказательств спо-

собствует верному установлению фактических обстоятельств рассматриваемого 

дела, справедливому, правильному и своевременному его рассмотрению и раз-

решению. 

Последовательность исследования доказательств может оказать влияние на 

формирование убежденности судьи относительно обстоятельств дела. На прак-

тике учет мнения лиц, участвующих в деле, если и осуществляется, то формаль-

но.

Анализ  действующего  гражданского  процессуального  законодательства 

свидетельствует о том, что многие процессуальные действия могут быть осу-

ществлены как на стадии подготовки дела к судебному разбирательству, так и в 

стадии судебного разбирательства. Подобное построение гражданского процес-

са является целесообразным, поскольку способствует достижению задач граж-

данского судопроизводства в стадии судебного разбирательства. 

Судебное  разбирательство  действительно  является  важнейшей  стадией 

ОБЩеСТВеННые И ГУМАНИТАРНые НАУКИ

327

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

гражданского процесса, так как главной задачей этой стадии процесса является 

правильное и быстрое рассмотрение и разрешение судом гражданского дела по 

существу.

А также решаются и другие важные задачи: укрепление законности, пред-

упреждение правонарушений, воспитание граждан в духе неуклонного исполне-

ния законов и уважения правил поведения.

Именно в стадии судебного разбирательства суд непосредственно иссле-

дует и оценивает собранные по делу доказательства, устанавливает обстоятель-

ства, имеющие существенное значение для правильного разрешения дела, при-

меняет нормы материального права и разрешает дело по существу, подтверждая 

наличие или отсутствие прав и обязанностей сторон.

Осуществление целей и задач судебного разбирательства возможно только 

при строгом соблюдении порядка проведения процессуальных действий, пред-

писанных  законом  для  этой  стадии  процесса.  Например,  особый  порядок  от-

крытия судебного заседания, объявления судебных постановлений, обращения 

участников процесса к судье и другие установленные в законе правила гаранти-

руют нормальную процессуальную деятельность суда, что способствует выпол-

нению общих задач гражданского судопроизводства.

Важными  условиями  обеспечения  эффективности  правосудия  являются 

правильная организация и проведение судебных процессов при строгом соблю-

дении законности, повышение культуры в деятельности судов. Осуществление 

правосудия в точном соответствии с законом обеспечивает предупредительное 

и воспитательное воздействие судебных решений. Но несмотря на общее повы-

шение культуры работы судов, имеются недостатки и нарушения, отрицательно 

влияющие  на  качество  разрешения  дел  и  снижающие  общественное  значение 

судебных процессов, о чем свидетельствуют материалы судебной практики. От-

дельные судьи недостаточно ответственно подходят к подготовке процессов, по-

верхностно изучают дела, вносимые на судебное рассмотрение. Нередко в суд 

в качестве свидетелей вызываются граждане, участие которых в судебном про-

цессе необязательно. Иногда на одно и то же время назначается рассмотрение 

нескольких дел, судебные заседания без уважительных причин открываются с 

большим опозданием, нарушаются установленные законом сроки рассмотрения 

дел и материалов.

Встречаются случаи пренебрежительного отношения судей к соблюдению 

установленных  законом  правил  судебного  разбирательства,  особенно  в  подго-

товительной части судебного заседания, невыполнения требований закона о по-

рядке разрешения судом заявлений и ходатайств лиц, участвующих в процессе. 

Например, по некоторым делам, не принимаются меры к обязательному участию 

представителя (адвоката) в судебном разбирательстве. Отдельные судьи неудо-

М.И. дЯЧУК, д.М. МУСРАлИНОВА. 1 (65) 2015. С. 322-328   

 

 

                iSSN 1683-1667 

328

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

влетворительно руководят судебным заседанием, не обеспечивают всестороннее, 

полное и объективное исследование обстоятельств дела и не только не реагиру-

ют на неэтичное поведение некоторых участников процесса, но иногда и сами 

неподобающе ведут себя в судебном заседании. Встречаются факты вынесения 

судами недостаточно мотивированных решений, определений и постановлений. 

Зачастую в них отсутствует обоснование решения, не приводится юридическая 

аргументация принятого решения. Не всегда обращается внимание на полноту 

и правильность составления протокола судебного заседания, не все обстоятель-

ства дела отражены.

Таким  образом,  необходимость  изучения  стадии  судебного  разбиратель-

ства, реализации задач гражданского судопроизводства в данной стадии граж-

данского судопроизводства очевидна. Так как решение задач предопределяет эф-

фективность, своевременность и экономичность судопроизводства, доступность 

защиты, вынесение правильных решений, создание условий для реального вос-

становления нарушенных прав; обеспечивает повышение уровня юридической 

грамотности населения.

СПИСОК лИТеРАТУРы

1. Жаксылыков л.д. Процессуальные права / л.д. Жаксылыков. – Алматы: ПоН, 

1998. – С. 15-23. 

2. Баймолдин З.Х. Гражданское процессуальное право / З.Х. Баймолдин. – Алма-

ты: КазГЮУ, 2001.

3.  Сулейменова  М.К.  Гражданское  право  РК  /  М.К.  Сулейменова.  –  Алматы, 

1998.

4. Щеглов В.Н. Иск о судебной защите гражданского права: лекции для студентов 

/ Под ред. Г.л. Осокиной. – Томск: Том.ун-т, 1987. – 166 с.

5.  Жеруолис  И.А.  Понятие  иска  как  процессуальной  формы  защиты  права  / 

И.А. Жеруолис // Проблемы гарантии осуществления и защиты прав граждан. – Тарту. 

– 1999. – 267 с.

6.  Абдуллина  З.К.  Гражданско-процессуальное  право  Республики  Казахстан  / 

З.К. Абдуллина. – Алматы, 2000. – 132 с. 

REFERENCES

1. Zhaksylykov L.D., Processual’nye prava Almaty PoN. 1998, 15-23 (in Russ).

2. Bajmoldin Z.H., Grazhdanskoe processual’noe pravo. Almaty. KazGJuU. 2001 (in 

Russ).

3. Sulejmenova M.K., Grazhdanskoe pravo RK. Almaty, 1998 (in Russ).

4. Shheglov v.N., Isk o sudebnoj zashhite grazhdanskogo prava: Lekcii dlja studentov. 

Pod red. G.L. Osokinoj. Tomsk, Tom.un-t., 1987. 166 (in Russ).

5. Zheruolis i.A., Ponjatie iska kak processual’noj formy zashhity prava. Problemy ga-

rantii osushhestvlenija i zashhity prav grazhdan. Tartu, 1999. 267 (in Russ).

6. Abdullina Z.K., Grazhdansko processual’noe pravo Respubliki Kazahstan. Z.K. Ab-

dullina. Almaty, 2000, 132 (in Russ).

ОБЩеСТВеННые И ГУМАНИТАРНые НАУКИ

329

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

ӘОЖ 343. 3/ 7

Д. еРБОлАтОв, Р.А. ОРСАевА 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАНдАҒы КРИМИНАлдыҚ ЗОРлыҚ ПРОБлеМАлАРы

Мақалада  Қазақстандағы  криминалды  зорлықтың  түсінігіне  жан-жақты  талдау 

жасалып, оның алдын алу жолдары мен шаралары қарастырылған.

түйін сөздер: қылмыс, қылмыстылық, зорлық, криминалды зорлық, ескерту, ал-

дын алу, тиімділік.

ПРОБлеМы КРИМИНАлЬНОГО НАСИлИЯ В КАЗАХСТАНе

В статье рассмотрены основные проблемы криминального насилия и пути их ре-

шения,  также  рассматривается  эффективность  уголовно-правовых  мер  борьбы  с  пре-

ступностью.

Ключевые слова: преступление, преступность, насилие, криминальное насилие, 

предупреждение, эффективность.

THE ROBLEM OF CRiMiNAL viOLENCE iN KAZAKHSTAN 

 The article deals with the basic problems of criminal violence and ways of its solution 

is also considered an effective criminal justice response to crime.

Keywords: crime, violence, criminal violence, warning effectiveness.

дүние жүзіндегі сияқты біздің елімізде де балалар күнделікті қатыгездік 

пен  зорлық-зомбылықпен  ұшырасып  отыратыны  жасырын  емес.  Бұл  зорлық-

зомбылықтан ересектер де тысқары қалған емес.

«Адам құқығының жалпыға ортақ декларациясы», «Азаматтық және сая-

си,  экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар»  туралы  халықаралық 

пактілер мен Қазақстан Республикасы Конституциясы негізін басшылыққа алып 

қабылданған өзге де заңдылықтар тұрғысынан қарасақ, балалар құқығы қатаң 

қорғалуға тиіс. 

Жалпы «зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрес-

сия»  түсінігіне  кіреді.  Қатыгездік  адамның  қайғысына  енжарлық  танытудан 

тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті ретінде қаралса, 

зорлық-зомбылық бөтеннің жүріс тұрысын бұзу деп түсіндіріледі. 

Жеке адамға қарсы криминалдық зорлықтың түсінігін саралау үшін зорлық 

түсінігін ашып алудың маңыздылығы зор. Зорлық түсінігі кең мағынада барлық 

қылмыстарды қамтиды. Барлық қылмыстар жәбірленушінің қарсылығымен не-

месе қалауынсыз істеледі, сондықтан бұндай әрекет зорлық болып табылады. 

Зорлықтың  түсінігі  криминология,  қылмыстық  құқық  және  кез  келген 

д. еРБОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 329-341 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

330

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

басқа  ғылымның  саласына  қарамастан  зерттелуі  кезінде  парадигма  түрінде 

қарастырылады. 

Зорлық,  құқықта  бір  адамның  екінші  бір  адамға,  оның  жеке  басына 

тиіспеушілік құқығын бұзатын тәни және психикалық ықпал жасауы болып та-

былады.

Қазіргі  біздің  қолданыстағы  заңнамаларда  адамдардың  құқықтары,  бос-

тандықтары мен заңды мүдделері зорлық сипаттағы әрекеттерден толыққанды 

дәрежеде қорғалуда деп айту өте қиын. Оның басты себебі, заңнамада көрсетілген 

зорлық арқылы жасалған қылмыстар зорлықтың қауіптілігі және адамгершілік 

ұстанымдарын бұзу деңгейлерін толық ашып көрсете алмайды. Сондықтан да әлі 

де зорлықпен байланысты мәселелердің құқықтық және әлеуметтік қырларына 

кешенді зерттеу жүргізу мұқтажы байқалып отыр.

Қазақ тілінде зорлық деген сөзді біреуге мәжбүрлі түрде әсер ету, заңсыз 

күшті көрсету, қысымшылық жасау мағынасында түсінуге болады.

Зорлықшы немесе зорлық жасаған тұлға, бұл басқа адамға оның еркінен 

тыс, ықыласынсыз әсер етуші, күш және зәбір көрсетуші, қиянат жасаушы бо-

лып танылады.

В.И.  даль  өзінің  еңбегінде  зорлықты  «қысымшылық  көрсететін,  заңға 

қайшы,  өз  бетімен  біреуді  оның  қалауынсыз  белгілі  бір  іске  итермелейтін, 

мәжбүрлеу түрдегі әрекеттер» деп түсіндірген болатын.

Сонымен  қатар  зорлықтың  толыққанды  анықтамасы,  біздің  ойымыз-

ша,  Брокгауза-ефронның  Энциклопедиялық  сөздігінде  берілген.  Ол  бойын-

ша, зорлық – бұл заңсыз түрде жәбірленуші тұлғасына күшті қолдану, және де 

сынақтан өткізу немесе бір мәселені бастан кешіру, белгілі бір әрекет орындауды 

талап ету. Зорлық тән және жан азабы болып бөлінеді. Соңғысы көбінесе ай-

бат түрінде көрініс табады. Зорлық басқа түрдегі қылмысқа ауыспайтын тұлғаға 

қарсы заңға қайшы күшті көрсетуден тұрады. Сонымен қатар бұл анықтама ХіХ 

ғасырдың  соңында  әзірленген  болатын,  алайда  қазіргі  зорлық  көріністерінен 

айырмашылығы шамалы [2].

Жоғарыда айтылған анықтамаларды саралайтын болсақ, зорлық, бірінші-

ден,  үнемі  тұлғаға  қарсы  бағытталады;  екіншіден,  адамның  қалауынсыз 

қолданылады;  үшіншіден,  зорлық  басқа  біреудің  қажеттіктеріне  жету  үшін 

қоданылады.

Зорлыққа қатысты мәселелерді талқылау Шарль Монтескье, Чезаре Бек-

кариа,  Жан-Поль  Марат  сияқты  көптеген  атақты  ойшылдардың  аттарымен  де 

тығыз  байланысты.  Монтескье  «билік  алу  немесе  бетін  қайтару  мақсатында 

адамға қарсы күш көрсетудің» зияндығы жайлы жазған болатын. Ол сол күштің 

«тән және сөздік» түрінде болуын көрсеткен [3].

Беккариа  Монтескьенің  ізбасары  оның  ойлары  мен  пікірлерін  дамыта 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

331

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

келе  «зорлық  кезінде  адами  қатынастар  үзіледі,  бірақ  зорлықтан  кейін  қалған 

салдары одан да жаман» деп тікелей түрде көрсеткен болатын. Алайда Бекка-

риа тікелей түрде зорлықты тұлғаға қарсы қылмыспен (әсіресе, адам өлтіруді) 

байланыстырған [4].

Зорлық түсінігі кең түрде бүкіл қылмыстарды өзіне қамтиды, яғни қасақана 

немесе абайсызда жасалған қылмыстар мен зорлық мәселесіне мүлдем қатысты 

емес  (қажетті  қорғанысты),  қылмыс  әрекетін  қоспайтын  жағдайларды  да 

қарастырады. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, барлық қылмыстар жәбірленушінің 

қарсылығымен  немесе  қалауынсыз  істелетіндіктен,  принципті  түрде  бұл  да 

зорлық болып табылатыны белгілі. Сондықтан зорлықтың түсінігін оның кри-

минология, қылмыстық құқықта және де ғылымның қай саласына қарамастан 

зерттелуі кезінде оны парадигма түрінде түседі.

Зорлық құқықта – бір адамның екінші бір адамға оның жеке басына тиіс-

пеушілік құқығын бұзатын тәни және психикалық ықпал жасауы.

Ол тән азабын шектірген зорлық және жан азабын шектірген зорлық болып 

бөлінеді.  Тән  азабын  шектірген  зорлық  –  адамның  ағзасына  тікелей  әсер  ету; 

ұрып-соғу, денесіне зақым келтіру, түрлі тәсілдермен азаптап-қинау. Тән азабын 

шектірген зорлықтың салдарынан жәбірленушінің денсаулығына зиян келтірілуі 

мүмкін. 

Жан азабын шектірген зорлық – жәбірленушінің қарсылық көрсетуіне, өз 

құқықтары мен мүдделерін қорғауына деген ерік-жігерін жасыту үшін қорқыту, 

өлтіремін  деп  қоқан-лоқы  жасау  жолымен  адамның  психикасына  әсер  ету. 

Жан азабын шектірген зорлық жүйке ауруына немесе жан ауруына ұшыратуы 

мүмкін. 

Зорлық мән-жайға (қылмыс айрықша қатыгездікпен немесе жәбірленушіні 

қорлап азаптаумен жасалғанда), қылмыстың жасалу тәсіліне (мысалы, кісі өлтіру, 

әуе  кемесін  айдап  әкету)  не  қылмыс  құрамын  айқындаушы  белгіге  (мысалы, 

зорлау  кезінде)  қарай  жауаптылықты  ауырлатуы  мүмкін.  Зорлықпен  жасалған 

қылмыстар  қоғамдық  қауіпті  сипатта  болады.  Аса  қатыгездікпен,  қорлаумен, 

жәбірленушіні  қинап,  азаптаумен,  зорлаумен  жасалған  қылмыстар,  сондай-ақ 

адамның  өмірі  мен  денсаулығына  қауіпті  әдіс  қолданып  жасалған  қылмыстар 

Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексінің  тиісті  баптарына  сәйкес, 

жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар болып табылады.

Заң  әдебиеттерінде  зорлықтың  әртүрлі  түсініктері  бар,  соның  ішінде 

криминалдық зорлыққа да кең түрде мағлұматтар беріледі. 

Криминалдық  зорлық  –  қылмыс  қызметіндегі  ең  қауіпті  түрі  және  де 

онымен күресуге жетекті түрде дайын болу керек. Оң көрсеткіштерге жетудегі 

үрдістер тез арада болмайтындығы белгілі. Қоғамның әрбір даму кезеңінде бо-

латын, тұлғаны зорлықтан қорғау және зорлық белгісі бар қылмыстарды алдын 

д. еРБОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 329-341 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

332

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

алу мәселелерді шынайы объективті мүмкіндіктерді есепке алуынсыз және де 

белгілі бір «компаниялардың» көмегімен шешілмеуі тиісті.

Криминология  ғылымы  эмпериялық  ғылым  болып  табылғандықтан,  ол 

тәжірибеге, ғылыми танымға сүйенеді [5].

Криминалдық зорлық қылмыстардың ішіндегі ең қауіпті, әрі ауыр түрі бо-

лып саналады. Өкінішке орай көбінесе криминалдық зорлық құрбаны әйелдер 

және балалар болып табылады. Әйелдердің, балалардың өзіндік табиғи нәзіктігі-

не байланысты қылмысқа, соның ішінде, әсіресе криминалдық зорлыққа қарсы 

тұруға  күштің  жетпеуіне  байланысты  немесе  басқа  тұрмыстық,  психикалық 

жағдайға орай оған қарсы төтеп беруге шамалары болмайды.

Зорлықтың түрлері:

– эмоциалық зорлық – балағаттау, қорлау, сөгу, өзін-өзі құрметтеуді жоғалтуға 

әкелетін немқұрайды қарым-қатынас, негізсіз қызғаншақтық, балалардың жеке 

өміріне қол сұғу;

– физикалық зорлық – отбасы мүшелерін мас күйінде немесе сау күйінде 

ұруды қолданатын эмоционалдық зорлық;

– экономикалық зорлық – үйден тыс жерде жұмыс істеуге тыйым салатын, 

ақша  бермей  немесе  өмір  сүруге  жетпейтін  мөлшерде  беретін,  әйелінің  неме-

се баласының жеке ақшасын алып қоятын, табысын жасыратын эмоционалдық 

зорлық;

–  жыныстық  зорлық  –  әйелдің  қалауына  қарсы  жыныстық  қатынасқа 

мәжбүрлеу, зорлау, балаларды жыныстық зорлау;

–  қауіп-қатер  –  отбасын  тастап  кетемін  деп  қорқыту,  әйелін  немесе  ба-

лаларын  ұру  немесе  өлтіру,  өз-өзіне  қол  жұмсауға  итермелеу,  құқыққа  қарсы 

әрекеттер жасауға мәжбүрлеу;

–  балаларды  анасына  қарсы  қолдану  –  әйелін  өз  балаларын  ешқашан 

көрсетпейтіндігімен қорқыту, тастап кеткен балаларына қатысты өзін кінәлі деп 

санаумен қорқыту, қорқытатын жолдауларды беру үшін балаларды қолдану;

– қорқыту – жиҺаздарды немесе ыдыс-аяқты сындыру, қирату, үй хайуа-

наттарына қатыгез қарым-қатынас, үйде қару-жарақ ұстау;

–  айналасындағылардан  оқшаулау  –  туысқандарымен  және  достарымен 

қарым-қатынас бостандығынан шектеу [6].

Ресейдің 1845 жылғы зорлық туралы қылмыстық және атқарушылық жаза 

туралы ережесінде «зорлық» атты терминнің астында тек физикалық зорлық түрі 

ретінде түсіндірілген. Осы түсініккке ауруды келтіретін зорлық әрекеттер немесе 

соққылар кіретін.

Алайда  қазіргі  таңдағы  теория  мен  әлемдік  заңнамалық  тәжірибеде 

зорлықтың едәуір кең түсінігін кездестіреміз. Мысалы, Американың қылмыстық 

кодексі зорлық ұғымына өз  еркімен және заңға  қайшы,  ауыр  әрекеттерді ғана 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

333

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

емес,  сонымен  қатар  зорлықтан  қарапайым  өзін-өзі  қорғауды  да,  яғни  заңды 

әрекетпен қатар, қоғамға пайдалы әрекеттерді жатқызады. Осыған орай АҚШ-

тың қылмыстық кодексінде біз «құқыққа қайшы зорлық», «зорлық өлім», «өзін-

өзі қорғау тәртібіндегі зорлық», «қамау жүргізілсе, зорлықты қолдану құқыққа 

сай болып танылуы мүмкін» және тағы сол сияқты зорлықтың анықтамаларын 

кездестіреміз [10].

Ф.  Ницше  зорлықтың  өзіндік  психологиялық  кемістіктерді  және  бедер-

сіздікті, бойұсынушылық, жалқаулықтан айырылу мақсатындағы әрбір адамның 

өзіне  қатысты  зорлықты,  тұлғааралық  қатынастарда,  халықаралық  деңгейде 

(соғыс түрінде), адам қоғамында пайдалы және де қажетті деген ойды негіздеген. 

Ф. Ницшенің ойынша, өмірдің өзі «өзіндік әрекеттері бойынша зорлық арқылы 

өз көрінісін табады және де осындай әрекеттерсіз мүлдем өмір сүре алмайды» 

[11].

Алайда, біздің ойымызша, Ф. Ницшенің осындай көзқарасымен тек зор-

лықтың  қоғамның  және  де  тұлғаның  дамуына  ынта,  түрткі  болатындығымен, 

үрдістің  жеделдетуші  жағымен  ғана  келісуге  болады.  Ол  зорлықты  құқықтық 

емес, тұрмыстық жағынан талқылайды, адамның өзіне қатысты жігерін көрсе-

туін, зорлыққа қарсы зорлықты және құқыққа сай күшті қолдануын қосады.

Кейбір  ресей  ғалымдары,  оның  ішінде  Ю.М.  Антонин,  И.Б.  Бойка  және 

В.А.  Верещагин  «өзіне  қатысты  зорлықты»  мойындайды.  Олар  оны  аутоа-

грессия, яғни адамның өзіне қатысты саналы түрде зорлықты қолдану түрінде 

қарастырады.

А.В. Наумов өз еңбегінде: «Зорлық (қажетті қорғану кезіндегі оның шекті 

көрінісі) құқыққа сай болып табылады. Соңғысы зорлықты тек қоғамға қауіпті 

және құқыққа қайшы көріністерге апаруға жол бермейді», – деп жазды. 

Тұрмыстық емес, заңдық түсінікте «зорлық» атты сөз нақты ойды білдіру 

қажет екендігі белгілі, сондықтан да бұл ұстаным бізге қате боп көрінеді. Мы-

салы, зорлықшының және зорлықшыдан өзін-өзі қорғау үшін жасаған әйелдің 

әрекеттерін,  бір-біріне  қолданған  күштерді  біріктіру  дұрыс  болып  табылады. 

Зорлықтың алдын алуды тырысса, қалайша ол «зорлықшы» болып аталынады?

Біздің  ойымызша,  «зорлықшы»  термині  орыс  сөздігінде  «қысымшылық 

жасаушы, зәбір көрсетуші» деп әділ тақыланады [14]. 

Зорлықтан қорғану немесе өзіндік ерігі бойынша өзіне дене жарақаттарын 

тигізетін адамды қысымшылық көрсетуші деп атауға бола ма?

Қылмыскерді  ұстау  кезінде  қолданылатын  күшті  де  біздің  ойымызша 

жоғарыда айтылғандай талқылаған үйлесімді. Қысымшылық және қанаушылық 

емес, бұл тек қылмыстық көріністерден халықты қорғау болып табылғандықтан, 

құқық қорғау органдарының әрбір құқыққа сай әрекеттері зорлық болып есеп-

телмеуге тиісті.

д. еРБОлАТОВ, Р.А. ОРСАеВА. 1 (65) 2015. Б. 329-341 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

334

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

Белгілі  ғалым  А.В.  Наумов  «зорлық»  сөзіне  сипаттама  бере  келіп:  «Ол 

құқық қорғау органдарының қылмыскерді ұстау кезінде және қажетті қорғану 

кезінде қолданылмайды, сондықтан бұл жерде тек қана құқыққа сай зиян келтіру 

туралы сөз қозғалып отыр», – деп атап көрсетті [11], бұл біздің көзқарасымызша, 

әділетті болып табылады.

Зорлықтың кең мағыналы анықтамасын қолдағанымен, А.В. Наумов оны да-

усыз мәселе ретінде есептегендіктен, ешбір белгілі негізсіз зорлық сипатындағы 

қылмыстар қатарына абайсызда адамды өлтіруді де қосады.

Біздің ойымызша, бұл көзқарас дұрыс емес, себебі зорлық анықтамасына 

қарамастан  оның  шектерін  негізсіз  кеңейтеді.  Абайсызда  адамды  өлтіру  өз 

еркіндігімен жасалмайды, бұл әрекет заңға қайшы әрекет болып табылады. Бұл 

жерде зорлықтың ең басты белгісі болып табылатын тұлғаға зиян келтірушінің 

қалауы  жоқ.  Тұлғаға  бағытталған  зорлықты  еркісіз  және  де  одан  туындаған 

жағдайларды  тілемей  жасау  мүмкін  емес.  Біреудің  ерік-жігеріне  абайсыз-

да  қысымшылық  көрсету  теориялық  және  тәжірибелік  тұрғыда  мүмкін  емес. 

Тұрмыстық  жағдайда  болса  да,  егер  бір  адам  басқаны  абайсызда  қорқытып 

жіберсе,  ол  өз  әрекеті  үшін  кешірім  сұрайды,  ал  егер  де  ол  адам  абайсызда 

біреуге тән зиянын келтірсе, ол өз жасаған ісі үшін өкінсе, оны зорлықшы деп 

ешкім есептемейді.

Біздің  көзқарасымызша,  А.В.  Наумов  атақты  тұлғалардың  (Маркс,  дю-

ринг, ленин) зорлық және оның рөлі жөнінде айтқандарына сүйеніп, тұжырым 

жасаған кезде, зорлықшы адамның да абайсызда қылмыс жасайтын мүмкіндігі 

бар екендігі туралы айтатын ойы болса да айтпаған.

Зорлықтың  анықталмаған  түсінігін  біз  Р.д.  Шарапов  монографиясынан 

да таптық. «Зорлық» сөзінің шынайы мән-мағынасы «біреудің екінші біреудің 

қалауынсыз оған қатысты белгілі бір әрекетті жасау белгілерін құрайды» екен 

[12].

жүктеу/скачать 14,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: