С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

296
297
§ 29. ХVI—XVII ғ. басындағы Сефевилер мемлекеті
1. ХVI ғасырдың басындағы Иран. Сефевилер мемлекетінің 
   құрылуы.
2. Сефевилер мемлекетіндегі жер иелену  жəне шаруаларды 
    қанау.
3. Қала, қолөнері жəне сауда.
4. Мемлекеттік құрылыс.
5. Халық қозғалыстары.
6. Сефевилер мемлекетінің ішкі жəне сыртқы саясаты
7. ХVI—XVII ғасырдың бірінші жартысындағы 
    Иран мəдениеті.
ХVI ғасырдың басында Иран бірнеше дербес мемлекеттерден 
тұрды. Хорасан, Ауғанстан мен Түркмения тимуридтік сұлтан 
Байқараның /1469—1506/ мемлекеті болды. 1500 жылдары Иранның 
батысындағы Ақ-қойлылар мемлекеті екіге  бөлінді;  Əзербайжан 
мен Арменияда Альвенд сұлтан билік құрды, ал персиялық 
Ирак — Мұрат сұлтанның мемлекеті болды. Фарста, Керманда, 
Иезде, Арабтық Иракта жəне Диярбакырде /қазіргі Түркияның 
шығысында/ Ақ-қойлылар əулетінің ұрпақтары жеке-жеке билік 
құрды. Əзербайжанның солтүстігінде ширван-шахтар мемлекеті 
болды.
Ардебиль ауданында Сефевилік шейхтер билік құрды. Сефевилер 
алғаш ХVI-ғасырдың басында шейх Сефи ад-дин Ысқақ (1254—
1334) құрған дербиштік орденнің басшылығында тұрды. Бұл орден 
алғаш қарапайым қолөнершілер мен кедей-кепшіктердің мүддесімен 
тығыз байланысты болды. Бара-бара феодалдық элементтер 
сефевилік шейхтердің муридтерінің /орден мүшелері/ арасында 
да пайда болды. Сефи-ад-дин шейхтың өзі де ірі жер иеленушіге 
айналды. ХV ғасырда Сефевилер Ардебиль қаласына биліктерін 
орнатты. Халық бұқарасына ықпалын сақтап қалу үшін Сефевилер 
шиит бағытын ұстанды. Олардың ықпалы Əзербайжаннан басқа да 
жерлерге тарады.
ХV ғасырда Сефевилерге көшпелі түріктердің шамлу, румлу, 
ұсташы, текелі, афшар, қажар, құлқадар тайпалары қосылып, 
олардың əскерін күшейтті. 
Бұл тайпалар «қызылбастылар» деп аталып кетті. Олар бастарына 
12 қызыл жолағы бар сəлде орайтын. Ол өздері құрмет тұтатын 12 
шиит имамдарының санын білдіретін. Қызылбастылар  Сефевилік 
шейхті өздерінің рухани басшысы  деп танып, өздерін сол шейх-
тердің муридтері деп санады. Қызылбастылар шейхтің феодалдық 
жасағын құрды.
ХV ғасырдың екінші жартысынан бастап сефевие  ордені бейбіт 
дервиш бауырластығынан жауынгер рухани-рыцарьлық орденге 
айналды. Сефеви шейхтері де, батыстағы ХІ—ХІІ ғасырлардағы 
кресшілер  сияқты, «дін тазалығы» үшін күрес деген желеумен 
мұсылман емес халықтар еліне: Грузияға, черкестер еліне, гректер-
дің Трапезунд патшалығына шапқыншы  жорықтар  жасады.
ХVI-ғасырдың басына қарай Иранда Сефевилердің өз биліктерін 
орнатуларына лайықты жағдай қалыптасты. Бұл саясатты 
əзербайжан мен иран феодалдарының күшті үкімет билігін аңсаған 
едəуір бөлігі қолдады. Османдық Түркия тарапынан Закавказье  
мен Иранға  төнген  қауіп те күшті өкімет билігін орнату талабын 
күн тəртібіне қойды. Иранның саяси бытыраңқылығы бұл міндетті 
жүзеге асыруды жеңілдетті.
Бір орталыққа бағындырылған күшті мемлекеттің құрылуы 
Исмаил-шахтың атымен тығыз байланысты. Исмаил Сефеви 1499 ж. 
он төрт жасында Ардебилдің шейхы болып тағайындалды. Ол 1500 
жылы Ширваншах əскерін талқандап, Баку мен Шемаханы алды. 
1502 жылы қызылбастар  отрядымен  Нахичеван маңында Ақ-қойлы 
сұлтанының əскерін жеңіп, Тавриз қаласын басып  алды. 1503—1504 
жж. батыс Иранды, 1510 ж. арабтық Иракты басып алып, Тавризды 
Иранның астанасына айналдырды. 
Сол 1510 ж. І-Исмаил  Мары түбінде өзбектерді жеңді. Шейбанихан  
шайқаста қаза тапты. Бірақ өзбек жерлерін көп ұстап тұра алмады. 
Иранның  қарамағына Хорасан ғана көшті.
1514 жылы түрік сұлтаны І-Селим Чалдырған маңында 
қызылбастар отрядын талқандады. Тавриз бен Диярбекир қалалары 
Түркия қарамағына көшті. /Түріктер — суниттер, ирандықтар — 
шииттер/. Бұл екі мұсылман елдері арасындағы соғыс идеологиялық 
келіспеушіліктің нəтижесі болды. Бірақ көп ұзамай түріктер Иран 
жерінен кетті. 1517 ж. I-Исмаил шах Грузияны бағындырды. XVI 
ғасырдың бірінші ширегінің аяғына қарай Сефевилер мемлекеті 
ұланғайыр аумақты алып жатты.
Сефевилер мемлекетінде парсы халқы жетекші жағдайда бол-
мады. Сефевилер мемлекетінің құрамына Ираннан басқа парсы 
емес халықтардың елдері: Əзербайжан, Шығыс Армения, Оңтүстік 
Түркмения, Батыс Ауғанстан кірді.

298
299

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: