көлемінде жоспарланған жоспар, бағдарлама, стратегия бойын-

3) орындалмағаны  үшін  әкімшілік  ықпал  ету шаралары  колда- 
нылатын, баскару актісінін занды міндетплігі; 4) заннамаларда 
бекітілген  тәртіп  бойынша  жеке  ж өне  занды  тұлғалардын 
құкықтарын  қорғау. 
Координациялық әдіс
 әр түрлі органдардын 
күрделі мәселені шешуге деген кажеттілігінен көрінеді. Мемле- 
кеттік  басқарудын  құқыктык  жөне  құқықтық емес  секілді  екі 
нысаны  бар.  Құкыктық  нысаны:  1)  нормативтік  құқықтық 
кескіндерді дайындау және қабылдау; 2) шарт жасау жатады.
Мемлекеттік басқарудың қызметтері.
  Кез келген әлеуметтік 
басқарудынтүрлері соның ішінде мемлекеттік баскару да белгілі 
бір әлеуметтік мақсатты, қызметтерді (іс-әрекетінің бағыты) ат- 
қаруға  құрылады.  Мемлекеттік  баскарудын 
мақсаты
  билікті 
қолында  ұстап отырған не билік басындағы әлеуметпк топтың 
мүддесіне тәуелді  болады.  Мемлекеттік  басқарудың қызметі  — 
оның  мақсатымен  аныкталатын  басқарушылык  іс-өрекеттін 
еркін,  дара  бағыты,  түрі.  Сонда  мемлекеттік  басқарудын  кыз- 
метгері  оның  мақсаты  мен  міндеттерін  іске  асырудың  құралы 
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың қызметтері өздерінің 
пәні,  мазмуны
  және 
басқарылып  отырьиіган  нысанды  сақтаудың 
және өзгертудің  тәсілдері
 бойынша  бірнеше түрлерге  бөлінеді. 
Мемлекеттік басқару қызметтерінің 
жалпы, арнайы
 және 
қосым- 
иіа
  түрлері  бар. 
Жалпы  қызметтеріне
  әлеуметтік  басқарудың 
субъектілері  мен объектілері арасындағы басқарушылық әзара 
әрекеттердін барысындағы қызметтерді жатқызуға болады. 
Ж ал- 
пы қызметтер
 басқарушылык әрекеттің барлық үрдісінде орын 
алады.  Мемлекеттік  басқарудың  жалпы  кызметтеріне 
болжам 
жасау, жоспарлау,  уйымдастыру, реттеу, жалпы басшылық, же- 
дел балушілік, бақылоу, есеп
 сиякты іс-әрекетгер жатады.
Болжам жасау
 дегеніміз  ғылым  мен  әр  түрлі  зерттеулердің 
жепгістіктеріне сүйене отырып, үрдістер, құбылыстар не оқиғалар- 
дың даму барысындағы өзгерістерді болжай білу.  Аталған кыз- 
мет өзге барлык басқарушылық кызметтердің сәтті орындалуы
үшін маңызды болып табылады.
Жоспарлау
 белгілі  бір  іс-өрекет  үрдісінін даму барысы  мак- 
сатының,  міндетінің,  нәтижесінің,  сандық,  сапалы  көрсеткіш- 
терінің бағытын  анықтау.  Жедел  не  ұзак мерзімді  бағдарлама- 
ларды  жасау  және оларды  материалды,  қаржылық,  еңбек  бай-
лыктарымен  камтамасыз  ету.
Үйымдастыру
  (тар  мағынасында)  басқару  және  баскарыла- 
тын жүйелерді, қызметкерлерді және олардың өзара қатынасын
92

кдлыптастыратын 
баскарудын  бір  кызметі  болып  табылады. 
Үйымдастыру 
дегеніміз түр беру, тәртіпке келтіру, күрылымды
аныктау.
Реттеу
 белгілі бір іс-әрекет үшін төртіп орнату, онын іске асы- 
рылуына жөне оларға косымша ыкпал жасау болып табылады.
Жалпы  басшылықты
  баскарудын  бұйрык,  тапсырма,  акыл- 
кеңес, бағыт-бағдар беру сиякты әрекетінің бағыты ретінде ка-
растыруға болады.
Жедел өкімшілік
 баскарылып отырылған  нысанға байланыс-
ты жедел түрдегі тапсырмалар беру.
Бақылау
 баскарылып отырылған нысаннын накты калпынын
бүрынғы берілген калыпка сөкеспгін аныктау.
Есеп
 баскарылып сггырылған нысаннын материалдык мүмкін-
шіліктерінін сандык сапасын аныктау.
Тақырыпты  пысықтау  сурақтары
1.  Әкімшілік қуқық пәні,  әдістері және деректік көздері туралы айты- 
кыз.
2.  Өкімшілік қүқық бұзушылыкты сипаттаңыз.
3.  Әкімшілік жазалардың түрлврін атаңыз.
4.  Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары қандай?
IV 
б  ө л I м 
АЗАМАТТЫҚ ҚҮҚЫ Қ НЕГІЗДЕРІ
1. 
Аэаматтык қүқықтьщ жалпы сипаттамасы
2. Мәмілелер: 
үғымы 
түрлері, 
высандары
3. Мешиік күкыгы
4. Некеге  турудың шарттары
, 
тәртібі жәие мүрагерлік
5. Азяматтык-күкыктык жауаптылык
1. Азаматтык күкықтық жалпы сипаттамасы
Азаматтық қүқық
 -  жеке және занды түлғалардың, мемле- 
кетгің және оның әкімшілік-аумактық бөлшектерінің күнделікті 
өмірімен, іс-әрекеттерімен ажырамас байланыстағы Казакстан 
Республикасы қүқығының бір саласы. Тауар-акша,  катысушы- 
лардың  тендігіне  негізделген  мүліктік,  мүлікпен  байланысты 
жеке мүліктік емес катынастар азаматгық күкыктың 
пәні
 болып
табылады.  Жеке мүліктік емес катынастардын мәніне  жатпай-
93

тындыктан, өрі баска заннамаларда каралмағандыктан, мүліктен
тыс,  жеке  мүліктік  емес  катынастар азаматтык заннамалармен 
реттеледі.
Азаматтык күкык реттейтін коғамдық катынастардың негізгі 
түрлерінің біріне,  қүкықтык нормалардың ыкпалына  үшырай- 
тын 
мүліктік  қатынастар
  жатады.  Материалды  игіліктермен 
(мүлікпен,  жүмыспен,  кызмет  көрсетумен,  акшамен,  бағалы 
кағаздармен, т.б. мүліктермен) байланысты коғамдық катынас- 
тар 
мүліктік  қатынастар
  деп  аталады.  Мүліктік  қатынастар 
мүлікке деген меншіктік катынастардын негізінде туындайтын- 
дыктан, азаматтық заңнамалардын іс-әрекетіне бағынады. Осы 
түрғыдан, 
мүліктік қатынастар
 дегеніміз мүлікті алу, иемдену, 
не баска субъектілерге беру барысындағы катынастар. Бүл каты- 
настар нарықтык катынастар барысында, айырбас, сату немесе 
тауар-акша қатынастарына айналады. Сондықтан нарык жағда- 
йында тауар-ақша катынастары азаматтық күкыктык реттеудің 
негізгі объектісі болады.
Азаматгтык  күкық тек  қана  мүліктік  емес,  сонымен  бірге 
жеке  мүліктік  емес  катынастарды  да  реттейді.  Кдзакстан  Рес- 
публикасының азаматтык заңнамалары екі түрлі жеке мүліктік 
емес қатынастарды:  1) мүлікпен байланысты жеке мүліктік емес 
және; 2) мүліктен тыс, мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Мүлікпен байланысты  жеке мүліктік емес катынастарға ав- 
торлық, өнертапкыштык сиякты  катьшастар жатады.  Мысалы, 
бір үйымның екінші бір занды түлғаның тауарлы  белгісін  пай- 
далануы, сонғысына зиян шектіруі, атына кір келтіруі мүмкін.
Мүліктен тыс, мүліктік емес катынастар,  мүліктік  қатынас- 
тар сиякты  емес,  баска  фактілердің,  баска субъектілердің ара- 
сында паңда болады. Олар мүліктік мазмүны болмайтын, акша- 
лай  бағалауға  келмейтін,  жеке  және  заңды  түлғалардан  айыр- 
майтын игіліктерге байланысты туындайды.
1.2 
Азаматтық қүқықтық қатынастар.  Азаматтық құкыктық 
қатынастар  азаматтык  кұқыкты  түсіну  үшін  маңызы  бар. 
Аза- 
маттық  қүқықтық  қатынастар
  дегеніміз  катысушылары  бір- 
бірімен субъективті азаматгық құқыктар мен міндеттер арқылы 
жалғанатын,  азаматтық  құкықпен  реттелетін  мүліктік  не 
мүлікпен байланысты жеке мүліктік емес, мүліктен тыс мүліктік 
емес  катынастар. 
Азаматтық  қүқықтық  қатынастардың  ерек- 
іиеліктері:
\_Л>ір іншіден,
 азаматтық құқыктык катынастардың субъектілері 
заң жүзінде тең, бір-бірінен тәуелсіз, осынысымен басқа құқық-
94

тык.  катынастардан  айырмашылығы  бар; 
екіншіден,
  азаматгык. 
кұкыктык  катынастар  занда  көрсетілген  не  көрсетілмеген 
негіздердін де  барысында  пайда  болады; 
үшіншіден,
  азаматтык 
құкыктық катынастардын жағдайы  мен мазмұнын бекітуде та- 
раптардын келісімі шешуші рөл атқарады; 
төртіншіден,
 азамат- 
тык құқықтарды қорғаудын тәртібі мен төсілінін өзгешелілігі.
Азаматтық  құқыктық  қатынастардың  пайда  болуының 
негіздеріне 
заңды  фактілер
  жатады.  Азаматтык  құқықтар  мен 
міндеттер зандарда көзделген негіздерден, сондай-ак азаматтар 
мен занды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол 
әрекеттер азаматтык заңдарда керсетілмегенімен, олардыңжал- 
пы  негіздері  мен  мәніне байланысты  азаматтық құқықтар  мен 
міндеттерді  туғызады.  Казақстан  Республикасы  Азаматтык 
кодексінің 7-бабына сәйкес азаматтық кұқықгар мен міндеттер:
1)  зандарда көзделген  шарттар мен әзге де мәмілелерден, сон- 
дай-ак  заңдарда  көзделмегенімен,  оларға  кайшы  келмейтін 
мәмілелерден; 2) заңцарға сәйкес азаматтык-құқықгықжағдай- 
ларды туғызатын өкімшілік құжаттардан; 3) азаматтық кұкықтар 
мен  міңдеттер белгілеген  сот шешімінен; 4)  заң кұжаттарында 
тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау немесе ием- 
дену нәтижесінде; 5) өнертабыстар, енеркөсіптік үлгілер, ғылым, 
өдебиет  пен  өнер  шығармаларын  ж әне  интеллектуалдық 
қызметтің өзге де нөтижелерін жасау нәтижесіңде; 6) баска жаққа 
зиян келтіру салдарына, сол сияқты баска жақ есебінен мүлікті 
негізсіз  сатып  алу  немесе  жинау  (негізсіз  баю)  салдарынан; 
7) азаматтар мен занды тұлғалардың өзге де өрекеттері салдары- 
нан; 8) заңцар азаматтык-кұкыктық жағдайлар басталуын бай- 
ланыстыратын оқиғалар салдарынан пайда болады.
1.3 
Азаматтық қүқықтық қатынастардың  субъектілері.  Аза- 
маттық құқықтар мен міндетгер құқьпсгың 
субъектіяер і
 деп ата- 
латын  құқықтық катынаска катынасушыларға тән.  Азаматтык 
құкықты к катынастардың субъектіл еріне азаматтар, занды тұлға- 
лар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер жата- 
ды.  Аталған субъектілердің азаматтық құқыктык қатынастарға 
катынасуының  алғышарты  олардың 
азаматтық  қүқықтық 
қабілеттілікке
 және 
азаматтық әрекет қабілеттілігіне
 ие бола 
алуы.
Азаматтық қүқықтық қабілеттілік
 дегеніміз азаматтың заң- 
мен бекітілген кұкыктарға ие болып, белгілі бір міндеттерді ат- 
кара алу қабілеттілігі. Азаматтық құкык кабілеттілігі барлык аза-
95

маттарға бірдей, ортак деп танылады. Азаматтын күкык кабілет- 
тілігі ол туған кезден басталып кайтыс болған соң токтатыл ады. 
Азаматтық қщықтық қабілеттілік
 дегеніміз: азамат Қазақстан 
Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның 
ішінде  шетел  валютасын  меншіктенуге;  мүлікті  мұраға  алып, 
мұраға  калдыруға;  республика  аумағында  еркін  жүріп-түруға 
және  тұрғылыкты  жер  тандауға;  республикадан  тыс  жерлерге 
еркін  шығып  кетуге және оның аумағына  кайтып оралуға;  зан 
құжаттарында тыйым  салынбаған  кез  келген  кызметпен  айна- 
лысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және занды тұлға- 
лармен  бірігіп  занды  тұлғалар  кұру;  заң  құжаттарында тыйым 
салынбаған  кез келген  мәміле жасасып, міндеттемелерге қаты- 
су;  өнертабыстарға,  ғылым,  әдебиет және өнер  шығармалары- 
на, интеллектуалдық қызметгің өзге де туындыларына интеллек- 
туалдык меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық 
зиянның орнын толтыруды талап етуге кұқығы болады; баска да 
мүліктік  жөне  жеке  кұқыктары  болады;  өз  фамилиясы  мен  өз 
есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын қоса, өз атымен құкық- 
тар мен міндеттерге  ие болып, оларды жүзеге асырады.  Зандар 
бойынша  азаматтардың  жасырын  түрде  құқықтар  иеленіп, 
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат 
(ойдан  шығарылған  есімді)  пайдаланатын  реттері  көзделуі 
мүмкін; азамат тұракты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның 
тұрғылыкты жері деп танылады.  Он терт жасқа толмаған адам- 
дардың  немесе  корғаншылықтағы  азаматтардың  тұрғылықты 
жері  олардың  ата-анасының,  асырып  алушыларының  немесе 
қорғаншыларының тұрғылыкты жері болыптанылады.
Заңды пщгалардың
 кұқыктық кабілетгілігі олар мемлекеттік 
тіркеуден өткеннен кейін пайда болып, өздерінің қызметін тоқ- 
татканда жойылады. 
/
Азаматтың әрекет қабілеттілігі
 дегеніміз азаматгың өзінің 
іс-қимылымен  белгілі  бір  кұқықтарға  ие  бола  алу  және  сол 
құқыктарды іске асыра алу және белгілі бір міндеттерді атқару, 
алып  жүре  алу  қабілетгілігі.  Азаматтық қабілеттіліктің 
әрекет 
қабілеттілігі жоқ, жартылай,  толық емес,  толық,  шектелген
 де- 
ген сияқгы түрлері бар.
Алты жаска дейінгі балалардың 
әрекет қабілеттілігі жоқ
 деп 
танылады.  Сонымен  бірге,  жүйке  ауруы  немесе  акыл-есінің 
кемдігі садцарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын не- 
месе не істегенін біл мейтін азаматгы сот 
әрекет қабілеттілігі жоқ
96

деп  тануы  мүмкін,  соған  оаиланысты  оған  қорғаншылык
бел гіл енеді.
Жартшай әрекет қабілеттілігі
 6—14 жаска дейінгі балаларға 
тән. Азаматтык заңнамалар бойынша олар үшін мәмілелерді, егер 
зан күжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-ана- 
сы, асырап алушылары немесе корғаншылары жасайды. Он төрт 
жаска дейінгі кәмелетке толмағандар өздерінін жасына лайык- 
ты, жасай салып орындалатын түрмыстық үсак мәмілелерді өз 
бетінше жасауға қүқылы.
Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған- 
дардың 
талық емес әрекет қабілеттілігі
 бар деп  мойындалады. 
Бүл жастағы азаматтар мәмілелерді ата-анасының, асырап алу- 
шыларынын  немесе  қорғаншыларының  келісімімен  жасайды. 
іМүндай  келісімнің  нысаны  зандарда  кәмелетке  толмағандар 
жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс. Он 
төрт  жастан  он  сегіз  жасқа  дейінгі  кәмелетке  толмағандар 
өздерінің  табысына,  стипендиясына,  озге  де  кірістеріне  және 
өздері жасаған интеллектуалдық меншік күқығы объектілеріне 
өз  бетінше  билік  етуге,  сондай-ақ түрмыстық  үсақ  мәмілелер 
жасасуға қүқылы.
Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылықжәне қам- 
коршылык органы  кәмелетке толмаған  адамның өз табысына, 
стипендиясына, озге де кірістеріне және өзі жасаған зияткерлік 
меншік  күкығы  объектілеріне  өз  бетінше  билік  ету  құқығын 
шектеуі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін. Он төрт жастан он 
сегіз жасқа дейінгі  кәмелетке толмағандар осы  баптың ереже- 
леріне  сәйкес  өздері  жасаған  мәмілелер  бойынша  дербес  жа- 
уапты  болады  және  өздерінің  әрекеттерінен  келтірілген  зиян 
үшін осы Кодекстің ережелері бойынша жауап береді.
Азаматтар  18 жаска, яғни кәмелетке толғанда ол ардың 
толық 
әрекет қабілеттілігі
 мойындалады. Бұл жерде мынандай бір сәтгі 
есімізге салып кеткеніміз жөн. Егерде заң құжаттарында он сегіз 
жаска жеткенге дейін  некелесуге рұқсат етілетін  жағдайда, он 
сегіз жасқа толмаған азамат некеге түрған кезден бастап 
талық 
көлемінде 
әрекет қабілеттілігіне
 ие болады.
Спирт  ішімдіктеріне  немесе  есірткі  заттарға  салыну  салда- 
рынан өзінің отбасын материаддық жағынан ауыр жағдайға ұшы- 
раткан 
азаматтың әрекет қабілеттілігін сот
 Кдзақстан Респуб- 
ликасының Азаматтык іс жүргізу кодексінде белгіленген төртіп 
бойынша 
шектеуі
 мүмкін.  Оған  қамкоршылық белгіленеді.  Ол

тұрмыстык ұсак мөмілелерді өз бетінше жасауға кұкылы.  Баска 
мәмілелер жасауды, сондай-ак табысын, зейнетакысын және өзге 
де  кірістерін алуды  және оларға билік етуді  ол тек  камкоршы- 
сының  келісімімен  ғана  жұзеге  асыра  алады.  Азамат  спирт 
ішімдіктеріне  немесе  есірткі  заттарға  және  нашакорлыкка  са- 
лынуды токтатқан жағдайда сот онын өрекет қабілеттілігіне ко- 
йылған  шектеудің  күшін  жояды.  Сот шешімінін  негізінде  аза- 
матқа белгіленген камкоршылықтың күші жойылады.
1.4. 
Азаматтық  құқықтық  қатынастардың  объектілері. 
Мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен кұқыктар аза- 
маттык  кұкық 
объектілері
 бола  алады.  Мүліктік  игіліктер  мен 
кұкықтарға (мүлікке):  заттар, акша, соның ішінде шетел  валю- 
тасы,  кұнды  қағаздар,  жұмыс,  кызмет,  шығармашылык интел- 
лектуалдық кызметтің объектіге  айналған  нәтижелері, фирма- 
лық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудын 
өзге де кұралдары, мүліктік кұқықгар мен баска да мүлік жата- 
ды.  Жеке  мүліктік  емес  игіліктер  мен  кұкыктарға:  жеке  адам- 
ның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атак, іскерлік 
бедел,  жеке  өмірге  кол сұкпаушылық,  жеке  кұпия  мен  отбасы 
құпиясы,  есім алу құқығы,  автор болу құқығы,  шығармаға  қол 
сұкпаушылық кұкығы  және басқа  материалдық емес  игіліктер 
мен құқыктар жатады.
Азаматтық құқықтық қатынастардыц түрлері. Катынастардың 
негізі  материалды  игіліктердің  болуы  және  болмауына  байла- 
нысты  қалыптасатыңдықтан  азаматтық құқықтык катынастар- 
дың түрлері 
мүліктік
 және 
мүліктік
 емес деп бөлінеді. 
Мүліктік 
қатынастар
 мүліктік, материалды игіліктер сипатында болатын- 
дыктан,  олардың  экономикалық  мазмұны  бар. 
Муліктік  емес 
қатынастарға адамның, азаматтың өмірі, денсаулығы, еркіндігі, 
бостандығы,  кауіпсіздігі,  ар-ожданы,  намысы,  аты-жөні  т.с.с. 
жеке басының мүліктік емес мүдделері жатады. Мүліктік, мате- 
риалды игіліктер бір жеке және занды тұлғалардан екіншілеріне 
көшуі,  қайтарылуы  мүмкін.  Ал  мүліктік  емес  құбылыстар  мен 
мүдделер екінші біреуге берілмейді, көшпейді.
2.  Мәмілелер:  ұгымы, түрлері,  нысандары
Азаматгық құқыктық қатынастардың тууы  үшін  белгілі  бір 
жағдайлар болу керек. Осындай азаматтық кұқыктық қатынас- 
тардың тууының әмбебап тәсілдеріне 
мәмілелер
 жатады.  Қазақ-
98

стан Республикасы Азаматтық кодексінін 147-бабында көрсетіл- 
гендей 
мшілелер
 дегеніміз азаматгар мен занды тұлғалардың аза- 
маттык кұқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге неме- 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: