Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| Жер бетіндегі адамзат баласы бір замандарда бір-ақ тілде сөйлеген. Бұл олардың жабайы
кезеңі еді. Бірте-бірте кәсіптің түрлері, егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, өнеркәсіп, мәдениет, техника, өркениет тағы басқалары пайда болды. Жабайылардың жұтаң тілі байыды. Рулардың, тайпалардың пайда болуына байланысты белгілі бір заттың, нәрсенің уәжі де көбейіп, олар әр түрлі атала бастады. Бұлардың үстіне тілдің ішкі даму заңдылықтарының есебінен қаншама сөздер адам танымастай өзгеріске түсті. Соған қарамастан жабайылардың базалық лексикасының сарқыншақтары әлем тілдерінде қазірге дейін сақталып қалып отыр. Жабайылардың сөздік құрамында қандай-қандай сөздер болғандығын тілшілер шамалап болжамдай алады. Мысалы, күннің силлабологиялық атауы сол кездің өзінде-ақ өмір сүрген- дігіне күмән келтіре алмаймыз және оның бір дауысты, бір дауыссыздан ғана тұрғандығы хақ. Қазақтың күн атауы мен орыстың солнце атауын салыстырсақ, жобаға соқпайды, бітім-пішіні мүлде бөлек тұлғада екендігі бірден байқалады. Ағылшынның сан атауы мен арабың шамсун атауын қатар қойсақ, алғашқы екі дыбысының тектес екендігін аңғарылады:са – ша. Мұны орыс тілімен салыстырсақ (солн+це), соңғы буыны фонологиялық тұрғыдан үйлеседі. Көне санскрит тілінде күн құдайының атауы – Ша+м+аш. Алғашқы ша немесе соңғы аш архесил- лабының күн ұғымын бергендігі анық аңғарылып тұр. Қазақ тілінде «күн» сөзінің ежелгі формасы мен семантикасы «қашан» есімдігінде сақталып қалған. Мұндағы «қа» бөлшегі ілгері замандарға қай деген сұрау мағынасын берсе, «шан» бөлшегі күн деген лексикалық мағынада жұмсалған. Бір кездегі толық мағыналы сөз тіркесі өзінің әдепкі мағынасын жоғалта келе сұрау есімдігіне айналып кеткен. Бірақ мезгіл мағынасын білдіретін семасы сақталып қалған. Сонда қазақ тілінде де «күн» мағынасын берген ша формасы болғандығы анықталады. Көне түркі жазба ескерткіштерінде күн атауы – күн+ач. Бұл сөздің алғашқы бөлшегі «күйіп тұрған» деген мағына берсе, екінші бөлшегі (ач) «күн» деген мағынаны берген. Ішкі флекция заңды- 164 лығы бойынша а дыбысының ч аффрикатының бірде алдында, бірде соңында тұрғаны болма - са, түркі тілдерінің де әлем тілдерімен лексикасы жағынан сабақтас екендігіне бұл мысал да кепіл бола алады. Идея бойынша, «ай» атауы да әлем тілдерінде бір формада ұшырасуға тиіс тілдік факт. Өкінішке орай, бұл атау әр тілде әр түрлі формада кездеседі. Мысалы, хамит-семит тілдерінде «қамар», славян тілдерінде «луна», түркі тіліндерінде – «ай». Уәжі (мотиві) әр түрлі болуы форманың да әр түрлі болуына әкелген. Сірә, айдың құбылып тұрған құбылыс қатарына жататындығы уәждің оңай өзгеруіне де әсер етсе керек. Керісінше, күн тұрақты құбылыс. Осы себепті қазірге дейін алғашқы уәжін, формасын, семантикасын жоғалтпаған [3, 203] Sun / сан/ Шам КүнАЧ солнЦЕ Берікбай Сағындықұлы өзінің дәрістерінде ай сөзінің этимологиясын келтіреді. Араб тілінде «қамар», орыс тілінде «луна», қазақ тілінде «ай». жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|