Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| Keywords: parcellation, speech, psycholinguistics, psychology, artistic text, emotion, expression.
Қазіргі қазақ тілінде жиі кездесетін сөйлеу қарым-қатынасында мақсатты түрде, кейде мүлдем мақсатсыз қолданылатын парцелляция құбылысы – ауызекі тілде де, жазбаша да сөйлеушінің өз ойын жағдайға қарай айтылған негізгі ақпараттан оқшау алып шығып, жекелеген сөз немесе сөз тіркесі ретінде білдіруі. Парцелляция француз тілінің parselle-бөлік деген сөзі арқылы жасалған термин. Яғни бір тұтас сөйлемді бірнеше дербес фразаларға бөлшектенген түрін жасайтын тәсіл. Сөйлеудегі парцелляция интонация арқылы, ал мәтінде тыныс белгілері арқылы беріледі [1, 227-229]. Парцелляцияға түскен бөліктерді парцеллят деп атайды. Парцелляция сөйлеу кезінде экспрессия құралы ретінде пайдаланылады. «Парцелляция» термині алғаш рет профессор А. Ф. Ефремовтың «Язык Н. Г. Чернышев- ского» еңбегінде қолданылды. Оның түсінігіндегі «парцелляция» термині «сөйлемдерді өзіндік бөліктерге айналдырып бөлшектейтін амал», «сөйлем құрылымында жалпы ережелерді бұзатын тыныс белгілерінің қойылуы» деген ұғымдарды қамтыды [2, 12]. Қазақ тілінің лингвистикалық сөздігінде парцелляция бейтарап сөз деген терминмен беріліп жүр. Ал ғалым Т. Сайрамбаев мұндай синтаксистік бөлшектерді қосалқы сөздер деп атап жүр [3, 188]. Зертеушілердің көпшілігі парцелляцияны экспрессивтік синтаксистің құрамында қарастырып жүр. Публицистикада және көркем әдебиетте, ауызша сөйлеу қарым-қатынасында қолданыла- тын парцелляциялық құрылымдарды салыстыра отырып, автордың сөйлемді бұлай беруі экспрессивтілік пен эмоцияны, ішкі ойды ерекшелеп көрсету мақсатында қолданатындығын ескеріп, аталмыш синтаксистік амал функционалды-коммуникативтік қана емес, психолинг- вистикалық аспект екенін аңғаруға болады. Демек, аталмыш тілдік бірлік қарым-қатынас құралы ретіндегі, эмоция мен экспрессияны жарыққа шығарушы амал ретіндегі қызметінен бөлек ойлаудың логикалық формасы мен психикалық қалыпты аңғарта алу функциясын атқара отырып, психологиялық тұрғыдан зерттеуді де қажет етеді. Себебі, парцелляция айтушының негізгі ойын жеткізумен қатар оның сол ойға көзқарасы мен психикалық жақтан алған әсерін, сыртқы ортаға реакциясын да білдіреді. Әдеттен тыс конструкция сөйлеуші немесе тыңдаушының визуалды жүйесіне сигнал беру арқылы зейіннің назарын ынталандырып, жандандырады, ал логикалық реттілік, керісінше, самарқаулыққа түсіріп, ой ақылын жалқауландырады. Мысалы, сіз «Сәтсіз махаббат – бүкіл адамның өмір жолына созылған күй. Ұмытылмас күй.» деген сөйлем мен «Сәтсіз махаббат – бүкіл адамның өмір жолына созылған ұмытылмас күй» деген ішкі сезімге толы айтылымды екі түрлі қабылдайтыныңыз өтірік емес қой?! Яғни, сіз, алдымен, ретсіз орын тәртібіне қарап көзге түскен сөйлемнің, кейін естігенде де ерекше дауыс ырғағымен айтылатын лебіздің санаға қалыпты формалы сөйлемнен өзгеше әсер ететінін түсінесіз. Бұдан байқайтынымыз, парцелляциялық құрылымдар – ерекше 185 коммуникативтік құрал ғана емес, психолингвистикалық тұрғыдан ішкі сезімді, эмоцияны жарыққа шығарудағы логиканың көрінісі. Психология үшін сөйлеу – адам санасы мен психикасының терең механизмдері арқылы реттелетін процесс. Сол процесте парцелляция құбылысының психикалық механизмдердегі рөлін үш аспектіде зерттеуге болады: 1. сөйлеу іс-әрекетін оны құруды қолданылған тілдік жүйелерге талдау мен олардың қызметтері арқылы танымдық немесе эмоциялық процестерге ажырату; 2. сөйлеу қарым-қатынасы жүзеге асуы барысындағы психикалық күйді талдай келе, тілдік бірліктерді темпераментке байланысты орналастыру; 3. сөйлеудің нәтижесін талдай келе, жеке тілдік құралдарға ажырату. Ауызша сөйлеуде парцелляция құбылысын қолданудағы психологиялық процестер механизмін талдау үшін драмалық шығармалардағы кейіпкерлер арасындағы диалогін мысал етіп алдым: Балжан. Қой, сен қызды емдету керек шығар. Сәния. Емдету, неден емдету? Балжан. «Махаббаттан!». Сайда саны жоқ, құмда ізі жоқ қағаздағы елеске есі дұрыс адам ғашық бола ма? Әрі, мынадай қақап тұрған заманда! Сөйлеуші бұл жерде қарым-қатынас барысында парцелляция құбылысын пайдалана отырып, тыңдаушыны оған бағытталған ақпараттың дәлелділігіне сенімді екенін байқауға болады (Мұндай заманда ғашық болуға болмайды). Сөйлеуші дәл осы бейнеге зейін аударту мақсатында парцеллят құрылымды мақсатты түрде сөйлеуді қолданды. Ал осы психологиялық процестердің байланыс-қатынастары мида жалпылай көрініс тауып, ол сөз ретінде жарыққа шығуынан күрделі ойлау процесі жүзеге асты. Сөйлеушінің қандай тілдік бірлікті таңдап алуына қарап, оның психикалық қалып-күйін анықтауға болады. Оларға көңіл күй мен аффектіні жатқызуға болады. Көңіл күй – біршама бәсең, бірақ әжептәуір ұзағырақ, ал аффект – қысқа уақытқа созылса да, қатты көрінетін эмоция түрі. Мысалы: Ахмет. Шалкезжан, әрине, сен маған күнің қарап қалып отырған жоқ... Мен сен туралы жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|