Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
Болжалды салыстыру – Менің досым менің қасымнан байқамағандай, зу етіп өте шықты. Ол мені жаңа көргендей, тесіле қарады. 3
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| 2. Болжалды салыстыру – Менің досым менің қасымнан байқамағандай, зу етіп өте шықты.
Ол мені жаңа көргендей, тесіле қарады. 3. Айырмашылығын білдіре отырып, салыстыру – Менің сіңілімнің менен айырмашылығы – күн сайын жаттығу жасайды. Оқу құралында шарттық қатынас конструкциясының да төрт түрін көрсетеді. Шарт мәнді конструкцияның үш түрі 1) реалды шарт мәнді құрылым 2) потенциалды шарт мәнді құрылым 3) ирреалды шарт мәнді құрылым бар дейтін болсақ, ғалым осы конструкциялар жөнінде де мағлұмат береді, обьектілік қатынасты білдіретін құрмалас сөйлемдер де мол тілдік фактілермен сипатталған. Сондай – ақ, профессор Р. Әмірдің теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас сөйлемдер туралы ой – пікірлері қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді тағы бір түрмен толықтырылды деп түйіндейміз. Синтаксисте орны, сипаты анықталмаған сабақтас құрмалас сөйлем, мысалы, жатыс септік жалғаулы есім баяндауыш құратын сабақтас құрмалас сөйлемді мезгілдік қатынасты білді- ретін конструкцияға жатқызады. Бұл да көп жылғы ізденістерінің қорытындысы. Жалғастық қатынасты білдіретін іргелес салалас және оның тағы бір түрі туралы да, деп жалғаулығы қаты- сып ұйымдаскан құрмалас сөйлемдер туралы да осыны айтуға болады. Сөйлем компо- ненттерінің құрылымы, жасалуы нақтыланады. Коммуникативтік мақсатқа қызмет ету үшін қатысатын сөйлемдер тобы талданып, сипатталады. Деп жалғаулығы ұйымдастырған салалас құрмалас сөйлемдерді мынадай мағығыналық қатынастарға бөледі: себептік қатынас, обьектілік қатынас. Обьектілік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдердің де түрлі жасалу жолын ұсынады ( 57 – бет). Айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер туралы да ға- лым жаңа нақты көзқарасын білдірген. Мынадай анықтама береді: айқындауыштық қатынасты білдіретін құрмалас сөйлемдердің бір компоненті айқындалатын компонент болады да, екінші компонент айқындалатын компонент болады. Айқындалатын компонент оқиғаны хабарлайды, екінші компонент оны айқындады, саралайды. Сонымен бірге айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас сөйлемдерге тән бірнеше грамматикалық белгісін де атап өтеді. Ғалым ағамыз сабақтас құрмалас сөйлемдер жөнінде де көп жылғы тәжірибесінен туындаған қорытынды жасайды. Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы компоненті туралы әлі де зерттелуге тиіс деген мәселелі ойларды ұсынады, сабақтас құрмаластың грамматикалық түрлері мен жасалу жолдарын тілдік фактілер негізінде жүйелейді. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді негізгі грамматикалық тұлғалардың қатысуына орай етістіктің көсемше, есімше, шартты рай, қимыл есімі қатысуымен жасалған сабақтас құрмалас сөйлемдер деп жіктейді. Одан әрі олардың түр мағыналық қатынастарды, мысалы, құрмалас сөйлем ұйымдастыруда өрісті жұмсалатын тұлға – п, – ып, – іп (өткен шақтың көсемше формасы) ілгері компонентті кейінгі позициядағы компонентке байланыстырып, түрлі мағыналық қатынасқа түсетінін 45 анықтайды. Осылайша, оқу құралында ғалымның өзі жіктеген сабақтас құрмаластың түрлері және олардың жасалу жолдарына, мағыналық түрлеріне талдау берілген. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді функционадық аспектіде қарайтын болсақ, ғалымның сөйлемдерді осылайша мағыналық топтастыруы қазақ тілінің функционалды синтаксиске бет бұруы дейміз. Оқу құралы қазақ тілі синтаксисін функционалдық- семантикалық және құрылымдық – семантикалық бағытта оқытуға арналады. Синтаксистік бірліктердің түзілу механизмдері және олардың функциясын түсіну үшін екі бағыт та маңызды. Алайда, оларды екі қырынан қарастыру – назар аударылмай келе жатқан мә- селелердің бірі. Синтаксисте барлық грамматикалық формаларды сипаттай отырып, құрылымдық синтаксисті жазуға болады. Синтаксисте сондай – ақ, осы формалар арқылы берілетін барлық мағыналарды жазып шығуға болады. Форма және мағына бір- бірімен тығыз байланысты, олардың бөлінуі шартты түрде ғана, синтаксистік құбылыстарды формадан мағынаға немесе мағынадан формаға қарай сипаттауға болады. Студенттер үшін сипаттаудың екі түрі де маңызды – формадан мағынаға қарай сипаттау- синтаксистік конструкциялар жүйесінде тілді оқуға көмектеседі, ал мағынадан формаға қарай сипаттау- тілді мағыналар жүйесі арқылы меңгертуге көмектеседі. Сөзімізді қорытындылайтын болсақ, профессор Р. Әмір ғылыми көпшілікке жаңалығы бар, құрмалас сөйлемдерді функционадық аспектіде қарастырған оқу құралын ұсынды. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|