С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

104
105
Қытайдың кидандар билігі орнамаған бөлігі 960 жылға қарай 
Сун əулетінің (1279 жылға дейін билік құрған) қол астына бірігіп, 
шаруашылығын қалпына келтіре бастады. Сун əулетінің негізін 
Чжоу патшалығының талантты қолбасшысы Чжоу Куан-инь (927—
976) қалады. Жаңа əулеттің астанасы алғаш Бянь (қазіргі Кайфын), 
кейін — Шығыстағы Ханчжоу қаласы болды.
993—997 жж. Ван Сяо-бо, Ли-Шуань жəне Чжан Юя басқарған 
көтерілістер болды.
1005 ж. Қытай кидандардан жеңіліп, біраз жерінен айырылды. 
Қытай кидандарга жыл сайын салық төлеп тұруға мəжбүр болды.    
1040—1044 жж. Сун империясы Батыс Ся империясымен соғысты 
(бұл империя Қытайдың солтүстік-батысында 982—1227 жж. өмір 
сүрді. Алғаш Тангут мемлекеті деп аталды. Астанасы Сячжоу 
(қазіргі Синин) қаласы болды. Өкімет билігі Тоба əулетінің  қолында 
болған). Соғыс бітім шартын жасаумен аяқталды. Шекара өзгеріссіз 
қалды. Ся (Тангут) өкіметі Сун сарайына вассал деп танылды. Бірақ 
Қытай тангуттықтарға жыл сайын жібек мата, күміс, шай «сыйлап» 
отыруға тиіс болды.
1069—1072, 1096—1099 жж. екі ел арасындағы соғыстар онан əрі 
жалғасты. 
1115 ж. чжурчжендердің Цзинь империясы құрылды. Қытай 
онымен одақтасып, Ляо империясынан солтүстіктегі 16 округтерін 
қайтарып алуға кірісті. 1123 жылға қарай Қытай ол округтердің 
біразын қайтарып алды да, Қытай бұрынғы кидандарга төлейтін 
салығын енді чжурчжендерге төлеуге тиіс болды.
1125 ж. Ляо империясы құлады. Енді чжурчжендер шап-
қыншылығы Қытайға қарай бұрылды. 1127 жылдың басын-
да олар Сун империясының астанасын басып алды. Император 
тұтқындалып, солтүстікке əкетілді. Бірақ императордың бір інісі — 
Чжао Гоу Кайфыннан тыс жерде жүріп, аман қалған еді. Ол оңтүстікке 
қоныс аударып, император деп жарияланды. Ол басқарған мемлекет 
енді Оңтүстік Сун империясы деп аталды. Империяның астанасы 
Линьань (Ханчжоу) қаласы болды.
Келесі 15 жыл бойы Цзинь империясы Оңтүстік Сунды да жау-
лап алуға, ал Оңтүстік Сун — чжурчженжер басып алған солтүстік 
аудандарды қайтарып алуға тырысты. 1134—1140 жж. Юэ Фэй 
басқарған Қытай əскері біраз жеңістерге де жетті. Бірақ сарайда кан-
цлер Цинь Гуй басқарған топ басым болды. Ол топ Цзинь империя-
сымен соғысудың қажеті жоқ, оны жеңу мүмкін емес деп санады. 
Сондықтан ол топ келіссөз жүргізуді жақтады. Майдандағы əскер 
басшылары астанаға шақырып алынды. Юэ Фэй өлтірілді. 
1141 ж. чжурчжендермен өте ауыр бітім шарты жасалды: Цзинь 
империясына Хуайши өзенінің солтүстік аудандары берілді, Сун 
императоры Цзиньдердің вассалы деп жарияланды. Оңтүстік Сун 
империясы Цзинь империясына жылына 250 мың күміс лян, 250 
мың бума монета (1 бумасында — 1000 монета) салық төлеп тұратын 
болды. Сун империясының солтүстігі сол күйінде чжурчжендер 
қолында қалып қойды. Бұл жағдай моңғол жаулап алушылығына 
дейін сақталды. 
Х ғасырдың аяғына — ХІ ғасырдың басына қарай байқалған 
экономикалық  өрлеу  ХІ  ғасырдың  ортасына  қарай  қайтадан  баяу-
лады. Дегенмен ХІІ ғасырдың басына қарай ауыл шаруашылығы 
бұрын соңды болып көрмеген жоғары деңгейге көтерілді. 
ХІ ғасырда ірі жер иеліктері өсе түскендігі байқалады. Олар ұсақ 
шаруашылықтарды өз иеліктеріне қосып алу арқылы өсіп отырды. 
Қосып алу — алдау-арбау, зорлық-зомбылық, сатып алу жолдары-
мен жүргізілді. 1 му жер (шамамен 4,6 а) сапасына қарай 900—2700 
монета тұрды. Жекелеген ақсүйектер мен шенеуніктердің иеліктері 
3 мыңнан 6 мың цинге дейін жетті. 
ХІ ғасырдың 60- жылдарында ірі жəне орташа жер иеленушілердің 
қолында барлық егістік жердің шамамен 2/3 бөлігі шоғырланды. 
Өкімет мемлекеттік жерді жеке феодалдардың сіңіріп кетуіне қарсы 
шара қолданбады.
Көптеген жер иелерінің бірнеше поместьелері (чжуантянь, чжу-
анъюань) болды. Əртүрлі аудандардағы ол поместьелер шағын 
үлестерге бөлініп, жалға беріліп отырды.
Жалға беру шарттары əртүрлі болды. Егер жалға тек жер ғана 
берілсе,  онда  түскен  өнімнің  мемлекетке  төленген  салықтан  жəне 
тұқым  қорынан  қалған  бөлігінің  10  %,  20  %,  көп  болса    50  %-і 
жердің иесіне берілетін. Ал егер жер иесі жалгерге тұқым, көлік, т.б. 
еңбек құрал жабдықтарын да қоса берсе, қалған өнімнің 4/5 бөлігін 
алатын. Х—ХІІІ ғасырларда жалға беру ақысының өсе түскендігі 
байқалады. 
Мемлекеттік жер қоры «гуань тянь» деп аталды. Қызмет бабы 
үшін берілетін жер көлемі 7-ден — 40 цинге дейін болды. Ол жерді 
жергілікті шаруалар өңдеді. ХІ ғасырдың аяғында мемлекеттік жер 
қоры өңдеуге жарайтын жердің 1/72 бөлігі болса, ол ХІІ ғасырдың 
аяғында 1/15 бөлігі болды.
Ұсақ шаруалардың да жеке меншік жерлері болды. Олардың 
үлестерінің көлемі 10 мудан 90 муға дейін болды. Барлық халықтың 
90 % жуығын құрайтын шаруалардың иеліктері барлық өңделетін 
жердің 30 % жуығын құрады.

106
107
Жер салығы жылына екі рет: жазда жəне күзде жиналды. Оның 
мөлшері əр му жерден 1 доуден 3 доуге  дейін (1 доу — 6,64 л.) 
астық болды. Салық мөлшері жердің құнарлығына байланысты 
белгіленді. Салық төлемеу де едəуір орын алды. Кейбір аудандарда 
тіпті өңделетін жердің 60—70 %-нен салық жиналмай қалған кездер 
де болған.
Сун империясына қарағанда Цзинь империясында ірі жер иелігі 
шектеліп, негізгі бағыт ұсақ шаруалар шаруашылықтарына қарай 
ұсталды. Өте сыйлы адамдарға жеке меншіктікке көп болса 10 цинь 
жер берілді. Берілген үлесті сатуға, əсіресе чжурчженьдердің сатуы-
на тыйым салынды. Бірақ чжурчженьдер өз жерлерін қытайлықтарға 
жалға беріп отырды. 
Х—ХІІ ғасырларда қытай қалаларының қатары өсе түсті. Ескі 
қалалар ұлғайып, жаңа қалалар өмірге келді. Қала халқының саны да 
өсті. Сун əулетінің билігі кезінде Чанша мен Кайфынның халқы өте 
көп болды. ХІІІ ғасырға қарай олардың қатарын Ханчжоу, Фучжоу, 
Цюаньчжоу, Янчжоу, Сучжоу, Цзянмен, Гуаньчжоу қалалары 
толықтырды. Ең ірі қалаларда 1 милионнан астам адам тұрды. Ол 
кезде қала халқы барлық халықтың 10 %-н құрады. 
Қалалардың  саны  ғана  өсіп  қойған  жоқ,  олардың  сапасы  да 
өзгерді. Қалалардың сауда-қолөнері орталықтары ретіндегі рөлі 
өсті. ХІ ғасырға қарай Қытайда урбанизация процесі басталды. 
Өкіметтің қала экономикасына бақылауы күшейді. 
Қытай қолөнерінде мемлекеттік жəне жеке меншіктік кəсіпорын-
дар жеткілікті болды. Өндірістің өнім көлемі артты. Мұны метал-
лургия мысалынан көруге болады. ХІ ғасырдың 60- жылдарына 
қарай металл кеніштері мен балқытатын кəсіп орындарының саны 
271-ге  жетті.  Оның  122-сі  мемлекет  меншігінде  болды.  Қазынаға 
түсетін мата, оның ішінде жібек өнімі артты. 50 фарфор жасау орны 
болды. Оның 14 — ірі кəсіпорын болды. 
Еңбек құрал жабдықтарының сапасы жақсара түсті. Металл 
балқытуда тас көмір, кокс жəне басқа химиялық реактивтер 
қолданыла бастады. Бұл жетістіктер ХІ—ХІІІ ғасырларда еңбек 
бөлінісін күшейтті. Кəсіптер саны көбейді. Кейбір аудандар 
өндірістің бір түрімен мамандана бастады. 
Сауда да дамыды. Тауар құнының 2 % оны тасу кезінде салық 
ретінде алынса, 3 % — сатылғаннан кейін алынды. Бұл мөлшер кей-
де өзгеріп отырды. 
1047—1048 жж. Ван Цзэ басқарған Милэцзяо құпия қоғамының 
көтерілісі болды. Өкімет жаңа көтерілістерге жол бермей, қаңырай 
бастаған мемлекеттік қазынаны аз да болса толықтыру үшін рефор-
малар жүргізуге мəжбүр болды. Ол реформаны 1069—1074 жж. Сун 
əулетінің министрі Ван Ань-ши жүргізді. 
Реформа бойынша алдымен жер үлестері қайтадан есепке алын-
ды. Қызметкерлер жер иеліктері үшін салық төлеуге міндеттелді. 
Ван Ань-ши сонан кейін шаруаларды мемлекеттік барщинадан 
босатып, оны ақшалай салықпен алмастырды. Өз иеліктеріндегі 
жерлердің салығын шаруалар енді жартылай азық-түлікпен, жарты-
лай ақшамен өтеуге тиіс болды. Ашар-шылыққа жол бермеу үшін 
Ван Ань-ши мемлекеттік қамбалар ұйымдастырды. Онда сақталатын 
егін ашаршылық бола қалғанда халыққа үлестірілетін.
Өсімқорлықты шектеу мақсатымен Ван Ань-ши мемлекеттік 
банктер ашқызды. Шаруалар сол банктерден өкімет белгілеген 
өсіммен қарыз алатын болды. Ван Ань-ши сауданы толық мемлекет 
қарамағына алуға сəтсіз əрекет жасады. Ол сонымен қатар əскерде 
де үлкен өзгерістер енгізбек болды. Ол жалдамалы армияны жойып, 
жалпыға бірдей əскери міндеткерлік енгізді. Əр үш отбасы бір жаяу 
əскер, əрбір он отбасы бір атты əскер жасақтап беруге тиіс болды.
Ван Ань-шидің бұл шаралары шенеуніктер мен феодалдардың 
наразылығына əкелді. 1075 ж. ол қызметінен босатылды. Оның ша-
ралары арамтамақтарды құртып, феодалдық мемлекетті нығайтуға 
бағытталса да «ел үшін қауіпті» деп табылды. Ван Ань-ши рефор-
малары жойылғанымен Сун империясы нығайып кетпей, керісінше, 
құлдырай түсті. 1127—1132 жж. ірі-ірі 93 көтеріліс болды.
1211 жылы Солтүстік Қытайға оның байлығына қызыққан монғол 
əскерлері басып кірді. Чжурчжендер келісімге келуге шақырды. 
Жақсы қоршалған қалалар қамалын бұзуды меңгермеген Шыңғыс 
хан əскері біраз қиыншылықтарға ұшырады. Сол себепті монғолдар 
келісімге  көнді.  Бірақ  көп  ұзамай  1215  жылы  олар  уəдесін  бұзып, 
Пекинді басып алды. 
Қытай халқы екіге бөлінді, бір тобы чжурчжендер жағында 
монғолдарға қарсы соғысса, екінші тобы монғолдар жағында чжурч-
жендер əулетіне қарсы соғысты. Оңтүстіктегі Сун сарайы монғолдар 
жағына шығып, 1224 жылдан бастап /Цзинь императорына/ қазына-
ға салық төлеуін тоқтатты. 1226 жылға қарай монғолдар Қытайдың 
көпшілік бөлігін жаулап алды. 1227 жылы Батыс СЯ патшалығын 
басып алды. Хэнаньдағы Кайфын т.б. қалалар ерлікпен шайқасты. 
Бірақ монғолдардың күші басым болды. 1234 жылы монғолдар 
Солтүстік Қытайды жаулап алуды аяқтады. Шыңғыс хан мен оның 
балалары Қытайдағы мемлекетті басқару əдісімен, түрімен жете та-
нысып, оларды қабылдады.

108
109
1258 жылы Хулагу Монғолиядан Месопотамияға жетіп, Бағдадты 
алғанда, Құбылай /1215—1294/ Оңтүстік Қытайда сундардың қайсар 
қарсылығына тап болды. Ұлы Мөңке хан /1208—1259/  1259 жылғы 
Оңтүстік Қытайды бағындыру үшін шайқастардың бірінде қайтыс 
болды. Оның орнына ұлы хан болып сайланған Қубылай /1259—
1294/ астананы Пекинге көшірді. 1271 жылы 18 желтоқсанда Құбылай 
қытайша Дай Юань деген атақ алып, сол əулеттің негізін қалады. 
Оңтүстік  Қытайды  жаулап  алу  1279  жылы  аяқталды  /əрең  деген-
де/. Хуаньчжоу /астанасы/ сол жылы алынды. Бірақ көптеген қытай 
отрядтары қарсыласуларын тоқтатпады, оларды сун ақсүйегі Вэнь 
Тяньсян басқарды. Ол өзінің барлық мал-мүлкін əскер жасақтауға 
жұмсады. Бірақ моңғолдықтар бұл қарсылықты 1280 жылы толық 
басып тастады. 
Құбылай биліктен қытайлықтарды тайдырғанымен, монғол-
дықтарды тарта алмады: олардың мемлекетті қытайша басқаруға 
дайындығы жоқ еді. Сондықтан үкімет құрамына сауатты арабтар 
мен еуропалықтар, түріктер мен сириялықтар көптеп енді. Мысалы, 
өзбек Ахмет — қаржы министрі, араб Насыр-ад-дин Масаргия 
— əскер басшысы, еуропалық Марко Поло — губернатор болды. 
Пекинде бес мыңға жуық христиандар тұрды. Қытай жазуын, тілін 
өзгерту əрекеті сəтсіздікке ұшырады. 1281 жылы Құбылай даосс 
кітаптарын  отқа  жағу  туралы  жарлық  шығарды.  Ол  будда  дінінің 
толық үстемдігін көздеді.
                       

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: