Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Нұрлан ерімбетов

Кинода бір кесе суды ыстық қылып 

беруінің өзі – қазақтың ыстық құшағын аң-

ғарт қандай. Кеңестің жандайшаптары аң-

ғал халыққа әдейі «адам жегіштер келеді» 

деп үркітіп, егер біреу қол ұшын созар бол-

са, оңбайтынын айтып ескертеді. Шаш ал 

десе, бас алатындардан қорқып қалған ха-

лық шынында жеріне жат біреулер кел ген-

де азып-тозған бала-шаға, шал-кемпірді 

ая ғанымен, көмектесуге батылы бармайды. 

Сол тұста басын қатерге тігіп, топ ішінен 

суы  рылып шыққан колхоз төрағасы Орын-

бай ақсақал болды. Осы рөлді ре жис сер 

Сламбек Тәуекел әу бастан-ақ ак тер Болат 

Әбділмановқа арнап жазып ты. 

Шығарма әуелі тек кәріс халқының та-

ри хы жайлы жазылса керек. Алайда ки но-

сце нарийді жазу барысында оның біршама 

ау қымын кеңейтіп, елімізге шоғырланған 

түрлі ұлттар, кәрістер, түрік, күрд, шешен, 

не 

містердің қалай келгенін, келгеннен 

ұй ғарыпты. О баста қазақ жеріне кәрістерді 

өлімге жібергенімен, біздің жерден олар 

өмір тауып, сондай-ақ күріш ша руа шы лы-

ғын дамытқаны фильмде шебер көрініс 

та бады. Ал неміс, еврей халқының саяси 

айыпты болып, жерімізге қуғындалып кел-

ген көзі ашық зиялылары музыка пәнінен 

беретін мұғалім, енді бірі есепші болып, өз 

пайдасын тигізгені шындық. Фильмде ол 

да қамтылған. Тағы бір тарихи жайт – осы 

уақытқа дейін теңдесі жоқ, бүкіл әлем пай-

да ланатын Калашников автоматын дүниеге 

әкелген автор, яки Калашников осы қазақ 

же рінен шыққанын фильмді көрген жұрт 

біле жүретін болды. Алматы облысы, Тал-

ды қорған қаласына қарасты Матай стан-

сы сында тұрған Калашниковтың ең алғаш 

қаруды ой лап тапқан кезде көрген қиын-

ды ғы,  қоғам ның  түсінбестігі  кинода  жақсы 

көр  се тіледі. 

Рөлдерде де еліміздің кілең мықты 

театр және кино актерлері: Орынбай ақ са-

қал – Болат Әбділманов, жұбайын – Назгүл 

Қарабалина, кеңестің қолшоқпары, пария 

бұйрығын орындауда тіпті өз ұлын ұстап 

берген Жылқыбайды – Нұрқанат Жақып-

бай, күріш тұқымын ала келген кәріс, басты 

кейіпкер Петр Пакті – Эдуард Пак, Ти тель-

баум ды – Яков Ломега, ал Жылқыбайдың 

өз қолымен ұстап берген ұлы Теміржанды 

белгілі әнші Бағлан Әбдірайымов сом дай-

ды. Сондай-ақ Дулыға Ақмолда, Ерлан 

Біләл сынды белгілі актерлер эпизодтық 

рөл дерді  жандыра  түскен. 

Ескі көше, көне көліктер мен кө-

не ғимараттар барлығы тура сол 

за манды көз алдыңа келтіретін ки-

но ны түсіруге барлығы үш миллион 

дол  ларға жуық қаржы жұмсалыпты. 

Аз да емес, көп те емес, есесіне, кө-

рер менге сыйлар әсері, тарихқа қо-

сар үлесі зор, сондай-ақ кассаның 

да бүйірін бұлтитуы бек мүмкін. 

Фильмнің тұсаукесері 30 мамырда 

Ас танадан бастау алып, Алматыда 

1 маусымда өтеді.

Мәриям ӘБСАТТАР

МҮДДЕ

кезеңде Семейде «Алаш» партиясының 

об лыстық комитеті, одан біраз уақыттан 

соң Алашорда үкіметі құрылып, Семейдің 

сол жақ бөлігі, Ертіс өзенінің сол жағалауы 

Алаш қаласы атанғанын, оның 1927 жыл-

дың күзіне дейін 10 жылға жуық осылайша 

ата лып келгенін бүгінде елдің бәрі біле 

бермеуі мүмкін. «Алаш» партиясының ор-

та лығына айналған Семейде атқарылған 

келелі істің бірі – «Абай» журналының шы-

ғуы. Айына екі рет араб графикасымен 

шық қан журналдың тұңғыш нөмірінде жа-

зылған «Журнал туралы» атты мақалада 

бас инициатор, «Екеудің» бірі, жазушы, 

қо ғам қайраткері, қазақтың тұңғыш кәсіби 

жур налисі Жүсіпбек Аймауытов бас ма қа-

лада былай деп жазады:

Журналдың бас редакторы Жүсіпбек 

Абайдың жан дүниесін қалай түсініп, 

қазақ 

«Алаш» үкіметін құрған азаматтардың да 

идеясы сондай болған. 

Ерлан САЙЛАУБАЙ,  Семей мемлекеттік 

педагогикалық институты тарих факу ль те-

тінің меңгерушісі, доцент:

– 1918 жылдың 28 қаңтарынан 

1919 жылдың соңына дейін Алашорда 

үкі метінің орталығы Семей қаласына 

ке ліп, жұмыс істеді. Сол кезде Семейде 

«Сарыарқа» де ген газет шығып тұрған. 

Тарихта қазақтың бол мы-

сын жоғалтпай, болашағына 

бір  адамдай  алаңдау шы лық-

пен қарап, жалпыхалықтық 

өрлеуді ойлаған нағыз ұлт-

жанды лек ХХ ғасырдың 

басында өтті. Олар «саусақ 

бірікпей, ине сілікпейді» деген 

қазақ мәтелін жүзеге асыруды 

ойлаған ел азаматтары, таң-

даулылар еді. Елдің мойнына 

түскен қатал тағдыр мен өзек-

ті мәселелерді бірігіп шешуді 

ойлаған әрқайсысы бір-бір 

министрге татитын Алаш ұл-

дары ұлт мүддесін қозғаған 

қыруар істерді атқарып, өз-

дері шығарған қазақ басы-

лым дары арқылы халыққа 

үндеу таратып отырды. Соның 

бірі – 1918 жылдың 4 ақпа-

нын да  Семей  қаласында 

жарық көрген «Абай» жур на-

лы. Бар-жоғы 12 нөмірі 

шыққан журналды шығарған 

қазақтың қос кемеңгері 

Жүсіп бек пен Мұхтар «Екеу» 

деген атпен мақала соңына 

қолдарын қойып отырған. Ол 

екеуі не себепті «Екеу» деген 

атпен шықты? Екеуінің тізе 

қосуына не себеп?

Қазақтағы «ЕКЕУ» кімдер?

Ә.Бөкейханов: «Алаш идеясының түпкі 

негізі – Абайдың на қыл сөздерінде (қа-

ра сөздерінде) жатыр» деді. Ол кезде 

еуропалық  дәстүрдегі бүркеншік есім-

мен материалдарды жа рия лау,  әсіресе, 

әдеби аспектіде болды. Не себепті 

«Екеу» деген атпен шыққаны жө нін де 

нақты жазып қалдырмаған. Бірақ сол 

кез дегі  материалдарға  қа рай тын  бол-

сақ: 1) Екеуі Алаш же тек шілерінен са-

лыс  тыр ма лы түрде жас болды. 2) Екеуі 

әдеби тұр ғы да ниеттес, типтес болды. 

ТАҒДЫР

Қазақ автономиялық республикасы одақ-

тық республика мәртебесін алды, еліміздің 

жаңа Конституциясы қабылданды, бес-

жыл дықтың алғашқы жоспары жасалып, 

Түрік сіб теміржолының құрылысы мер зі-

мінен бұрын аяқталды. Еңбек жолын қа ра-

пайым мұғалімдіктен бастаған Ұ.Құ лым-

бе тов  ха лық тың  тыныс-тіршілігін,  тұр мы-

сын жете білетіндіктен де ел өміріне аса 

қажетті  са ла лар ды  дамытуға,  мектептер 

мен жоғары оқу орындарын, өндіріс ошақ-

та рын ашуға көп көңіл бөлді. Өз ісін жетік 

меңгерген, ұйым 

дастыру қабілеті зор 

Ұзақ  бай  Құ лым бетов  Голощекиннің  ауыл 

ша 

руашылығын басқарудағы солақай 

сы шықты. 

Ұ.Құлымбетов сондай-ақ Карлаг, 

АЛЖИР сияқты өлім лагерьлерінің Қазақ-

стан жеріне қоныс тепкендігін де құп та ма-

ған. Бір таңғаларлығы, ол өзі жан-тәнімен 

қарсы болған сол АЛЖИР-де кейіннен 

оның жан  жары Әйеш Құлым бе това да 

жа зықсыздан-жазықсыз сегіз жыл отырған. 

Яғни Ұ.Құлымбетов «рыковшыл», «троц -

кий шіл», «елін Жапонияға, Қытайға сат-

қан» деген айыппен ұсталған бойда, оның 

от ба сына қатысты да үлкен әді лет сіздікке, 

аяу сыздыққа жол берілген. Бұл жөнінде 

Құ лым бетовтің қызы, ҚР еңбек сіңірген 

қай рат кері  Орынша  Қарабалина-Қазы-

бае ва  былайша  әңгімелейді: 

– Анамыз лагерьде көргені, басынан 

өткен-кеткені жөнінде тіс жарып ештеңе 

айт қан емес. Сұрасақ, «менің жанымды 

ауырт  паңдар» деп, оны есіне түсіргісі кел-

мей  тінін аңғартатын. АЛЖИР туралы әң гі -

ме лердің шет-жағасын мен анаммен сон-

да бірге отырған Т.Жүргеновтің әйелі Дә-

меш апайдан естідім. Ол кісі дәрігер 

болатын. Әскери қызметте жүрген кезін-

дегі орыс шәкірттерінің бірі лагерьді тек се-

ру ге  бар ға нын да  Дәмеш  апайды  тұтқын-

дар дың дәрі ге рі етіп қойып кетіпті. «Содан 

қолымнан кел генше әйелдердің бәріне 

бюллетень жазып беріп, жұмысқа шығар-

май, 1-2 күн нен тынықтырып жүрдім. Бі-

рақ Әйеш жең гей ге жазып берейін десем, 

ол кісі: «Құ дай дың басқа салғанын кө рер-

міз. Бір кезде қы зық көрдік. Енді осыны да 

көрсін деген шығар. Ешқандай бюллетеннің 

керегі жоқ», – деп алмады. Ол кісінің бір 

күн де дем ал ғанын көрген жоқпын», – де-

ді. Шешеміз 1938 жылы кеткеннен 1946 

жылы ғана қайтты. 

Әкеміздің інісі Жолмұрат ағасы ұсталған 

кезде  қашып,  Қара қал пақ станның  Мойнақ 

қаласына барған екен. Кейін нен сәл есін 

жинағаннан кейін аға сы ның жан-жақта 

қал ған ба лаларын, басқа да біраз туыс тар-

Жадыра ЖҰМАКҮЛБАЙ

Роза ҚАРАЕВА

«Жерұйық» көрем десең...

ЖАҢА ФИЛЬМ 

ды жинап, өз жа ны на ал-

ды.  Үлкеніміз  Кә би ра  ол 

кезде КазГУ-дің хи  мия фа-

культетінде оқи тын. Сол екі 

арада  соғыс  бас  тал ды. 

Бас қа елде жүр се де, жа-

ман аттан арыла алмаған 

Жол мұ рат ағамыз «не өле-

йін, не бұл аттан ары лып 

ке лейін» деп, со ғысқа ба-

руға тілек біл дірді. Бірақ 

қанша рет сұ ран са да, «ха-

лық жауының інісі» деп 

алмай  жүрген.  Ақы   рында 

он бірінші арызы қа был да-

нып, 1943 жылы со  ғысқа 

аттанды. Әскерге кете 

тін 

күні  ол  кісі  бар лы ғы мыз-

жи нап, өртеді. Со сын өзі 

көр ген қиын дықты біз көр-

ме сін, «халық жауы ның ба-

ла лары» деген ат алдағы 

өмір лерінде  аяқ  та ры нан 

шал масын  де ген  ниет  тен 

туған  амалсыз  әре   ке ті  еке-

нін айтып, біз ден ке ші рім 

сұрады. Сөй 

тіп, те 

гімізді 

Қа рабалина болып шыға 

келдік. Ал Жол мұрат ағамыз 

май дан нан  қайтып  орал-

ған жоқ...

 Тағдырдың теперішін 

жастай көріп, ерте есейген 

Ұ.Құлымбетов перзенттері күнкөрістің 

қиындығына байланысты сол тұста екіге 

бөлінеді. Ол кезде КазГУ-ді бітіріп, Ақсуда 

мұғалім болып істеп жүрген Кәбира 

бауырларының біразын өзімен алып кетеді 

де, біразы нағашы әпкелері Зылиханың 

жанында, Мойнақта қалады. Әйеш апай 

түрмеден босағаннан кейін сол жақтағы 

бала ла рының  қолына  барады. 

«Біз анамызды 1953 жылы ғана көрдік, 

– дейді Орынша Қарабалина-Қазыбаева. 

– 1957 жылы мен тұрмысқа шыққаннан 

бастап олар бері қарай жылжи бастады, 

Ташкентке келіп тұрды. Анамыз бәріміздің 

ортамызда жүрді, жаздай Ақсудағы 

Кәбира, Ақтөрелерге, Алматыдағы маған 

келіп жатып, қысқа қарай Ташкентке, 

Бостанға кететін еді. Сөйтіп жүріп, 1973 

жы 

«Мен енді Ташкентке бармаймын, ауырып 

келдім, Алматыда, сендердің қолдарыңнан 

шығамын», – деді. Содан көп ұзамай 

қайтыс болды. Қазір Кеңсайда жатыр. 

 Орынша Ұзақбайқызының айтуынша, 

Әйеш Құлымбетова өте салмақты, сабырлы 

адам болған. 1898 жылы Ақтөбе об лы-

сының Ырғыз ауданында Оспан атты ор-

таша шаруаның отбасында дүниеге келген 

ол Ұзақбай Желдірбайұлына 16 жа сын да 

тұрмысқа шыққан. Өз бетінше хат танып, 

сауатын ашқан. Тазалыққа, жи нақылыққа 

ерекше мән берген Әйеш апай дың берет 

киіп түскен бір суретінен оның қалалық 

мәдениетті үйренгендігі де аңғарылады. 

Өкінішке қарай, Ұзақбай Құлымбетовтің 

де, Әйеш апайдың да сол тұстағы суреттері 

кезінде түгелдей дерлік жойылған. «Бірақ 

кейіннен анамыз өле-өлгенше жанымызда 

жүрді. Бір қызығы, бірге суретке түспеппіз, 

ескермедік пе, әлде жағдай солай болды 

ма, түсініксіз», – дейді Орынша апай. Бұған 

бір жағынан Әйеш Оспанқызының тұйық 

мінезді, қатаңдау тәртіптің адамы болғаны 

да себепкер болса керек. Күні бойы 

қызметтен босамайтын балаларының 

үйдегі оны-мұны шаруаларына мүмкін ді-

гінше көмектесетін ол көбінесе сыртқа 

шығып жүргенді ұнатады екен. Түрмеден 

келгеннен бастап дүниеден өтер-өткенше 

намаз оқыған. Анасы жайлы әңгімелей 

отырып, Орынша апай: «Бір айта кетерлігі, 

АЛЖИР туралы түсірілген деректі фильмде 

бұл кісінің аты-жөні мүлде бас 

қа 

жазылып кетіпті. Тағы бір деректерде аты 

«Әйеш» емес, «Айша» болып жазылып 

жүр. Ша ма сы қазақша жаза алмайтындар 

кезінде со лай бұрмалап жіберсе керек», 

–  деп  ес кер тіп  өтті. 

Әйеш Оспанқызы өзінің АЛЖИР-дегі 

кезеңі туралы: «Мен онда қой бақтым. 

Қойды түнде бақтым» дегеннен басқа 

ештеңе айтпапты. Және бір айтқаны: «Ме-

нің Құлымбетова екендігімді білгеннен 

кейін сол жердегілердің барлығы, әсіресе, 

әртүрлі қызметтегі қазақтар маған көп кө-

мек берді, жеңіл жұмыстарға жіберіп 

жүрді. Қандай тажал, қандай зұлмат келсе 

де, адамгершілігінен айнымайтын адамдар 

бар екен, маған солар ымменен жақсылық 

жасап жүрді» болыпты.

Қарапайым ғана жанның бұл өмірде 

көрген бүкіл теперішін сабырға, ақылға 

жеңдіріп, адамдардың қиянатын емес, 

жақсылығын жалау етіп, баса айтып өтуі, 

ұмытпауы қандай ғажап... 

Екеуінің идея лық тұрғыда ой-пікір ле-

рінің бір болуы, ұлт тық сипаттағы көз-

қа растарының түзу бо луы. Мысалға, 

Жүсіпбек қазақтың ал ғаш қы романы 

«Ақбілектің» авторы, Мұх тар әдебиетке 

енді қалам тарта бастаған жас жігіт; 3) 

Еке уінің бірден бадырайтып өз атта ры-

мен шығуы олардың алдарындағы 

 

 

А.Бай тұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Ду-

латов сынды аға буын корифейлер тұр-

ғанда, үлкенді басып өткендей болуы 

мүмкін. «Біз де бармыз, біз де өсіп келе 

жатырмыз» де 

ген сипатта, аттарын 

бадырайтып көр сет пеу үшін кішіпейілдік 

құрметпен «Екеу» де 

ген бүркеншік 

есім мен шыққан; 4) Екеуінің есімі қатар 

тұрды. Тіпті Семейде Алашорда үкіме-

тін де қызмет еткенде, бір үйде тұрды. 

Қырықбай АЛЛАБЕРГЕН, С.Торайғыров 

атындағы Павлодар мемлекеттік уни вер-

си тетінің кафедра меңгерушісі, тарих ғы-

лымының докторы, профессор:

– Абай журналын шығару мәселесі 

ал ғаш 1914 жылы қаралған. Мүмкіндік 

бол май, тек 1918 жылы шықты. «Екеу» 

қа лай болғанда да халықтық басылым 

шы ғаруға күш салды. Екі дарынның ой-

ларының бір жерден шығып, бір салада 

қыз мет етуі қазақтың «екі қошқардың 

басы бір қазанға сыймайды» деген ойын 

теріске шығарып отыр. «Өмір сүр сек, бір 

тудың астына жи на лып өмір сү реміз» 

деген  барлық  Алаш  аза мат та ры ның 

«Алаш» партиясын құ ру дағы идеясы.

Футбол ардагерлері мен көнекөз жанкүйерлерінен Кеңес Одағы 

тұсында Алматыға әйгілі орыс бапкері Николай Старостиннің жер 

аударылып келгені туралы естіп қалып едім. Шынымен-ақ, орыс 

футболшысы Мәскеуде осындай қуғын-сүргінге ұшыраған ба?

Файза Ә., Ақмола облысы

Футболдан Мәскеудің «Спар та гы-

ның» негізін қалаушы болып табылатын 

әйгілі орыс футболшысы һәм хок кей-

шісі Ни 

ко 

жылдары Ал ма тыға жер аударылып 

келгені рас. Қа зіргі «Тастақ» шағын 

ауданында  тұ рып ты.  Оның  өмірбаянын 

ашып оқы саңыз, 1952-1953 жылдары 

«Ди на мо» (Алматы) клубында еңбек 

еткенін бі ле аласыз. Ал көпшілікке та-

ны мал осы маман не үшін жер ауда-

рылды, ол – нақ ты айқындалмаған, 

ұзақ әңгіме. Әр түрлі себептер мен тұ-

жырымдар  ай ты луда.  Мә селен,  со-

лардың бірінде «спорттық тауар лар 

ұрланып, олар «Спартак» қоға мы ның 

дүкені  арқылы  са тылымға  шы ға ры лып 

отырған» де лінсе, кейбіреулер «әс-

кери-комиссармен бірігіп, әскери қа-

та  ры на  барғысы  кел ме ген дерден  пара 

ал ған» деген. Тіпті «Динамо» спорт қо-

ға мының  бас шы сы  «Л.Бериямен  фут-

бол ойнап, алдап кетіп, шымбайына 

әб ден ти ген» деген қауесет те бар. Ол 

– ол ма, ин тер нетте тіпті «Сталинді өл-

ті руге  дайын дал ғандардың  бірі  ретінде 

айып талған» деген дәлелсіз болжам да 

бар.

Николай Старостиннің өзі Алматы 

бірінде «Алматы – жасыл желекке бө-

лен 

ген әсем қала. Таңғалатыным, 

маса жоқ. Кө леңкеде жатып-ақ, ал ма-

ны үзіп жей бе ресің» деген.

Жақсылықты жалау еткен ғазиз жан

Қазақ елінің мем ле кет-

ті гін нығайту, әл-ауқатын 

арттыру, өндірісін, ғылым-

білімін өркендету жолында 

үлкен күш-қайрат жұмсаған 

көрнекті мемлекет қайраткері, 

қазақ үкіметінің тұңғыш төр-

аға ларының бірі Ұзақбай 

Құлымбетов өткен ғасырдың 

басында елімізде орын алған 

аса маңызды әлеуметтік-