С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
§ 33. Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдері
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 33. Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдері
1. Түрік османдардың араб елдерін жаулап алуы. 2. Осман империясының құрамындағы Ирак пен Шығыс Аравия. 3. Сирия мен Ливия — Осман империясының құрамында. 4. Түріктер кол астындағы Солтүстік Африка. 5. Түріктер кол астындағы Египетте кейінгі орта ғасырларда қолөнері мен сауданың дамуы. 6. Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдерінің мəдениеті. XVI ғасырдың басында араб елдері түріктер шапқын- шыншылығына ұшырады. Месопотамияны басып алған соң І-Селим /1512—1520/ сұлтанның əскері Сирия, Ливия жəне басқа мамлюктер кол астындағы араб облыстарын жаулап алуға аттанды. Түріктер мен мамлюктер армиялары 1516 жылғы тамызда Халебтін Солтүстігінде бетпе-бет кездесті. Бұл шайқаста каруы жағынан да, соғысу тактикасы жағынан да басым осман армиясы жеңіске кетті. Мамлюктер армиясы талқандалып, үкімет басшысы Кансу Гури шайқаста қаза тапты. Қазан айының ортасында түріктер Дамаскті басып алды. Сөйтіп, бүкіл Сирия түріктер қол астына көшті. Түріктер жаулап алушылығының жеңілдеуінің бір себебі жергілікті халықтардың мамлюктерді өздерін қанаушы деп са- науында болды. Сондықтан олар түріктерді өздерін азат етушілер ретінде қарсы алып отырды. Тек Египетте ғана мамлюктер барлық күштерін жинап, қатты қарсылық көрсете алды. Бірақ түріктер мамлюктер əскерінің бұл қарсылығын басып, 1517 жылдың басында Каирды алды. Түріктер Египетті басып алған соң Меккенің басшысы сұлтан Селимге елшісін жіберіп, оған бүкіл Хиджаз облысының бағынатындығын білдіріп, адал болуға ант берді. 1538 жылы түріктер Аденді /Меккеден де төмен, оңтүстікте/ де басып алды. Оның алдында, 1534 ж. түріктердің Ирак үшін Иранмен соғысы жеңіспен аяқталды. Сөйтіп, ХVІ ғасырда арабтар қоныстанған Ирак, Сирия, Ливан, Палестина, Египет, Хиджаз /Сауд Аравиясы/, Алжир, Ливия, Тунис Осман империясының құрамына енді. Түріктер барлық жерлердің, шаруашылықтың есебін анықтап, олардан алынатын салық мөлшерін белгіледі. Барлық басып алынған араб елдері пашалықтар мен эйалеттерге /уалаят/ бөлінді. Сирия үш провинцияға: Дамаск, Триполи, Халебке бөлінді. Иракта Бағдад, Басра, Мосул уалаяттары құрылды. Египет өзінше жеке пашалыкка бөлінді. Иемен, Бахрейн /Аравия/, Ақ /Палестинада/ пашалыктары құрылды. Əр облыстың басында пашалар тұрды. Пашалардың қарамағында жергілікті көмекші отрядтармен қатар сұлтанның тұрақты армиясының бөлімдері болды. Мысалы Багдад эйалетінде 12 мыңдық янычарлар орналасты. Ал пашаның қасында тағы да үш мың қарулы жауынгерлер болды. Пашалыққа 1-2 жылға тағайындалатын, бірақ көптеген пашалар əлдеқайда ұзақ қала беретін. Əр пашалыктың, эйалеттің бағыныштылығы əртүрлі болды. Бағдад, Басра, Лахса /Азияда/, Египет, Тунис, Алжир, Триполи / Солтүстік Африка/ салық төлеп тұрды, ал ішкі құрылысы, тəртібі бұрынғысынша қала берді. Тек Бағдад эйалетінде біраз өзгешіліктер болды. Ол 20 санжақка бөлінді. Оның 8-інде түріктік жер иеленуші- лік тəртібі үстемдік етті. Дамаск, Триполи /Сирияда/, Халеб, Мосулдағы көптеген жерлер түрік феодалдарына үлестіріліп берілді /тимар, зеаметтер ретінде/. Ирак Османдық түріктер мен сефевидтік Иран арасындағы күрес аренасына айналды. 1516 жылы жоғарғы Месопотамия кызылбасылардан тазартылып, Осман империясы- ның құрамына қосып алынды. Орталық жəне оңтүстік Ирак Иран- ның қол астында қала берді, 1516 жылы түріктер Бағдадты басып алды. Сунииттік, шииттік ағымдарға бірдей бостандық берілді. 1546 жылы Оңтүстік Ирак Осман эйалетіне айналды. Оның орталығы Басра қаласы болды, 1550 жылы түріктер Португалияның Парсы шығанағындағы маңызды порты Аль-Катифты басып алды. Бірақ оны ұзақ ұстап тура алмады. 1555 жылғы Амасиядағы бейбіт бітім бойынша сефевидтер Ирактағы түріктер үстемдігін мойындады. 1574—1595 жылдардағы Мосул провинциясында заң бойынша жердің ең төменгі /аз/ мөлшері 40 қадамға /ені, ұзындығы/ тең денюм 348 349 болып табылды. Ал суармалы, құнарлы жерлердегі шаруалардың толық үлесі 80 денюмге теңелді. Ол үлес “чифтилик” деп аталды. Нашар жерлердегі чифтилик мөлшері 150 денюм болды. Егер кімде- кім өз үлесін игермей, тастап кетсе, бос қалдырса, ол 75-тен 300-ге дейін ақша төледі. Толык үлесі бар мұсылмандар 50 ақша төледі. Əр үй 3 күндік /аптасында/ барщина өтеуі тиіс болды. Оның əр күні 2 ақшаға бағаланды. Жиналған бидайдын 1/5, кара бидайдын 1/6, арпаның 1/7 бөлігі салық ретінде өткізілетін. Малшылардан да салық жиналды. Мосулда əр 100 қойдың біреуі, ал келімсектерден — екеуі алынатын. Малшылар қыста өз жерінде қыстап шықса, əр 300 қойдың біреуін беретін болды. Салық бал ұяларына да, диірмендер мен алма ағаштарына, жүзім, мақта егістеріне де салынатын. Қалыңдық үшін де салық салынатын. Күйеуге тиетін қыздардың əкесі 60 ақша, жесір əйелдің əкесі /туысы/ 30 ақша төледі. Бұл ақшаның жартысы ірі жер иесіне, жартысы қазынаға кететін. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|