С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мəдениет. ХІ—ХV ғасырлар Орта Азия мен Закавказье елдері
үшін ерте орта ғасырларға қарағанда əлдеқайда қиын қыстау кезең болды. Дегенмен мəдениеттің дамуы тоқтап қалған жоқ, ол араб ғылым-білімінің ықпалымен онан əрі жетіле түсті. Орта Азиядағы Ғазнауилар мен Қарахандар билігі кезінде, əсіресе əдебиет саласын- да жаңа жетістіктерге қол жетті. XI ғасырда түрік ғұламасы Махмұд Қашқари түркі тілдерінің тарихы жөніндегі маңызды дерек болып табылатын сөздік жасады. Ол: «Түркілер көркемдік, сүйкімділік, жарқын жүзділік, əдептілік, жүректілік, үлкендерді, қарияларды құрметтеу, сөзінде тұру, мəрттік, кішіктік, тағы сондай сансыз көп мақтаулы қасиеттерге ие», деп түркі халқына рухани дəл де құнарлы мінездеме берген. Ұлы тəжік ақыны, ойшыл Насир-и Хусрау (1004—1088) «Саяхат кітабы» деген еңбегінде, көптеген өлеңдерінде тек Орта Азия ғана емес, сондай-ақ Сирия, Египет, Аравия халықтары мен олардың салт- дəстүрлері, шаруашылығы жайлы құнды деректер мен ой-пікірлер қалдырған. Түркі халқының ғұламасы Жүсіп Баласағұн (1015 — шамамен 1075) өзінің «Құтты білік» (1069 ж.) деген дидактикалық поэмасында ел басшыларын əділ болуға, заңды түзеуге, ізгілікке 178 179 шақырды. Əр қилы əлеуметтік топ өкілдерінің бəрін кісілікке ба- стайтын, теңестіретін — білік, кісілік, ізгілік дейді. Орта Азия мəдениетінің дамуына тəжік-парсы халықтарының əлемге əйгілі ұлы ақыны Омар Хаиям Гияс-ад-дин (1048—1122) зор үлес қосты. XII ғасырдан бізге тағы да бір түркі ғұламасы Қожа Ахмет Яссауидың (1094—1167) өлеңдер жинағы жеткен. Өзінің даналық хикметтерінде ол Бұл дүниедегі қызық-думан, мансап-байлықтың уақытша екенін, оны басты мақсат тұтпай, ертеңгі ана дүниедегі жағдайды ойлау керектігін ескертеді. ХІ—ХІІІ ғасырлардағы ақын- жазушылардан сұлтан Жəлел-ад-дин Мелік-шах пен оның ұлы Санжарды, Ахмет Югнаки мен Насриддин Тусиды, Джемаладдин Бухорои мен Əлишах Бухороиды, Шамсиддин Самаркандиді ерек- ше атап өтуге болады. ХІ—ХІІІ ғасырларда оқымыстылар ан-Несеви мен əл-Хазанилар Орта Азиядағы ғылымның дамуына зор үлес қосты. ХV ғасырда ғылым мен білімге қамқорлық көрсеткен ел басшыларының бірі Темірдің немересі Ұлықбек болды. Ол Самарқандта биіктігі 55 метр обсерватория салғызды. Онда сол кездегі ең көрнекті астрономдар қызмет атқарды. Ұлықбектің өзі Еуропа мен Азияда мəлім болған астрономиялық кестелер құрастырды. XII ғасырда өмір сүрген грузин ақыны Шота Руставели əйгілі «Арыстан терісін жамылған батыр» деген поэмасын жазды. Ал Əзербайжан ақыны Низами Гянджеви /XII ғасыр/ «Лəйлі мен Мəжнүн» поэмасын өмірге келтірді. Əзербайжан поэзиясында XIII ғасырда парсы тілі мен қатар əзербайжан тілі де пайдаланыла бастады. Парсы тілінде жазған ақындар арасында XIII ғасырда өмір сүрген Зүлфықар Ширванидің шоқтығы биік тұрды. Əзербайжан тілінде жазған ақындар ішінде 1417 жылы күпір деп отқа жағылған Несими /1369—1417/ ірі тұлға болды. Ол өз шығармаларында əлеуметтік əділетсіздікке қарсы наразылық білдірді, фанатизмді сынады. Гератта өзбектің ұлы ақыны Ə.Науаи /1441—1501/ өмір сүрді. Ол Хусейн Байқараның уəзірі болған. Оның энциклопе- диялық білімі кең, ол поэзиямен, музыкамен, көркем суретпен, ғылыммен шұғылданған. Науаи отыздан астам шығарма жазған. Ол шығармаларын ана тілі — өзбек тілінде жазды. Аса көрнекті гуманист болған Науаи əлеуметтік əділетсіздік пен езгіге қарсы күресті, еңбекті дəріптеді. Оның «Фархад пен Шырын», «Лəйлі мен Мəджнүн», «Жеті планета» деген шығармаларын халық əлі күнге дейін қызыға оқиды. Оның бастамасы бойынша жəне ішінара оның өзінің қаржысына кітапханалар, ауруханалар, оқу орындары салынған. Гератта, сондай-ақ тəжік халқының көрнекті ақыны, ойшыл Абдрахман Джами /1414—1492/ өмір сүрді. Оның «Хафт авранг», «Бахаристан» деген шығармалары жазушының терең білімді, мəдениетті, ойшыл болғандығын білдіреді. Дамыған орта ғасырлар кезінде Грузияның сəулет өнерінің тама- ша ескерткіштері өмірге келді. XII—XIII ғасырларда Давид Гареджа, Вардзиа монастырлары, Гелатиде, Гегутиде тамаша сарайлар салын- ды. ХVІ ғасырда Ананури қамалы салынған. Арменияда XIII ғасырда Ани қаласында Саргис сарайы, Мренде Сахмадин сарайы салынды. ХІІІ—ХІV ғасырларда Армениядағы Гладзор, Ахпат, Санаин, Татев монастырларында жоғары мектептер білім беру ісін жалғастырды. ХV ғасырда өмір сүрген армян тарих- шысы Товма /Фома/ Мецопский Тимур билігі кезіндегі Армения та- рихын жазды. XIII ғасырда ірі армян ақындары Фрик, Константин Ерзнкайскийлер /1250—1340/ өмір сүрді. Оның «Көктем» деген по- эмасы сақталған. ХІІІ—ХV ғасырларда Əзербайжанда да сəулет өнері дами түсті. Сəулет өнерінің ең тамаша ескерткіштері XIII ғасырда салынған Пифханег мавзолейі, XIV ғасырда салынған Карабаглардағы башняға ұқсас кесене, Бакуде ХV ғасырда салынған “диванхане” деп аталатын ширван-шахтар сарайының кешені. ХV ғасырдағы əзербайжан сəулет өнерінің тағы бір тамаша ескерткіші Тебриздегі зəулім көк мешіт. Сəулет өнері ХІV—ХV ғасырларда əсіресе Орта Азияда зор табыстарға жетті. ХІV ғасырда Үргенште биіктігі 60 метрлік минарет, Наджым-ат-дин Кубр мен сұлтан Əлидің кесенелері, Төре Бике ханымның кесенесі салынды. Темірдің билік құрған кезінде Самарқанда Шахтинзинде кешені, Бибі ханым мешіті, Гур-эмирлер кесенесі салынды. Кеш қаласында Ақ Сарай, Түркістанда — Қожа Ахмет Яссауи мешіті салынды. ХV ғасырдағы сəулет өнерінің ескеркіштерінен Бұхарадағы Сейф-ад-дин Бахарзидің мешіт кесенесін, Ұлықбек медресесін, Ашхабат маңындағы Анау мешітін, Самарқандағы Ишратхан кесенесін атап өтуге болады. Биіктігі 55 метрлік Ұлықбек обсерваториясы салынды. Үлкен қалаларда медреселер болды. Сондай-ақ Əмір Темірдің бұйрығы бойынша жасалған тайқазан да қолданбалы өнердің маңызды ескерткіші. Оны 1399 ж. Түркістаннан 180 181 25 км. жердегі Қарнақта зергер ұста Əбілəзиз ибн Шарафутдин жеті күрделі асыл құймадан əзірлеген. Қазанның салмағы 2 тонна, сыйымдылығы 3 мың литр, диаметрі 2,42 м., биіктігі 1,62 м. Оны Темір Əзірет сұлтанның кесенесіне алты шырағданмен бірге сыйлаған. Сөйтіп, дамыған орта ғасырлар кезінде Закавказье мен Орта Азия халықтарының мəдениеті онан əрі жетіліп, əлемдік өркениетке өз үлесін қоса түсті. Ə д е б и е т т е р: 1. История Востока. Т. 2. Восток в середние века. — М., Восточная литература РАН, 1995.— 443—450, 514—518 бб. 2. История Востока. Т. 3. Восток на рубеже средневековья и но- вого времени ХVІ—ХVІІІ вв.— М., 1999.— 120—130, 259—267 бб. 3. Тамерлан. Эпоха, личность, деяния /Сост. Р. Рахманалиев/.— М., 1992. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|