Бір ұлттың жартысынан көбі қасақана әрекеттердің құрбаны болса, оған

Біз саяси қуғын-сүргін кезеңінде 

зардап шеккендерге өтемақы беретін 

Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік 

орталыққа ха барласып, бүгінгі таңдағы 

осы топ өкіл 

дерінің саны бойынша 

қандай да бір дерек ала алмадық. 

Дегенмен аталған орталық тың ресми 

сайтынан «республикалық бюд жет тен 

еліміздегі жаппай саяси қуғын-сүр гін 

құрбандарына 2009 жылдың тоғыз 

айы на 12,3 миллион теңге бөлінген» 

деген ақ 

паратты кездестірдік. Міне, 

осы цифрды бір айлық есептік көр сет-

кіш көлеміне шақ қан да, біздегі мұндай 

топтағы өкілдердің саны 5 мыңға да 

жуықтамайтынын аңғар дық. Бұл арада 

заң бойынша әкесі немесе ше 

шесі 

саяси қуғын-сүргінге ұшырап, ал оның 

ры бүгіндері саяси қуғын-сүргіннен 

зар  дап шеккендер қатарына жатқызы-

латынын, осыған байланысты олар 

мем ле кеттен  өтем ақы  алатынын  ескер-

те кетелік. Сон дай-ақ бұл арада бір ай-

лық есептік көрсет кіш дегенді кездей-

соқ қарастырып отырға 

ны 

мыз жоқ. 

құрбандарына берілетін ақша 

лай 

өтемақы тәртібінің» 8-пунктінде осы 

компен 

циясы бір айлық есеп 

тік 

көрсеткіш кө лемінде болады де лінген. 

дері 2005 жылы айына 990 тең 

ге, 

2005 жылы 2427 теңге көлемінде ай 

таңда, яғни 2011 жылы қарасты рылған 

бір айлық есептік көрсеткіштің көлемі 

1512 теңге екен. Былай қарасаңыз, 

мұн дай ақ ша Алматы секілді ірі мегапо-

листе бір күн дік жүріс-тұрыстың, ішер-

жемнің көле мі болып қалады. 

Әрине, тарихи кезеңдегі бабалары-

мыз өткен қиыншылықты естен шығар-

маған жөн. Оны ескеріп, арнайы заң 

қа  был да ған дары  да  –  құптарлық  дү-

ние. Дегенмен мұн дайда «заңға мы на-

дай цифрларды ен гізгенде біздің ха-

лық қалаулылары не ой лады екен?» 

деген заңды сауал да туын дайды. Қа-

лай де 

гінгі 

өздігінен сұранып тұрған секілді. Бұл 

пікірді саясат та нушы Сейдахмет Құтты-

қа дам да қол дай ды. Оның көзқара-

сын ша, бұл ара дағы өтем ақы көлемін 

ке мінде бес есеге өсі ру керек. 

Ал өтемақы мардымсыздығын Мә-

жіліс де путаты Камал Бұрханов атал ған 

заң қа 

данған кездегі (1993 ж.) 

еліміздің мүм кіндігі сондай еді деген-

мен  түсін ді реді.

Иә, бұл зұлматты оқиға бұрынғы 

КСРО мемлекеттерінің барлығына ор-

тақ трагедия екені белгілі. Жан-жақты 

сұрастыра келе, посткеңестік мемле-

кеттердің көбісінде саяси қуғын-сүргін 

құрбандарына  компен са ция  тағайын-

далмайтынын, бірақ осын дай мәселе 

қоғамда ауық-ауық көтеріліп оты-

ратынын анықтадық. Ал кезінде тотали-

тар 

лық режимнің орталығы болған 

олардың аталған мәселеде бізден 

соншалықты айыр масы жоқ екен. Яғни 

Ресейдің саяси қа уымдастығы ашар-

шылық пен саяси қу ғын-сүргін кезеңіне 

әлі де дұрыс саяси баға берілмей отыр-

ғандығын, ал оның ұр пақтары қажетті 

дең гейде  қамсызданды рылма ғанын 

өкі нішпен еске алады.

Арсений РОГИНСКИЙ, «Мемориал» 

халықаралық құқық қорғау қоғамы 

басқармасының төрағасы:

– Мысалы, қазір Ресейде 

шамамен 700 мың азамат саяси 

қуғын сүргін-құрбандары куәлігіне 

ие. Заңнама бойынша саяси қу-

ғын-сүргінге ұшырағандардың 

баласы сол ке зең де 18 жасқа 

толмаған болса, олар бүгіндері 

саяси қуғын-сүргіннен зардап 

шеккендер қатарына жатқызыла-

ды. Яғни әлгі куәліктің иегерлері-

нің басым бөлігі, әрине, саяси қу-

ғын-сүргін құрбанда рының ұрпақ-

тары. Ре сей дің заңы бойынша, 

саяси қуғын-сүргінге ұшы раған-

дар түрмеде немесе лагерьде бол-

ған болса, оларға материалдық 

өтемақы бе  ріледі, яғни лагерьде 

өткізген әрбір айына – 75 рубль. 

Мәселен, бір адам ГУЛАГ-та бес 

жыл бо лып келді делік, яғни 60 

айға ол 5 мың рубль алады екен, 

болды! Ал мұндай мас  қараға 

қалай төзуге болады?..

Әрине, бұл КСРО тараған, 

тоқырау кезеңінде есептелген 

цифрлар делік. Бір неше жыл 

бұрын Конституциялық сот атал-

ған заңдағы цифрларды қайта 

қарастыру тура лы шешім 

шығарған еді. Алайда бұл мәселе 

бүгінге дейін жабулы қазан 

күйінде қалып отыр. Соған 

қарағанда, біздің билік саяси 

қуғын-сүргін құрбандарын елеп, 

ес ке алғысы да келмейтін 

сыңайлы...

ЫҚПАЛДАСТЫҚ

Қорлаудың тағы бір түрі – 

айып талушыны  «лимузинге» 

мін   гізу.  Аяқтарының  ұзын ды-

ғы әр түрлі, бірінің үстіне бірі 

қо йылған үш-төрт орындық-

тың үстіне аузы шүберекпен 

кеп те тілген,  аяқ-қолы  бай лан-

ған айыпкерді отырғызады 

екен. Егер қажып, қалжырап, 

те пе-теңдікті ұстай алмай қал-

са, үс ті-үстіне қойылған орын-

дық тар теңселіп, ол биік тіктен 

бе тонды еденге құ лайды. Бұл 

тә 

сілден кейін аяқ-қолдары 

дар, миы на зақым келіп жүйке 

ау  руына  душар  бол  ғандар, 

тіп ті мерт болған дар да бар-

шы  лық  екен.  Осын дай  азап-

тан ке 

қал ған  қа зақ  жі гітін  тер геу-

шілер  бо сат  па ған дықтан,  сер-

жанттар  жау ап қа  жетектеп 

апа рып  жү ріп ті. 

Осындай сорақылық тар-

дан кейін көптеген кісілер 

атылып, асылып қалғандығын 

тілге тиек еткен зейнеткер 

заң 

– 60-жылдардан бастап жа-

зық 

сыз жапа шеккендердің 

ға атсалысқан азаматтардың 

бірі. Және әрбір істі ерекше 

ықы ласпен зерделеген ол зо-

балаң жылдардың зардабы 

жө нінде айтқанда, жанарына 

ерік сіз  жас  алады.

Ғалихан МӘУЛЕТОВ, 

Ме м  лекеттік  қауіпсіздік  ко-

ми т етінің  ардагері,  заңгер:

– Кеңес үкіметінің өз 

хал қына  деген  сұмдық 

геноцидінің басы өткен 

ғасырдың 20 жы лынан 

басталып, 1950 жыл-

дардың ор тасына дейін 

созыл ды.  Халықты 

жоспарлы түрде қырып-

жою шыңы 1937-38 

жылдарға келеді. 

Жазықсыз жазаланған-

дар дың саны мыңдап 

саналады. Бұл мәсе лені 

зерттеушілер олар дың 

саны Отан соғысында 

қаза тап қан боздақтар-

дан  ар тық  бол маса,  кем 

емес дегенді ай тып жүр. 

Бұған күмәндануға бол-

майды.

Мен 1963 жылдан бастап 

МҚК-ге қызметке орналасып, 

арнайы комиссия құрамында 

осы ойранды жылдары жа-

зық сыз жазым болғандардың 

құжаттарын зерттеумен айна-

лыстым. Және әр іске үңілген 

сайын үлкен тебіреніске түсіп, 

шара сыз дықтан  еріксіз  ба-

сыңды шайқайсың... Көптеген 

іспен та нысып отырғаным да 

бір қылмыстық іс материа-

лының ішінен НКВД басқар-

м асының бастығына жазыл-

ған, авторының аты-жөні 

көр  сетілмеген  бір  жапырақ 

қағазды оқыдым. Онда: «Сен, 

сенің жендеттерің, кінәсіз 

адам дардың қанын жүктеуді 

қа шан  тоқ татасыңдар,  сен-

дер ден де сұрау болатынына 

сенемін», – деген ызалы жа-

найқай жазылыпты...

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ

№92 (544) 31.05.2011 жыл, сейсенбі            

www.alashainasy.kz

3

e-mail: info@alashainasy.kz

– Қуғын-сүргін ақиқатының толық ашылмай отырғаны тарихшылардың 

енжарлығынан, болмаса осы тақырыпта ізденушілердің жоқтығынан емес. Біздегі 

арнайы органдар мұрағаттағы деректерді жасырады, қолға бермей, іріктеп, 

сұрыптап, «құпия» дегендерін алып қалуға тырысады. Сот орындары мен КГБ-

нің мұрағаттары әлі толық ашылып болған жоқ. Осыған байланысты біз көп 

нәрсені әлі біле алмай жүрміз. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың үйі нен 

тәркіленген дүниелері, әсіресе қолжазбалары қайда, не күйде екені белгісіз. 

Мысалы, Сәкен, Ілияс, Бейімбеттердің үйінен «Мынадай нәрселер алдық» де-

ген анықтама қағаздары да бар. Бірақ сол күйі қайтарылмаған. Мен кезінде 

Сәкеннің бірталай қолжазбасын іздеп, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бастығына 

дейін бардым. Сонда ол: «Өзін аямағаннан кейін, оның артында қалған 

қағаздарын аядық дейсіз бе?!» – деді. Бірақ мен оған сенбедім. Себебі үкіметтің 

тізіміне кір ген нәрсе жоғалуға тиісті емес. Тек бір қуыста әлі де жабық күйінде 

жатыр. Мен тек Сәкеннің мұрасын ғана емес, Алаш қозғалысына, қазақтың үлкен 

қай 

раткерлеріне қатысты материалдарды да сұрастырып көрдім. Жалғыз 

Алматының ғана емес, Мәскеудің, Санкт-Петербургтің, Қазанның мұрағаттарында 

да осы күнге дейін шеті бұзылмай жатқан нәрселер көп. Бірақ қазіргі 

ғалымдарымыздың сорлылығы соншалық, қай мұрағатқа кірсе де, әрқайсысы 

тек өзінің тақырыбына бай ланысты нәрсені ғана іздейді. Олай істемеу керек. 

Қазаққа, Қазақстанға қатысты нәрселердің барлығын мүмкіндігінше толық 

қамтып отыру керек. Сосын әл гі бір-бірінің үстінен арыз жазғандар соны не 

себепті жазды, қалай араздасты дегенді де анықтау керек.

Дайындаған Роза РАҚЫМҚЫЗЫ

БЕЙТАРАП ПІКІР

ЖАҢҒЫРЫҚ

ТАҒЗЫМ

Шолақ сайды толығымен қамтып жат-

қан төмпешіктер темір шарбақпен қор ша-

лып, бір шетінде басына ай тіккен мұ сыл ман 

жұртының ескерткішінен бастап, Айса 

пайғамбар үмбеттерінің қоңыраулы алып 

көк тасына дейін сап құрап, сес білдіріп тұр. 

Бұл – сонау ақсөңке аштық, қызыл қыр ғын 

тұ сында ашылып, кейін әскери тұт қын дар 

лагеріне арналған Спасск түр ме сін де қаза 

тапқандар жерленген азалы ай мақ.

Спасскідегі тұтқындар лагері мен қорым 

туралы газетімізде бұдан бұрын да жазған 

бо латынбыз. Көкөзектегі азалы қорымға 

жыл аралатып әлемнің түкпір-түкпірінен 

түрлі мемлекеттердің басшылары келіп, 

тағзым етеді. Бұрнағы жылы румындар 

келген, одан ертерек жапондар, Балтық 

бойы елдері, көрші орыстар, корейлер ке-

зе гімен келіп, гүл шоқтарын қойысады, 

әркім өз тілінде дұғасын қайырып, аруақ-

тар ға салауат тілеседі. Әр ұлт-ұлыстың на-

ным-сеніміне орай, ескерткіштері де ерек-

ше. 

Спасскідегі ескерткіштердің ең жаңасы 

әрі қазақ таным-түсінігіне етенесі – көр-

шілес қырғыз жамағайын қойған тас белгі. 

Қызыл мәрмәр баспалдақ үстіне тас тұғыр 

қондырылған. Жотасы жалдана қашалған 

тастұғыр үстіне шығыс халқына тән қиық 

қиғаш көз-жанары қойылыпты. Алып қара 

тас көздің алдын тікенекті сым темір тор лап 

тұр. Жалғыз һәм жабылмай қалған жа нар 

алдын торлаған тікенектен азалы заман 

зары аңқиды. Шығыстың қиық жанары 

нені көрмеді?! Көрері тікенекті сым темір 

ме еді?! Ал тас тұғыр етегіне қырғыз бай-

келер мынадай өлең жолдарын қа шап ты:

«Айдалган Лагерине Караганды, Капас-

та канча журок жараланды. Карек тер де 

кадалган тикенектин, Алдынан мүр зөлөрүн 

табаламбы?»

Қырғыз ақыны өз жүрегіне қашағандай 

қылып жазған жырынан, жанарға қадалған 

тікенектен тұтас ұлттың қайғысы сезіледі. 

Спасскідегі ескерткіштер бізге нені 

ескертеді? Әлемнің әр тарапына қуғын 

көріп айдалып кеткен, туған жерінен уыс 

топырақ бұйырмаған арыс ерлеріміздің 

басына біз осындай ескерткіш қоя алдық 

па? Ескерткіш орнатсақ, сол арыс та ры мыз-

дың басына дәстүр-салтымызбен барып, 

тағзым ету ойымызда ма?..

Көкөзектегі ескерткіштер 

нені ескертеді?

Қарағандыдан Алматы бағытына тартылған тас жолдың бойы 

ескерткішке толы. Ескерткіш болғанда да, күре жолдың қос қабағына тізілген  

жол апатынан қаза тапқан жандардың рухына қойылған көктастар бір төбе 

де, кеншілер қаласынан 35 шақырым қашықта жатқан Көкөзек 

қолатындағы әскери тұтқындарға қойылған ескерткіштер бір жосын.

ДЕРЕК-ДӘЙЕК

1944 жылдың 8 наурызында Қап тауларының етегін мекендеген бал қар лық-

тардың бірнеше ауылы 18 вагонға тиеліп, бір күн бір түнде Сарыарқадан бір-ақ 

шық қан. 37 мың балқарлық Қарлаг тұрғыны атанды.

Спасск қорымына ең алғаш болып ескерткіш белгіні 1987 жылы Жапон елінің 

аза маттары орнатқан болатын. Жапон елінің өкілдері «Біз әлі ораламыз, бауыр-

лар!» деп қашап жазған. Мұнда соғыс жылдары 22 мыңнан астам жапон азаматы 

түр меге  отырғызылған.

МӘСЕЛЕ

Қуғын-сүргін құрбандарына арналған 

мемориалдық кешендер неге жоқ?

Елбасының Жарлығымен 31 мамыр 

саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу 

күні болып бекітілді. Осы күні жер-жер лер де 

жұртшылық қызыл саясаттың құр бан да рына 

арналған ескерткіш жанына жи 

на 

лып, 

олардың рухтарына тағзым етіп, гүл 

шоқтарын қояды. Саяси қуғын-сүргін құр-

бан дарына арналған ескерткіштер Ақмо ла-

да, Петропавлда, Алматы облысында, Пав-

лодардың Екібастұзында, Батыс Қазақ стан 

мен Қарағанды өңірлерінде бар. Алай да 

еліміздің ең ірі әрі бетке тұтар екі қаласында 

саяси  қуғын-сүргін  құрбан да ры на  арналған 

мемориалдық кешен жоқ. «Еліміздің бас 

қалаларында саяси реп рес сияға арналған 

ескерткіштердің болмауы — елдігімізге сын» 

дейді  қоғам  қай рат кер лері.

Әшірбек СЫҒАЙ, қоғам қайраткері:

– Мен мұны енжарлық деп түсі не мін. 

Сондай-ақ мән бермеушілік, өт 

ке 

нін 

ұмытушылық деп айтар едім. Әйт пе се 

қазақтың қаймағы жиналған, саяси-

мәдени орталығымызда ес керт кіш қоюға 

не кедергі? Керек десеңіз, олар біздің ел 

болып, ұлт болып ұйы суы мызға қанын 

төкті емес пе? Со лар дың рухын ескеруді 

шенеуніктер ой лануы керек. Мен мұны 

көңіл бөл меу шілік деп білемін. Басқа 

ешқандай ке дергі көріп тұрғаным жоқ. 

Еліміздің бос тандығы мен келешегі үшін 

күрескен  оғ лан да ры мызға  Алматы  мен 

Аста на дан  үлкен  ме мо риалдық  кешен 

орнатуға тиіспіз. Өлген адам өлді, оларға 

еш қан дай марапаттың керегі жоқ. Біз со-

лар дың өмірін үлгі етіп, ұрпақты отан сүй-

гі штікке,  ұлт жан ды лық қа  тәрбиелеуіміз 

ке рек емес пе? Олар дың батырлығын, елі 

үшін жасаған жан қияр лық ерліктерін ке-

лешек ұрпаққа ама нат етіп қал дыр масақ, 

ол – біздің аза мат тығымызға сын.

Смағұл ЕЛУБАЙ, жазушы:

– Бұрын 31 мамыр ашаршылық жә не 

саяси қуғын-сүргін құрбандарын ес ке 

алу күні болып аталатын. Алайда не ге 

екені белгісіз, Парламент кейіннен 

«ашар шы лық» деген сөзді алып тастады. 

Осылайша ашаршылық құрбандары 

тасада қалып, саяси репрессия аталып 

жүр. Бұл жерде екеуін бөле-жарып қа-

рау ға болмайды. Себебі екеуі де – ста-

ли низм құрбандары. Ашаршылық та, 

қуғын-сүргін де қызыл саясаттың кесі рі-

нен болды. Сондықтан ашаршылық және 

саяси репрессия құрбандарына арнап 

мемориалдық кешенін салу – бүгінгі күн-

нің басты талабы. Бірақ мұның іске ас пай 

жатуының бірнеше себебі бар. Бі ріншісі, 

90-жылдардың  ба сында  эко но микамыз 

қирап, ел есін жинауы керек болды. 

Екіншісі – саяси себеп. Ол кездегі жағ-

дай ды  еліміздегі  басы лым дар  геноцид 

деп атап жүрді. Егер гено цид десек, онда 

ол бір халықтың бір халықпен жауласуы 

немесе бір ре жимнің бүтін бір халықты 

жоюы болып табылады. Онымен қоса, 

мұн 

ың арт жағында Кремль тұрды, 

сонымен қатар «біз – Ресеймен мәңгі 

 

Саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына қандай саяси баға беру керек?

жүктеу/скачать 3,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: