Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Ключевые слова
| Түйін сөздер: емле, орфографиялық сөздік, тіл заңдылығы, тілді сақтау.
Аннотаци. В статье рассматриваются орфографическое правописание и орфографические словари, которые относятся к основной категории грамматики, которая рассматривается как раздел лингвистики. Анализируются правила правописания современного казахского языка и характер слов в орфографических словарях, созданных в соответствии с этими правилами. Спорные разделы правил орфографии, которые сегодня становятся актуальными, обсуждаются и поддерживаются последовательными примерами версий, основанных на правилах языка. Научные выводы академика Рабига Сыздык, одна из ведущих исследователей казахской грамматологии, взяты как основные научные концепциии. В статье приведены примеры и анализ орфографических словарей, опубликованных в 1988 и 2007 гг. Используется «Қазақ тілінің анықтағышы» для уточнения причины написания слов взятых в качестве примера. Помимо информирования читателя о проблеме орфографии, статья информирует общественность о текущем состоянии орфографических словарей казахского языка. Решение проблемы правописания казахского языка, разработка единого орфографического словаря на его основе в соответствии с законами и характером казахского языка – масштабная задача, стоящая перед лингвистами. Предполагается, что эти вопросы, которые очень важны для настоящего и будущего казахского языка, должны решаться честно и прозрачно перед наукой. Ключевые слова: орфография, орфографический словарь, языковые закономерность, сохранение языка Қазақ тілінің орфографиялық емлесі деп дұрыс жазудың емле ережелерін түсінеміз. Дұрыс жазу тәртібін сақтау – сауаттылықтың басты көрсеткіші. Ал дұрыс жазу тіліміздің заңдылық- тарына сай жүргізілуі тиіс. Тіл заңдылығы сақталған ережеге негіздеп жазылған жазу ғана дұрыс деп танылмақ. Қазақ тілінің емле ережелері ресми түрде алғаш 1923, 1924 жылдары қазақ тілінің емле конференцияларында бекітілді. Ал, 1929 жылы 2-4 маусымда Қызылордада болған емле конференциясында латын графикалы әліппенің қабылдануына байланысты, осы әліппеге негізделген емле ережелері бекітілді. Одан кейін 1938 жылы Емле ережелеріне түзетулер мен толықтырулар қайта енгізілді. Ый/ій, ұу/үу қосарлы дыбыстарының орнына и, у дыбыс таңбаларының қолданылатыны да осы ережеде бекітілді. Осы жылғы ереже негізінде 1941 жылы тұңғыш орфографиялық сөздік жасалды. Орфографиялық сөздік тілдегі сөздердің жазылу нормасын көрсететін сөздік [1, 7]. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1957 жылғы 5 июньдегі Указы бойынша Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бекітіліген ережеге сай 1963 жылы орфографиялық сөздік жарыққа шықты. Одан әрі 1972, 1978 жылдары толықтырылған орфографиялық сөздіктер шығып отырды. 1983 жылы 25 тамызда 1957 жылы бекітіліген қазақ тілі орфографиясының ережелеріне негізгі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, олардың жаңа редакциясы бекітілді. Бүгінгі таңға дейін қолданыста жүрген ережелердің негізі осы ереже. Қазақ тілі орфографиясының ережелері (1983) 9 бөлімнен тұрады: әріптер емлесі; түбір сөздердің жазылуы; бөлек жазылатын сөздер; бірге жазылатын сөздер; қос сөздердің жазы- луы; қосымшалардың жазылуы; шылау сөздердің жазылуы; бас әріптердің қолданылуы; сөздердің тасымалдануы. Әр бөлімге жеке тоқталып жатуға да болады, бірақ мақсат ол емес. Мақсат орфографиялық сөздіктердегі сөздерді сипаттап көрсету. Дегенмен де, бұл ережелердің бірінші бөліміне қысқаша тоқталып өтуді жөн көріп отырмыз. Әріптер емлесі деп аталатын алғашқы бөлімі дауысты дыбыс әріптерінің емлесі және дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі деген бөлімдерден тұрады. Алғашқысының төртінші параграфында былай делінген: 199 4. и әрпі мынадай орындарда жазылады: а) түбір сөзде де, туынды сөзде де жіңішке естілетін жалаң и дыбысының және жуан естілетін қосарлы ый, ій дыбыстарының таңбасы ретінде и әрпі қолданылады. Мысалы: иіс, иін, ине, имек, илеу, тиын, тиін, қиын, киін, сирек, сирақ, ти, тиімді, тиіс, жиналыс, тарихи, сайаси, йағни, ылғи, қағида, ақиқат, Иса, Иманбай, Әли, Сағира, Қалима, Кәлима, кино, кредит, комиссиа, идейа, иероглиф [3, 7]; Демек, түбір, туынды сөздердегі қосарлы ый, ій дыбыстарының орнына и қолданылатыны нақты көрсетілген. Ал, осы бөлімнің бесінші параграфында: 5. у әрпі мынадай орындарда жазылады: а) түбір сөзде де, туынды сөзде де бірде жуан, бірде жіңішке естілетін дауысты у дыбысының, сондай-ақ дауысты дыбыстан бұрын және кейін келетін үнді у дыбысының таңбасы ретінде қолданылады. Мысалы: су, гуіл, у, жуа, қуат, уыз, қалаулы, селеу, тіреу, түйреуіш, уәде, дәулет, дәуір, шу-шуледі, шулады, гу-гуледі, тулады; ә) ы, і дыбыстарына бітетін етістіктерге тұйық райдың -у жұрнағы жалғанғанда ы, і дыбыстары түсіріліп жазылады. Мысалы: оқы – оқу, тоқы – тоқу, жібі – жібу, ірі – іру, суы – суу [3, 8]; Бұл жерден у әрпі бірде дауысты, бірде дауыссыз екендігін және қимыл есім жұрнағы екендігін нақты көрсетілген. 1924 жылы Орынборда болған білімпаздар съезінде Ақымет Байтұрсынұлы, Елдес Омаров сынды лингвист-ғалымдар й, у дыбыстарының, қалай қараса да, дауыссыз дыбыстар екендігін дәйекті мысалдармен дәлелдеген. Сәйкесінше, 1929 жылғы бекітілген әліпби мен ережеде жоғарыда аталған ереже қарастырылмаған болатын. й мен у дыбыстары дауыссыз дыбыстар қатарында болды. Сол себепті де, ый, ій, ұу, үу қосарлы дыбыстары сөздердің жуан- жіңішкелігіне қарай сәйкесінше қолданылып отырған. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|