С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

110
111
Тамерлан, немесе Темір-бек, 
Юань əулетінен шыққан император (1295—1307)
Сөйтіп,  шіркеу  феодалдары  байи  түсті.  Ақыры  1327  ж.  монғол 
өкіметі монастырлардың шаруалар жерлерін сатып алуына тыйым 
салған жарлық шығарды.  
Қолөнері мен сауда бірлестіктерінің онан əрі өсе түсуін монғол 
басқыншылығы тежей алмады. Марко Полоның /ХІІІ ғ. Венециандық 
саяхатшы/ дерегі бойынша Ханчжоуда 15 сауда қолөнер бірлестігі 
болған. Оның əрқайсысы өз қоластына өте көп үйлерді біріктірді. 
Монғолдар билігі кезінде бұл бірлестіктер бұрынғыдан əлдеқайда 
көп еркіндіктер алып, онан əрі нығая түсті.
Қолөнершілер мен саудагерлер басқыншыларға тауарларының 
едəуір бөлігін тегін беруге мəжбүр болды. Кейін натуралды салық 
ақшамен ауыстырылды. Қолөнершілер мен саудагерлерге салына-
тын салықтың мөлшері олардың мүліктерінің мөлшеріне байланы-
сты болды. Монғолдар салықты бірлестікке салатын, ал бірлестік ол 
салықты өз мүшелерінен өндіріп беретін. 
Қытай жекелеген аудандарды басқаратын əскер басшыларының 
талантаражына салынды. Жергілікті жерді басқаратын монғолдық 
əскер басы заңдармен, тіпті ұлы ханның жарлықтарымен де 
есептеспеді. Мұндай қанаудың күшеюі, талантараждар қаражат 
саласына да зиянын тигізді. Монғолдықтар алғаш қағаз ақшалар 
шығарып, олардың құнын əр түрлі жарлықтар күшімен сақтап 
қалуға тырысты. Бірақ бірте-бірте ол жарлықтар орындалмай, 
қолдан жасалған ақша көбейіп кетті, сөйтіп, ақша құнсызданды. 
Тауарлар қымбаттап, халықтың қайыршылануы күшейді.
ХІV ғасырға қарай монғол басқыншыларының Қытайдағы билігі 
əлсірей бастады. Біртұтас Монғол империясының орнына бұл кез-
де төрт Монғол мемлекеті құрылған болатын. Монғолияның өзімен 
Маньчжурия, Қытай, Тибет төртеуі сол мемлекеттердің бірі — «Ұлы 
хандар мемлекетінің» құрамына кірді. Биліктің əлсіреуі Қытайдағы 
монғол ақсүйектердің арасындағы алауыздық пен таластартыстан 
асқына түсті.  ХІV ғасырдың басынан таққа үміткерлер арасындағы 
күрес шиеленісті.
Қытай халқының басқыншыларға қарсы наразылығы күннен-
күнге өсе түсті. Барлық ауыртпалық қарапайым халықтың — ша-
руалар мен қолөнершілердің үлесіне түскендіктен ең алдымен шет 
елдік басқыншыларға қарсы наразылықты солар білдіретін. Қытай 
феодалдары да биліктен шеттетілгендігі үшін, жер иелігінен айы-
рылып қалу қаупінің сақталғандығы үшін монғол басқыншыларына 
наразы болды.  
1343 ж. Гуандун мен Хунанда ірі көтерілістер болды. 1348 ж. 
қытай қашқындарының флоты оңтүстіктегі теңізде үкімет флотын 
талқандады. Қытай халқының монғол хандарымен ашық күресі, 
əсіресе ХІV ғасырдың ортасында, Тоған-Темір билігі кезінде күшей-
ді. Шаруалардың бұқаралық қозғалысына 1350—1351 жылдардағы 
табиғи апат — Хуанхэ өзенінің тасып, арнасынан шығып кетуі 
түрткі болды. Хэнань, Хэбэй жəне Шаньдун провинцияларының 
ұланғайыр аудандары судың астында қалды. Бұл апат халықтың 
шыдамын тауысты.
1351 ж. Тоған-Темір қорғаныс дамбаларын тұрғызуға барлық 
халықты тартуға жарлық шығарды. Халық құрылыс жұмыстарына 
шығудың орнына монғол ханына қарсы көтеріліске шыға баста-
ды. Цзянсу провинциясындағы көтерілісті Ли Эр, Хубэй про-
винциясындағы көтерілісті Мын Хай-ма басқарды. Солтүстік шы-
ғыста «Бойлянь Цзяо» («Ақ лотос») деген құпия қоғам монғолдарға 
қарсы үгіт-насихат жүргізіп, қастандық əрекеттер ұйымдастырды. 
Оның мүшелері Шандундегі көтеріліске қатысты. 

112
113
Монғол басқыншыларына қарсы күресте Қытай тарихындағы 
əйгілі «Қызыл орамалдылар» көтерілісі шешуші рөл атқарды. Олар 
бас киімдеріне қызыл шүберек байлап жүретіндіктен солай атал-
ды. Олардың құрған əскері «Қызыл əскерлер» деп аталып кетті /
хун цзюнь/. Оның негізін «Ақ лотос» сектасының мүшелері құрады. 
«Қызыл əскерлерді» Лю Футун басқарды. Қызылдар Цзинань, 
Кайфын, Баодин, Датун қалаларын алып, астанаға қауіп төндірді. 
Хубейдегі көтерілісті император деп жарияланған, шыққан тегі 
жағынан шаруа Мин Юйчжень басқарды. Бірақ бұл көтеріліс 1361 
жылға қарай басылды. Көтерілісшілер арасында əсіресе аньхуэйлік 
Чжу Юаньчжан басқарған отряд өте зор табыстарға жетіп отыр-
ды. Ол отряд 1354 жылы құрылған еді. Бұл отрядтың қатарына 
талқандалған қызыл əскерлердің қалдықтары келіп қосылды. 1363 
жылы Чжу Юаньчжан жасақшылары Янцызы алқабын басып алды. 
1368 жылы оның отряды Пекинді монғолдардан азат етті. 
Нанкинде Чжу Юаньчжан император деп жарияланды. Ол таққа 
отырған жаңа Мин əулетінің (1368—1644 жылдары) негізін қалады. 
Қытайдағы ең соңғы монғол əміршісі Төгон-Тимур /Шуньди/ елден 
кетуге мəжбүр болды. Соғыс кезінде Чжу Юанчжан шаруаларды 
салықтардың көбінен босату туралы уəде берді. Соғыс біткен соң 
бұрынғы монғолдық əулетке қараған жерлерді мемлекеттікі деп 
жариялады. Шаруалардың едəуір бөлігі жерге ие болып қалды. 
Шаруалардың бұрынғы қарыздары жойылды. Салықтар мөлшері 
азайтылды. Кейбіреулері салықтан уақытша босатылды. Тұқым, 
құрал-сайманды қарызға алды. Бос жатқан жерге қоныстанған ша-
руалар үкіметтен көлік ретінде ірі қара мал да алды. Бос қалған 
үйлер халыққа тегін берілді. Осы шаралар ауыл шарушылығының, 
шаруалардың жағдайын жақсартуға ықпал етті. 
Жаңа император барлық жеке меншік жəне мемлекеттік жердің 
есебін қайта жүргізді. Есеп жүргізілген кездегі шаруалар сол 
отырған жерлеріне бекітілді. 
Қолөнершілер де елеулі жеңілдіктер алды. Қытай халқының ал-
дына тұт ағашын, кендірді көп өсіру міндеті қойылды. Көпестердің 
тиімді сауда жасауына жағдай жасалды /еркін жүріп-тұруға рұқсат 
етілді, салық азайды.../. Сөйтіп, аудандар арасындағы экономикалық 
байланыс нығайды. Фарфор мануфактурасы мемлекет қарамағына 
алынды. Онда басыбайлы шаруалар істеді. 1375 жылы жаңа қағаз 
ақша шығарыла бастады. Кейін қайтадан металл ақшаға көшті.
1398 ж. Чжу Юань-чжан өлген соң сарай ақсүйектері таққа оның 
баласын отырғызбай, немересін отырғызды. Бірақ бұрынғы ұлы 
хан астанасы Даду (Ханбала) қаласын иемденуші ықпалды князь, 
Чжу Юань-чжанның  баласы Чжу Ди 1403 ж. төңкеріс жасап, им-
ператорды тақтан түсірді де, өзін император деп жариялады. Ол 
Даду қаласында қала берді де, 1421 ж. оны Бэйцзин (еуропалықтар 
«Пекин») деп атады. 
Өзі билік құрған 1403—1424 жылдарды Чжу Юнлэ — «мəңгілік 
қуаныш» жылдары деп атады. ХІV ғасырдың аяғында империя 
халқының саны шамамен 60 млн. болды. (ХІV ғасырдың 40- жыл-
дарында чумадан Қытайдың 75 миллион халқы қырылып қалды).
Чжу  Ди  өте  белсенді  сыртқы  саясат  жүргізді.Ол  саясат  елдің 
қорғаныс қабілетін нығайтуға бағытталды. Чжу Ди билігі кезінде 
моңғол хандарымен күрес онан əрі жалғасты. Енді Қытай қорғаныс 
емес, шабуылға шықты. Бірақ Цю Фу басқарған қытай əскері 1409 
ж. Керулен өзеніндегі шайқаста моңғолдардан жеңіліп қалды. 
Келесі 1410 ж. қытай əскері Онон өзеніндегі шайқаста жеңіске жетті. 
Төле өзенінде Қытай əскері батыстық моңғолдар — ойраттарды 
талқандады. 
ХV ғасырдың басында Мин империясының ұланғайыр Темір 
державасымен қатынасы шиеленісті. Чжу Ди Темірге елшілік 
жіберіп, оның Қытайға тəуелділігін мойындауын, салық төлеп 
тұруын, жіберілген елші Анды тез қайтаруын талап етті. Ол талапқа 
жауап ретінде Темір қытай елшілігімен қоса сауда керуенін де 
кері қайтармай, ұстап қалды. 1404 жылдың қараша айында Темір 
Қытайға қарсы жорыққа аттанды. Бірақ 1405 ж. 18 ақпан күні Отырар 
қаласында Темір қайтыс болып, Қытайға жорық тоқтады.
1405 ж. Қытай Вьетнамның біраз жерін басып алды, ал 1407 ж. 
оны толық бағындырып, 1427 жылға дейін өзінің бір провинциясы-
на айналдырды.
1402—1404 жж. көптеген елшіліктер теңіздің арғы жағындағы 
елдерге, оның ішінде Индияға да жіберілді. Əсіресе атақты теңізде 
жүзуші, əрі саясаткер Чжен Хэ басқарған экспедиция кеңінен 
белгілі болды. 1403—1433 жж. адмирал Чжен Хэ басқарған 7 жорық 
Индияға, Индонезияға, Шығыс Африкаға жасалды. Оның эскадра-
сы 30 мың жауынгері бар 48—62 кемеден құрылды.
1415 ж. орталық Азияға, Темірдің мұрагерлеріне үлкен елшілік 
жіберілді. Ондай елшіліктер 1411 ж. Манчьжурияға, 1412 ж. Ин-
диядағы Джаунапур мен Дели князьдықтарына, 1415 ж. Тибетке, 
т.б. елдерге жіберілді. Бірақ бұл елшіліктердің табысы Чжен Хэнің 
елшілігінің табысынан əлдеқайда аз болды.
1427 ж. Қытай əскері Вьетнамнан шығып, оның тəуелсіздігін мой-
ындады. 1436 ж. Қытай барлық шет ел елшілерін елден қуды, өзінің 

114
115
алыс елдерге теңіз жорықтарын тоқтатты. 1449 ж. батыстық моңғол-
ойраттар басшысы Есен Қытайға шабуыл жасады. Туму маңында 
ойраттықтар Қытай əскерін талқандады. Император тұтқынға түсіп, 
əскердің қолбасшысы қаза тапты. Бірақ Есен Қытайдың астанасын 
ала алмай, 1450 ж. кейін қайтты. Туму апатынан кейін Қытай барлық 
əскери күшін солтүстік-батысқа шоғырландырып, басқыншылық 
саясатын уақытша тоқтатуға мəжбүр болды.

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: