Əмір Темір (1336—1405) Хорезмшахтар империясы

174
175
ХІІ—ХІІІ ғасырларда Əзербайжан экономикасы жоғары дəрежеде 
дамыды. Елде бидай, арпа, күріш, мақта өсіріліп, сыртқа шығарылып 
тұрды. Сонымен қатар Əзербайжаннан жібек, жүн, мұнай, тұз, мыс 
кені, бояу шығарылды. Оңтүстік Əзербайжандағы Тебриз, Марага, 
Ардебил, Солтүстік Əзербайжандағы Нахичеван, Байлакан, Гянджа, 
Шемаха қалалары, əсіресе жібек маталарының ең жақсы сорттарын 
шығаратын Гянджа бай сауда — қолөнер орталықтары болды.
Əзербайжандағы жер мен суға феодалдық меншіктің үстем түрі 
ихта болды. Ол іс жүзінде мұрагерлік ленге (феод) айналды. Ірі ке-
руен саудасына белсенді түрде араласып отыратын қалалар да ірі 
феодалдарға тəуелді болды. XII ғасырда қолөнер корпорациялары-
мен тығыз байланысты, ақсүйек феодалдарға қарсы көзқарастағы 
ахилер  бауырластығы қалыптасты. Олар қаналушы халықты «ти-
рандардан» құтқару идеясын қорғап, тиранды өлтірудің зандылығы 
туралы ілімді жақтады.
XI—XII ғасырларда Əзербайжан халқының ұзаққа созылған 
қалыптасу процесі аяқталды. Түрік жүйесіндегі Əзербайжан тілі 
қалыптасты. Ол тілде фольклор шығармалары, ал кейінірек — жаз-
ба əдебиетінің туындылары жазылды.
Закавказьеге орыстар XIII ғасырда ене бастады. Тарихшы Ибн 
Əл-Асир Тебризге ең алғаш орыс көпестерінің келгендігін хабарлай-
ды. Грузиндер мен армян көпестері Киевте, Галичте, Новгородта, 
т.б. қалаларда сауда жүргізді. Грузин жəне армян ықпалы Ростов-
Суздаль жерінің сəулет ескерткіштерінен байқалады. Армяндармен 
сауда қатынасының бір айғағы — Русьте алғаш армян көпесте-
ріне арнап «Армения ағартушысы» əулие Григоридің құрметіне 
салынған шіркеу. Орыс шіркеуі де мойындайтын «əулие Григоридің 
өмірі» армян тілінен орыс тіліне аударылған. Грузия мен Русьтің 
қарым-қатынас жасап тұрғандығының бір дəлелі — кейін грузин-
дер патшасы болған Тамараның бірінші күйеуі орыстың ұлы князі 
Андрей Боголюбскийдің баласы Юрий болғандығы.
ХІV ғасырдың ортасына дейін Закавказье халықтары Хулагулердің 
билеуінде болды. Хулагу мемлекетінің негізін қазіргі Əзербайжан 
құрады. Тұтас жер округтері жаулап алушы монғол феодалдарына 
əскери лендер ретінде /ихта/ беріліп отырды. Қазына жерлері «ди-
ван» деп аталды. Ол монғол чиновниктерінің уақытша басқаруына 
үлестіріліп  берілді.  Жердің  едəуір  бөлігі  мұсылмандардың  діни 
мекемелерінің қарамағында болды. Ол жерлер «вакуф» деп аталды. 
Ақырында өмір бақилық жеке меншік болып табылатын шағын жер 
иелігі «мүлік» деп аталды. Грузин, армян, əзербайжан феодалдары 
хандардан өз иеліктеріне жарлықтар алып отырды.
Шаруалар бірқатар міндеткерліктер атқаруға тиіс болды: ханның 
пайдасына ауыл шаруашылық салығын, 100 қарадан бір қара жай-
ылым салығын /кубчур/ төледі. Закавказьедегі қолөнері мен сау-
да Бердаа, Дербент, Тбилиси, Ани жəне басқа қалаларда дамыды. 
Закавказье халықтары тəуелсіздіктерін жеңіп алу үшін күресті. 
Халық жасақтары бірігіп, монғол əскерлеріне шабуыл жасап отыр-
ды. Закавказьеге 1337 жылы Хорасанда /Иран/ болған Хулагулерге 
қарсы көтерілістің дүмпуі жетті. Бұл көтеріліс Хулагулер билі-
гін əлсіретті. ХV ғасырда Закавказье елдерінде феодалдық быты-
раңқылық күшейді.
Грузияда феодалдық қатынастардың дамуы ХV ғасырдың 
аяғында ерікті жер иеленушілердің жойылуына əкеліп соқты. 
Əкеден балаға мұра ретінде көшіп отыратын сатавадо деп аталған 
феодалдық жүйе қалыптасты. Ерікті жер иеленушілерді басыбайлы 
шаруаларға айналдыру күшейе берді, барщинаның мерзімі ұзарып, 
оброктың мөлшері өсе түсті.
Орта Азиядағы қуатты мемлекеттердің бірі Үргеніштің басшы-
сы Мамун Ибн Мұхаммед 995 ж. біріктірген Хорезм мемлекеті бол-
ды. Бірақ оны 1017 ж. Махмуд Газнауи, 1043 ж. селжук түріктері 
жаулап алды. XI ғасырдың аяғында Үргеніште ұлы хорезмшахтар 
əулеті билікке келді. Ол əулеттің 1127—1156 жж. билік құрған өкілі 
Атсыз Орта Азияның бүкіл солтүстік-батыс бөлігін біріктірді. Оның 
немересі Текеш ибн Арсылан (1172—1200) 1194 ж. Хорезмді селжук-
терден  азат  етті.  Текештің  баласы  Мұхаммед  II  —  Ала-ад-диннің 
(1200—1220) тұсында хорезмшахтар мемлекеті өз дамуының ең 
жоғарғы шыңына жетті.
1219 жылы Орта Азияға моңғолдар шабуылы басталды. Келесі 
жылы  Мұхаммед  II  —  Ала-ад-дин  моңғолдардан  жеңіліп,  Каспий 
теңізіндегі бір аралға қашып кетті. Ақыры сонда қайтыс болды.
XIII ғасырдың бірінші жартысында орнаған моңғол үстемдігі 
Орта Азия халықтарының өсіп-өркендеуіне көп кедергі жасады. Онда 
егіншілік мəдениеті құлдырады. Қиратылған қалалар қиындықпен 
қалпына келтірілді.
Басқақтар бастаған моңғолдардың əскери отрядтары мен алып-
сатарлар халықты күйзелтті. 1224 жылы құрылған Шағатай ұлысын 
1251 жылы Батый мен Мөңке бөліске салды. Батыйға Мəуереннахр 
тиді. XIII ғасырдың 60 жылдарында Шағатай немересі Алға ұлысты 
қайта қалпына келтіріп, Шағатайлар билігін орнатты. Алғаның 
мұрагерлері Мубарак  пен Барақ ислам дінін қабылдаған болатын. 
Ұлыстың астанасы Жетісудан Мəуераннахрға ауысты /1266/. Кебек 

176
177
ханның /1318—1326/ тұсында етек алған феодалдық қырқысулар ол 
өлген соң ұлысты ыдыратты. Ақсақ Темір билігінің /1370—1405/ ор-
науымен Мəуереннахрдағы Шағатай билігі жойылды.
Темірдің жеңісті жорықтарының нəтижесінде Орта Азияда оның 
бастауымен қуатты держава құрылды. Темір Иранға, Хорезмге, 
Закавказьеге, Кіші Азияға, Индияға жорықтар жасады. Жаулап 
алынған елдерден алтын, күміс, бағалы заттар алып келіп, Темір сал-
танатты сарайлар, мешіттер салғызды. Ол Орта Азия қалаларында 
қол өнері мен сауданы өркендетуге, суландыру жүйесін кеңейтуге 
тырысты.
Темір өзінің əулеттері мен əмірлеріне /өзі де «əмір» атанды/ тұтас 
облыстарды мұралық иемденуге /«Союргал»/ үлестіріп беріп от-
ырды. Ол жерлерден түсетін табыстардың біраз бөлігі жергілікті 
əкімшілікке, біраз бөлігі мемлекеттік қазынаға өтіп отырды. 
Шаруалар XIII—XIV ғасырлардағыдай, «харадж» деп аталған жер 
салығын, «джизья» теп аталған жан басы салығын төледі. Сонымен 
қатар шаруалар «бегар» деп аталған барщиналық міндеткерліктер 
де атқарды.
ХІV ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда бірнеше халық 
көтерілістері болды. Мысалы, 1365 жылғы Самарқандағы халық 
көтерілісін Мəулен-заде деген медресе шəкірті мен Əбу Бəкір Келеви 
деген мақта түтуші басқарды. Қаланың еңбекші халқы өкімет 
билігін өз қолына алды. 1388 жылы көтеріліс Хорезмде болды. Бұл 
қозғалыстарды Темір басып тастап отырды.
1395 жылы Темір өзіне қарсы шыққан Тоқтамысты /Алтын Орда 
ханы/ талқандап, орыс жеріне қарай аттанды. Оның қолдарының 
орыс жерлеріне келіп кіруі Мəскеуде қауіп-қорқыныш туғызды. 
Қала қорғанысқа дайындала бастады. Бірақ  Темір Рязань жерінің 
шекарасында екі апта аялдағаннан кейін, Азов пен Каспий 
бойындағы далаларға қарай бұрылды. Кетер алдында Елец қаласын 
талқандады.
Темірдің Алтын Орданы талқандауын Мəскеу өкіметі тиімді 
пайдалана қойды: ол Алтын Орда бекіткен алым-салықты тө-
леуін тоқтатты. Темір өлген соң Орта Азиядағы билік үшін өзара 
қырқысулар күшейді. Темір империясы бұрын басып алған 
жерлерінен қайта айырыла бастады. Темірдің баласы, əрі мұрагері 
Шахрухтың (1405—1447) тұсында Темір ұрпақтарының қолында 
Орта Азия, Ауғаныстан мен Иран ғана қалды. Шахрух сұлтан аста-
наны  Гератқа  көшіріп,  Мауераннахрды  1409  ж.  өзінің  үлкен  ұлы 
Ұлықбектің  (1394—1449)  еншісіне  берді.  1447  ж.  Шахрух  сұлтан 
өлген соң Ұлықбек 1449 жылға дейін атасы Темірден қалған жердің 
бəріне билігін жүргізді.
1449 ж. Ұлықбектің баласы Əбділ-Латиф төңкеріс жасап, əкесін 
тақтан құлатты. Артынша жалдамалы қаскөйлерді жіберіп, əкесін 
өлтірткізді.
1452—1469 жылдары билік құрған Темірдің ұрпағы Əбу-Сеиіттің 
тұсында дəруіш шейхтерінің ықпалы күшейді. Ол өлген соң 
Темірдің мемлекеті екі сұлтанатқа бөлініп кетті. Біреуі Хорасан мен 
Ауғанстанды қамтыса, екіншісі Мауреннахрды қамтыды.
ХV ғасырдың басында Шейбан ұлысы мен Ақ Орда Өзбек 
хандығына біріккен болатын. Көшпелі өзбектердің Бұл хандығы 
Əбілхайырдың (1428—1468) билігі кезінде нығайды. ХV ғасырдың 
50- жылдарының екінші жартысында ол хандықтан Жəнібек пен 
Керей сұлтандар басқарған тайпалар бөлініп кетіп, Талас пен Шу 
өзендері аралығында Қазақ хандығын құрды.
1500—1510 жылдары билік құрған Əбілхайырдың немересі 
Мұхаммед Шейбани бытырып кеткен хандықты қайта біріктірді. 
Ол 1499—1500 жылдары Бұхара мен Самарқандты басып алды да, 
келесі жылдары Темір ұрпақтарын Мəуераннахрдан қуып жіберді. 
Сөйтіп, Мəуераннахрда Шейбанилер билігіндегі Өзбек хандығы 
құрылды.

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: