Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| «Қамар» сөзі араб тілінде «ай» сөзін білдіреді. «Қамар» сөзін түбіртектерге бөлетін болсақ
қам+ар, сонымен қатар дыбыстық сәйкестіктер бойынша қ~к, а~е варианттары шығады. Логикаға сүйене отырып, «кем» сөзі шығатынын көреміз. «ар» түбіртегі «бір заттың тұрғандығын білдіреді». Яғни, мынадай формула шығады қам~кем. Бұл жерде «қамар» сөзінің уәжі кеміген бір заттың тұрғандығын білдіреді. Аспандағы кеміген айды білдіріп тұрғанын түсінуге болады. Орыс тіліндегі «луна» сөзінің этимологиясы да қызық. «Луна» сөзінің алдына «то»- түбіртегін қоссақ, «толуна» сөзі шығады. Бұдан қазақ тіліндегі «толғанай» сөзі шығады. Яғни, «луна» сөзі аспандағы айдың толған кезі бойынша аталып тұр. Академик Н. Я. Марр «Яфет теориясы», В. М. Иллич-Свитыч «Нострат теориясы» арқылы әлем тілдерінің туыстастығын дәлелдеуге тырысқан. Пайдаланған әдістері мен тәсілдерінің сәтсіздігіне байланысты олар күткен нәтижеге қол жеткізе алмады. Түпкі тілді анықтау үшін түптүркі тілінің категориялық бегілерін анықтап алған жөн, яғни бағзы заман тілінің фонетикалық, фонетика-фонологиялық, морфемалық, морфонологиялық құрамы және жорамал тілдің лексикалық және синтакситік белгілерін қайта қалпына келтіру (реконструкциялау) арқылы жалпы тілдік деңгейде құрылымдық иерархия мен жүйелік дәрежелерін анықтау қажет. Түпқазық (түптүркі) түбірін реконструкция жасау үшін қазақ тілі материалдарына қоса 81 тілдің (кейбірі диалекті деп те саналады, даулы мәселе), 100-ден астам өлі түркі алтай тілдерінің тілдерін салыстыру қажет, компоненттік әдіс барысында математика-логикалық арқылы этимологиялық талдау жасау керек. Сонымен бірге 2-3 ғасырлық түркологияда (кең мағынада алтаистикада) сан буын түркітанушылардың қажырлы еңбегімен түзілген этимологиялық және тарихи-салыстырмалы сөздіктердегі бір буынды түбірлерді де айқындап, этимондардың семасын ажыратып, жоғарыда сөз болған, түркі тілдерінің бір түбірлі/ бір буынды сөздерінің қорына (банк) енгізу қажет. Түптүркілік архетипті қайт келтіру жолындағы атақты түрколгтар (Э. Севортян, А. М. Щербак, т. б.) ұсынған бағыттардың бүгінге қолдауын таппай отырғаны белгілі. Ал бұл тығырықтан шығудың бір-ақ жолы бар – ол түпқазақ түбірін қалпына келтірудің жаңа әдістемесін, тұтас бағытын ойлап табу. Бұған дейінгі көрнекті түркітанушылар бұл мәселені бір жақты шешіп келсе, яғни бірі тек фонетика-фонологиялық жағынан, енді бірі морфонологиялық бағытта зерттесе, ендігі жерде және архетипті фоно-морфо-семантикалық жағынан реконструкциялау туралы болып отыр [3, 371]. Қазіргі қазақ тілі – барша түркологтардың бір ауызды пікірінше, "өте жаңа тіл". Ал бірақ олар көбінше "жаңалықтың" өзі "көнелік" екенін ескере бермейді. Біз диплом жұмысымыз арқылы үлкен бір жаңа бағытты яки "жаңадан "көнеге" қарай бөлшектеуді, осы тұста, әсіресе, бұған дейін көп айтыла бермеген мағыналық (семантика) дәрежедегі "көнеліктерді" сөз етуге үлкен орын бермекпіз. Олай болса, қазіргі тіл ғылымы үшін тарихи-салыстырмалы зерттеулердің беретінінен бергені көп болар, бұл бағыттағы зерттеулердің бүгінгі күні талаптарына қатысты өзектілігі, 165 әсіресе қазақ тіл білімі үшін қажеттілігі қаншалықты деген сауалдарға жауап іздегенде, мынадай жайттарға тоқталып кеткен орынды. Ең алдымен тарихи-салыстырмалы бағыттағы зерттеулер бүгінгі күні әлемдік тіл ғылымында моногенез және ностра тілдері теориялары аясында қайта жаңғырып, өзектілігі артып отырғанын айту керек. Моногенез теориясы бойынша әлем тілдерінің барлық макротоптарының ататілдері жалпыадамзатқа ортақ бір ататілден тараған деген болжам ұсынады. Қазақ тілі білімінде бұндай көзқарасты профессор Б. Сағындықұлының гипотезасымен байланыстырсақ болады. Соңғы жылдары бұл ұстанымның қарсыластарынан гөрі жақтастарының пікірлері дәлелді шығып отыр. Мұны ностра тілдері сияқты үлкен тілдің макротоптардың ататілдері адамзатқа ортақ ататілдерін табу әрекеттерінің, негізінен, болжалды болса да жемісті нәтижелері қуаттайды. Мәселен, ностра тілдері теориясы бойынша (латын тілінен noster, nostra – біздікі дегенді білдіреді) үндіеуропа, картвель, семит-хамит, орал, алтай (түркі, моңғол, тұңғыс- манчжұр, корей, дравид тілдік макротоптардың бір ататілден тарағаны көрсетіліп, осындай басқа да топтардың ортақ ататілдері айналып келгенде жалпыадамзаттық ататілден бастау алады деген болжам айтылады. Ностра тілдері бойынша аталған тілдік топтардың салыстырмалы сөздігін құрастыру алғаш қадамын жасаған ғалым В. М. Иллич-Свитычтың еңбектері бүгінде жалғасын тауып келеді [4, 341]. Қазіргі кезде лингвистикалық компаративистика тарихи білімдер жүйесінің бір бөлігін құрап, көне және ежелгі заман тарихының жазуы болмаған және жазуға дейінгі кезеңдерді зерттеуде этногенез, этникалық байланыстар туралы ақпараттар алатын, сондай-ақ реконструкцияланатын тілдік жүйелердің кезіндегі тұтынушыларының өмір сүру ортасы мен мәдени ерекшеліктері туралы сенімді дереккөздердің біріне айналып отыр. Бұнымен қатар тарихи-салыстырмалы тіл білімінің бір тармағы ретіндегі ностра тіл білімі Жер лингвогенезінің картинасын, әлем тілдерінің ортақ топтастыруын жасауда зор мүмкінді беретін ғылым саласына айналып отыр. Сөз түбір формасында бұрын негізінен оның фонетикалық және морфологиялық келбеті басты белгі болып келсе, енді мағына да, яғни түрлі деңгейдегі семалар да сөз (түбір), түбіртек тарихына жарығын түсіреді. "Мағына өзгергіш, ол сөз дамуының арғы дәуіріне куә бола алмайды" деген қағиданың ескіргендігін қазақ тілі материалдарының өзі жоққа шығара алады. Жалпыадамзаттық ататілдің өзін қайта құрау үшін 3000 сөз жеткілікті деп көрсетеді профессор Б. Сағындықұлы. Бір түбірлі түптүбір, түбіртектердің корпусын жасап біткен кезде – семантика ең алдыңғы қатарға шықпағанмен, архетипті қалыптастыруда фонетикалық және морфологиялық өзгеріс, құбылыстардан кем рөл атқармайды. Бүгінгі тарихи мофология жетістіктері туралы түркітанудың көптеген даулы мәселелерін шешуде. Ал тарихи фонетика туралы бұлай деп айта алмас едік. Тарихи фонетика жекелеген кейбір заңдылықтарға, сұрақтарға жауап бергенімен, түпқазық түбірін реконструкциялауда мағыналық өзгерістерді еске алмаса, ойдағыдай нәтижеге қол жеткізбейді. Мәселен, "ақыл", "ой", "ойлау" мағынасында түптүркі тілінде *аң синкретті тұлғасы пайдаланылғаны даусыз. Бірақ түркологтар осы мағынада оның *es, *uq формалары болғанын айтады. Және бір қызығы осы 3 форма да қазіргі қазақ тілінде ұшырасады. Сонда бұлардың архетипі қайсы? Әлде олар әр түрлі сөз (морфема) ма? Міне, өкінішке орай осындай күрделі сұрақтарға тарихи фонетканың қазіргі даму дәрежесі жетпей отыр. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|