58
характерлер қақтығысының табиғатынан шығып жатады. Комедия жанры
поэтикасының шарттылығы бойынша жағымсыз кейіпкерлер түптің түбінде
бармақ шайнап, қателігін
мойындайды, жеңіліп тізе бүгеді, сөйтіп адал ниет, ақ
тілек, әділ іс салтанат құрады.
Өмір құбылыстарын, адам мінездерін ашу үшін комедиограф оқыс
оқиғалар, күлкілі жайттарды шығармада шебер пайдаланады.
Бұл орайда, Н.В. Гогольдің бір кезде А.С. Пушкинге жазған: «Рақым
етіңізші, бір сюжет беріңізші маған, күлкілі ме, күлкісіз бе, әйтеуір бір таза
орыс анекдотын айтып беріңізші. Комедия жазғым келіп қолым қышып жүр»,
(Н.В. Гоголь. Полн. собр. соч., т. 10, М., 1940, с.375) – деген сөздері еске түседі.
Ғасыр басында қазақ әдебиетінде комедияның шағын формалары кең
өрістеді. Әлеуметтік-экономикалық,
мәдени-саяси, отбасылық-тұрмыстық
өзгерістер бұл жанрдың мүмкіндіктеріне сәйкес келіп, түрлі сюжеттер,
водевильдер, интермедиялар, сахналық көріністер туды. Олар қоғамдық санасы
ояна бастаған қазақ еңбекшілерін эстетикалық-саяси тұрғыдан тәрбиелеуге көп
қызмет еткенін зерттеушілер Т. Нұртазин (1967), Ә. Тәжібаев (1976), Р.
Рүстембекова (1975), С. Ордалиев (1964) дұрыс көрсеткен болатын.
Алғашқы қазақ комедияларында, Бейімбет Майлин, Жұмат Шанин
туындыларында фарс, скетч, водевиль элементтері аралас-құралас жүргендігін
көру қиынға соқпайды. Халықтың күлкілі әңгімелерінің
сюжетін пайдалана
отырып жазылған бұл шығармалар өз кезеңінің көкейкесті талаптарына жауап
беріп, көрермендерді ащы күлкі, өткір әжуа, уытты сықақпен тәрбиелейді,
эстетикалық ләззат берді, көпшілікке етене таныс, қастарында жүрген
Мырқымбайлар мен Айдарбектер, Тарсықбайлар сахнаға шығып, тірі қалпында
сөйлеп кеткенде, бұрын ондайды көрмеген көшпелі ауылдың адамдары
ауыздарын ашып, көздерін жұмды. Әсіресе,
Қалыбек Қуанышбаев сынды ел
арасында «Жынды қара» атанған ұлы актер ойыны қыран жапқандай күлкіге
қалдырар еді.
Қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты, мәдени-этикалық
дәстүрлерге сәйкес, белгілі таптық идеологиясына орайлас комедия негізгі
жанрлық ерекшеліктерін сақтай отырып, нақты тарихи көркемдік мазмұнға ие
болмақ, сөйтіп идеялық-эстетикалық қызмет атқармақ.
Әлемдік теориялық еңбектерде комедияның сан алуан түрлері айтылады:
лирикалық, қаһармандық, отбасылық-тұрмыстық, сатиралық,
комедия-
буффонада, комедия-фарс т.б.
Әлемдік комедия тәжірибесін ескеріп, ең бастысы, ұлттық әдебиетіміздің
материалдарына, тарихына, қазіргі әдеби процеске сүйене отырып, қазақ
комедиясын екі үлкен топқа бөліп қарауды дұрыс санаймыз, олар: а) сатиралық
комедия; б) лирикалық комедия.