С. М. Казакстан Республикасындагы элеуметпк
жүктеу/скачать 4,66 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4
П ?О П ж мэселеге ез мэш нде н азар аудармауда. С ол арад а жат ниетп дш и багыггар мен б ф л е сп к г е р б ф ш ам а icrepAi тындырып та улгерда. Атын атап, турш тустеп жатпаганньщ озптде барлыгы 17 миллион халыкты 40-тан астам дшдер мен б1рлеснктер, 4000-нен астам дани институттар мен курылымдар курсаулап коршап алды. Халыкттын уштен 6ipi жастар, жиырма пайызына жакыны егделер. Батыстык интегризм мен мусылмандык фунамен- тализм казак даласын ездершщ жарысыныц кецкгппне айналдырып алды. M iH e, дшдердщ саяси багдар- лануы деп осыны айт! Кала жайын тындырып болган исламдык емес дши секталар мен деноминациялар, к>'льттер ауыл-ауылды, жастарынын саны баршылык аймакгарды аралап, еппсн баса журш, анкау, сснпш жастар мен ересектердщ eciH алып, санасын шырмап-матаумен айналысуда. Ал жергийктт мемлекетпк муддеж icKe асырып, бакылаушы THicri орындар субъектшер1 болса, сешм epK inairi занынын «сешмд!» коргаушылары репнде ондай кубылысгарга тиют1 мэн бере бермейдь Мектептщ де, кептеген ата-аналар- дын да «сен тимесен мен тиме» устанымы шет елдж жэне жергипкп миссионерлер ушш колайлы. Дшшш «кэрЬ> курылык Еуропа гылым мен бЫ мнщ ыкпалымен секуляризациялану (дшнен ipreciH аулак салу) процесше аяк басып, мектебш окушылардын теологиялык ойлауынан арылту icine Kipicin жатканда, б1здщ ел1м1з батыстын ет т бара жаткан шындыгы толкынынын 1шше бойлауда. Казакстандык сешмштер арасында басымдык сипат алушы Ислам дшше келетш болсак, бул туста да ойландыратын элемдж тэж1рибелер бар. Б1ркатар Орталык жэне Оцтустш Азия, Африка елдершдеп ислам сешмшшершщ езшщ iuiKi ж1ктелушщ ауыр салдардарга экелш отырганына букш элем куа болуда. Айталык, Ирак ел!ндеп ислам дшшш ем багытын устанатын сунитгер мен шеидтер езара жауласып. 6ipine 6ipi карсы террорлык эрекетгерд1 колданын токтатар емес. Сейте отырып елдщ oipTyrap ел болып сакгалуына ез колдарымен, ез ер1ктер1мен кастандык жасап отыр. Шет елдш мудделшер ушш бул ете кажет, колайлы халыкты штген ipy кубыпысы. Африканын ен ipi, 1ргел‘ мемлекеп Египеттш де uuki берекесшщ кету i не 6ip ел y m in б!регей дши болып табылатын ислам дшшщ эркелю багытгарына сенутш- лер арасындагы кайшылык пен элеуметпк, саяси кайшылыктыц ундеспк табуы себеппл болуда. Саясат пен дши фа!штык сешм ынтымак тапкан жерден еркениет 1здеудщ eii мэнсв екен 1 тарихты коиып казфп заманда езш дэлелдеуде. Bip Караганда 6 ip дани ceiiiM сен уш ш ерш б1рл еспрш , басын косып, 6 ip элеуметпк тутастыкты калып- тастыруга ыкпал етуге тигс. Ipi дш дер реп н д е Ka3ipri Казакстан жагдайындагы ислам, христиан дш1нс катынасты ресм и устаным да осы ган мензейда. Алайда ондай тугастанудык карсы ластары да баршылык. Ондай устаным мен саясат дш и институттары кадрларынын да устанымымен, оларды н тез!мдиик пен iphyuiLniKTi айьфа бшутмен, дш и кызмет мэдениет1мен де байланысты. Жалпы алганда, ж ац а Казакстан жагдайында бул салада комнетентп гылыми-танымдык, саяси сараптамалардан етюзипп отырылуга thicti мэселелердщ шогырланып калганы анык. О сы орайда гылыми-танымдык, саяси-танымдык талаптарды булжытпай орындай алатын, е зш щ жекебасты к устанымдары мен кезкарасы на тэуелЫз объективп зерттеулерд1 icKe а сь ф а алатын б ш к п галымдардын poni арта тусуде. Мемлекетпк хатшы М арат Т эж и н н щ 2013 жылдын кектемшде А ст ана каласында еткен ултгык тарих ты зерделеу ж ен ш д еп Республикалык кенесте «¥лттык тарихы жадыны сактап калу - ез-ез!НД1 сактап калудын жалгыз ж ол ы » атгы баяндамасында ж ан а элеуметпк-саяси жагдайда ултгьщ ж ац а дуниетапы- мын калыптастьфуды басты 6ipiH iiii MinaeT е т т карастырды. О п д а планета кундылыктарынын мылтык- сыз майданы ж у рш жаткан каз1рп жагдайда тарихи жадыны сакгап калу езнцп е з щ (мэееле мемлскетпн сакталуы туралы болып оты р) сактап капудын жалгыз жолы деп атап керсетшген[15]. О сы тургыдан Караганда да Ш о к а н LniMi мен калдырган рухапи-саяси мурасы Ka3ipri казакстандык котам уш ш барышна манызды. Корыта айтсак, Шокан Уалиханов бугшдс б1збен 6ipre, онын шмдер1 тек казакстандык котам ушш гана емес, элемдж кауымдастык ушш де езекть Егер бупн саясаткер, агартушы, зерттеупп галым Шокан арамызда болса «E c ia a i жый, халкым! Асьфа сштегенншн арты жаксы болмайды, кырагылыгьщаы жогалтпа!» деген болар едь 1. Архив Чокана Вашханова, ф. 23., on. 1, д. 4. -Л. 17а. 2. Булда сонда. -Л. 18. 3. Валиханов Ч. Ч. Сочинение. -СПб., 1904. -С. 63-64. 4. Булда сонда. -С. 195. 5. Булда сонда. 6. Булда сонда. -С. 199. 7. Булда сонда. -С. 196-197. 8. Булда сонда. -С. 198. 9. Булда сонда. - С. 433. __________________ _________________________ 1 0 2 ------------------------- ------------ Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №l(41)JJ 0 j3 e .------------ — Лбац атындагы К,аз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «длеуметтм жэне саяси гылымдар» сериясы, № 1(41) 2013 ж . 10. Смелзер Н. Социология. -М ., 1994. - С. 489-492. 11. Валиханов Ч. Ч. Сочинение. -СПб., 1904. -С. 10. 12. Булда сонда. -С. И . 13. Булда сонда. -С. 10. 14. Вапиханов Ч. Избранные произведения. Под ред. академика Академии наук Казахской ССР АХМаргулана - Алма-Ата, 1958. -С. 194. 15 Тэжин М. Улттьщ тарихы жадыны сацтап к,алу - вз-взПцд! cabman тчудыц жалгыз жолы //«Казак,» газет /. -21-28маусым, 2013 № 25-26. -3 бет. Резюме В статье рассматриваются политические взгляды Ч.Валиханова. При этом уделено внимание недостаточно изученным и дискуссионным вопросам. Summary In article Ch.V alikhanovs political views are considered. The attention to insufficiently studied and debatable questions is thus paid. МОЛДА К ОШ ЬЩ ДА'ЩА: САЯСИ ДУНИЕТАНЫМЫ Б.Сманов — К,Р Улттьщ гычым академиясыныц корреспондент-мушеи, Халык/лральщ Ш.Айтматов академиясыныц академигл, педагогика гьтьшдарыныц докторы, профессор Хальщ тарихындагы улкен 6 ip дэу1р, acipece, сонгы уш жуз жылдан астам уакыт Ресей империясына караган жылдар улесже тиетшш, осы кезендердеп келш-кеткен 6 ip n e m e урпактьщ TbiHbic-Tipiiiiniri, турмыс- талайы патшалык Ресей тусында да, одан кейшп кенестж кызыл идеоло гия устемдж курган кезенде де б1ржакты империялык мудде тургысынан бурмаланып K opceiinre H i белгЫ. Айтапык, азатгык жолындагы курестер- ге де, ерюндж y u iin болган ултгык кетерипстерге де кенес саясаты баска- ша сипат 6 e p in кедщ. TinT i, кейде ондай козгапыстарды купия турде туншыктырып жаншып тастап, атапмай калып жаткан кездср де болды. Сол тустарда патша еюмеп саясатына карсы шыгып, кол бастаган батыр- лар, ел бастаган кесемдер мен сез бастаган шешендер басбузар, булжип, каракшы, ка!пшер, бузык, ел арасына от жагушы, атаккумар, ланкес, тыншы, когамга жат элементгер ретжде сипатгалып, олардын халык апдындагы абырой-беделш мейлшше томендетуге тырысканын керем1з. Туыскан кыргыз халкынын улы акыны Токгагуп Сатылганулы жыр алыбы Жамбылга: Аулие-Ата сенин шаарыц, менин шаарым, Кыдырып казак элин келдим баарын. Азапты сен да тарттыц, мен да тарттьш , Ажыданар сстган эле бизге заарын. Сурасац Токтагулдан ушул алды, Кордуктан кол, бутума кишен салды. Кайраттан, акун Жамбыл, тайманбагын, Жараткан стат жен чымын жанды, - деп айтканындай, муны 6i3 ел жадында сакталып келген халык ауыз эдебиет1 ynrLnepi мен жыр-дастандарды сол кезендердеп патшалык Ресейдщ ресми мэл1меттер1мен, мурагат деректер1мен сапыстыра зерделгенде аньщ ангарамыз. Мундай келенстз жагдай баска да буратана халыктардын басынан аз отпеген. Оны мерз1мд! баспасез бетгершде жарияланып журген материалдар дэлелдейдй Мэселен, кутил турк! журтынын тутастыгын ойлаган кайсар кайраткер Мустафа Шокайдын: «Ултка пайдапы адам болгыныз келсе, бэршснбурын орыс OKiMeTiHin атамекежм1здеп жер саясатын мукияг зерттеп уйренуге тырысыныз. C i3 re не ic re y кереючпн осы саясатгын 03 i-aK K opcerin бередЬ, - деген сезш ойга апган сайын сонау Дагыстанда Капказ халыкгарын баскарып, орыс отаршьшдарымен жиырма бес жыл бойы согысып еткен имам Шэмш жарыкгык еске туседь Ол орыс эскерилершщ колына тугкынга тускенде таулык жерлестерше арнап коштасу хатын жазады. Бул 1859 жыл едк Хат авар халкынын данышпан акыны, Лениндж сыйлыктын Herepi Расул Гамзатовтын экеЫ, халык акыны Гамзат Цадасанын колында сакгалыпты. Сол тарихи хатга s flrm i курескер: «Менщ таулыктарым! Жалан, жайдак болса да ------------------------ -------------- ------ 103 ______________________________________________ ___ Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», Net(41), 2013 г. сонау 6ip жартастарынды жаксы Kopinaep. Олардын сендерге жасаган кайыры да аз шыгар, дегенмен, оларсыз сендердщ жерлерщ ездерадш болмас едц ал жер болмайынша таулыктардыц еркшшшп болмак емес. Сол жер ушш кыркысындар да, сактандар оны. Сендердщ кылыштарыннын сынгырын естш, менщ каб1рдеп уйкым тэто болсын», - деп жазыпты. (Р.Гамзатов. Менщ Дагыстаным. - Алматы: «Жазушы», 1973). Рас. 03i де солай болды. Одан кешн де epuiui рухты гау халыктары кылыштарынын сынгырын имам Ш эмт талай рет ecrin жаткан болар. Осы туста патшалык Ресейдщ Kepmi жаткан елдсрд1 отарлау удершнде Капказ таулары мен Орта Азия, Казакстан аймагын мекендейпн букш nici мусылман журты да булкынып кетершп жаткан ед|. Мунда, эаресе, ею жакты e3rire шыдай алмаган улан байтак казак дапасы эр тустан орыс баскыншылары- на, олардын оздер1 тагайындаган жергинкп жерлердеп бнгнк еюлдерше карсылык керсетп. Ол карсылык X IX гасыр басынан 6epi азатгык ушш, ерюндж yniiH каншама жылдарга созылган толассыз курестерге, карулы какгыгыстарга, жойкын согыстарга уласты. Мэселен, казак жершщ батыс аймактарындагы Жоламан Тшенчпупы, Дэугг Асауулы, Аркадагы Кенесары мен Наурызбай Касымулдары, Исатаи Тайманулы, Махамбет ©темюулы, Жем бойындагы Есет Кет1барулы, Сыр бойындагы Жанкожа Нурмухаммедулы, Жетюуда Тойшыбек Касаболатулы, Сураншы Акынбекулы, Сыпатай Эл1бекулы, Онтуст1ктеп Мусабек Калдарбекулы, Ташкентгеп Молда Кошык датка Токбакулы, тагы баскалардын Ресей отаршылдары мен Хиуа, Кокан хандыктарына карсы курескен ерл1ктер1 тарихи деректерден, халык акындарынын шыгармаларынан, ел аузындагы ацыз-энпмелерден белгш. Кокан хандыгы бшнпне караган казак аймактарындагы капын букара халык ханнын жергинкп жерлерге ж1берген зекетшшер! мен салыкшыларынан катгы кысым кердк Салыкшылар енбекнн елд| ашыктан-ашык тонау мен зорлык-зомбылыктыц сан алуан турш icrefli. Алым-сапыктан бас тарткандарды ауыл-аймактарынан, елд1 мекендершен 6e3flipin, адамдарын Крканга кара жумыска айдады, кепшЫп кул есебвде сатыпды. Осындай катал тзртт пен эдшетс(з бшпкке наразы болган ел хандык жуйеге карсы жш-жш куреске шыкты. Мундай наразылыктар lily езеш бойын, Эулиеата, Ташкент, Шымкент, Туркестан, Арыс, Мерке, Сайрам, Шолаккорган, Жанакорган, Сыр бойы, Жетюу т.б. аймактарды камтыды. Сол туста Ташкент шаЬарында болган осындай алгашкы ашык KOTepLnicTi Молда Кошык датка баскар- гаи болатын. Бул кезде Молда Кошык каланын он ею какпасына койылган эскери^кузетгщ басшысы кыз- метж аткаратын. Ол Ташкент 6eri Канагатшах пен Коканнын КуДияРДан кешн болган ханы Мэллэбек- Tin жауыздык ic-эрекетгерще, карапайым халыкка жасаган зорлык-зомбылыктарына карсы ек! мындай ката тургыны мен жет1 жуздей каруланган сарбаздарын KOTepin, ашык шайкаска шыкты. Олар кушбепнщ салтанатгы сарайын 6ipneme рет зенб1рекпен аткылап, тас-талкан eTri. Нэтижесшде, Ташкенток Бесагаш, Каймас, Жолбарыс, Кокан, Кашкар, Лэбзак, Карасарай, Сагдат, Шагатай, Кокше, Самаркан, Камалан семлд! он ею какпасын тугелдей коршауга алып, Канагатшахты он кун туткында устайды. Сейтт, залым басшыны букш елдщ кезшше аягына жыгылдырып, жиылган кала халкынан, калын квпшш1ктен KeuiipiM суратады. Оган колына куран, нан устатып, онын эркайсысын уш-уш ретген суйпзш, будан былай жазык- сыз момынды жазаламауга, KiH3ci3 жандарды айыптамауга Алла атымен ант етюзш, сол жерде елдщ тапабын орындатады. Бул жайында Шымкенток каламгер Момбек Эбдэюмулынын тарихи окигапарга. мурагат деректерще непзделген «Естемес би» романынын «Тэшкенде Молда Кошык кетериис бастады» деген бесжил тарауында егжей-тегжешн баяндалган. Мунда Молда Кошыктын Бухарада жсп жылдык «Mip-Apa6» медресесш бтргеш, онын дш LniMiHe оте жетш адам болганы, орыс ri.iiii ерюн мецгергеш, Кудинр ханныц тусында Ресейде ек-i жыл елип болып кызмет еткеж,1 ашкент даруга- сы болганы, ал Ташкент котсрЫсшен кешн хан эскершщ бас колбасшысы (0Mip-FacKcp) болганы айтылады. Казакстан Республикасы Улттык гылым академиясыпык академии, филология гылымдарынык докто- ры, профессор CepiK Кирабаев «Егемен Казакстан» газетшщ 2009 жылгы 9 кактарында жарияланган «Естемес би» атты макаласында Молда К°ШЫ1< датканын жаккиярлык ерлпш, аскан керегендтн, эскер- басылыгын, жалпы жан-жакты дарындылыгын ерекше атайды. Ол осы орайда: «Кокан хандыгынын бн.пп - OHTycriK казактарынын отаршылдыкга кврген киянатыныц ец 6ip соракы 6errepi. Адамды wici.iiK касиеттершен айыратын, азаматтыц жазыксыз капын тегетш, энелдерге дегсн зорлыкгын неше тур.и ануандык турлерш колданган, колындагысын тартып алып, жалпы журтты зар ешреткен жендетпк тэртт орпаткан бул хандыктын сыры тарихтан белгш», - деп тушн жасайды. Аталган романнан датка туралы, казак халкынын Кокан хандыгы билiri тусындагы OMipinen орын алган 6ipa3 деректерге, Фергана, К°кан мурагаттарынан апынган кунды мураларга ден коямыз. Сонымен Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41), 2013 г. онын одактасы болган орыс-казак жасакгарына карсы карулы кетершстер уйымдастырып отырган. Мунда Дэугг атакты курескер А сау батырдын упы екежн айткан жен. Султан М.Тэукеулы орыс-казак эскерилершщ комепмен Дэугпсе катысты ауылдарды, елд1 мекендерд1 талкандап, малдарын тартып алган. Одан сон Дэуптщ отбасын тугкындап, Орынборга айдаган. Ал 03i кандыкол отаршылдар мен олардын жергипкп жердеп куйыршыктарына устатпай аман шыгып кеткен. Д.Асауулы бупнде халкын, елш, жерш кастерлеген баска да отаншыл кайраткерлер секции туган жер, есксн ел ушш басын бэйгегс т1ккен курескер санатында аталады. Жалпы, осы кезенде казактын кен байтак жерше эр турл1 мемлекетгердщ (Кокан хандыгы, орыс, агылшын. кьггай т.б.) коз салуы, одан дэмеленуц б!зд!ц аймагымыз бен онын материалдык байлыктарына кызыгушы сырткы куштердщ езара таласы, бэсекелеспп; орыс империясыныц батыс пен солтуспктен бастап шекара бекЫ стерш сала бастауы, шекара сызыктарынын эл1 белгшене коймауы; туыскан адамдар- дын eKi мемлекет аймагында белшш калуы; казактардыц ел еркицнпн, бостандыкты, тэуелс1зд1кт1 ансауы; Ресей отаршылдарыныц жергипкп халыкты эскери кушпен багындырып, казак жерш , кала бсрхи букш Орта Азияны мексндеген Туркгстан журтын басып алуы секции жайттар халыктын назарын аударып, ерекше толгандырды. Сондыктан Туркютан аймагын уыстан шыгарып алмауды ойлаган патшалык Ресей де аса сактыкпен, бшпрлжпен отарлау саясатынын куйтыркы жоспарларын жасап, айла-тэсшдерш турленшрш отырды. Бул женшде II Александр патша кеп ойланып, коп толганып, e3inin досы, Турюстан елкесшщ генерал-губер наторы К.П.фон Кауфманмен акылдаса келе, аймактыц атакты адамдарын, елдщ бетке устар бедслд1 басшыларын, даткаларын сол кездеп Ресей астанасы Петерборга шакыруды, сейтш, оларга сый-курмет керсетущ, солайша олардын кещпш табуды жен санайды. Сондай амал аркылы толкып турган елдщ наразылык кетерцпстерш басуды, журттын карсылыгын токтатуды, аймактын тыныштыгын сактауды, дипломатиялык айламен отарлауды, осындай жолмен ел кен i онай басып алуды камтамасыз eryai ойлас- тырады. Бул ресми шакыртуга барша турю журтынан ж еп адам лайыкгы деп табылады. Олар - казак даласынын бес даткасы, атап айтканда, ен алдымен, аталган екшдердщ басшысы perilще шанышкылы Молда Кошык датканы, сосын курамында - жаныс Момынбек датка, канлы Эюмкул тере, сыйкымнан Кудайберген датка, коныратган К,оныс датка, озбектен Марка казн, кыргыздан Бэйпк датка сынды турю упысынын атакты Hri жаксылары мен беделд1 адамдары болды. Петербургка барган алгашкы куш даткаларга ¥лы импсратордын ©з! конакасы 6epin, курмет керсетедь Одан кейшп кундер1 патша мен онын айналасындагыларга дэм беру салты басталып, oipimui кунi Эулиеаталык Кудайберген датка дастархан жаяды. Астан кейш императорга сый-сияпат жасалады. Ак патшага конакасы беру, сый-курмет керсету psciMi жет1 кунге созылады. Сонгы жетшин кути эдеж Молда Кошык датка алады. Бул корытындылаушы кун едг Онын устше, эйг1лi датка Ресейде бурында eKi жыл ел mi кызметш аткарган, орыс типне де ж е ™ . Молда Кошык езш щ беретш конакасына упы мэртебе- лшщ жубайымен келуше ет1жш жасайды. Патша агзам келюмш бередг Салтанатгы дастархан басында Молда Кошык ак патшага карата арнау сез сейлейдк - ¥лы мэртебел1 ак патшам! - дейд1 де, басын игендей ншара танытып, ппмашсыз, орыс типнде хапыктын хал-ахуапын баяндайды. - Мундай жайды 6i3 айтпасак, юм айтады? 1863-1864 жылдары генерал М.Г. Черняев отряды Кокан беюжстер1 - Созак. Туфюстан, булиеата, Шымкент, Шолаккорганды басып алды. Елдщ ку’й! кайьфшылык жагдайга чует!. Оныц уст!не, генерал эскерлершщ icrereHi - зорлык- зомбыл ык, зугтымдык-жауыздык-.. - Аса мэртебел1 император! Генерал М .Г . Ч ерняевтщ отряды курамындагы Н .А . Веревкин жасагы Турюетанды 1864 жылы 11-1шлдеде алганын eciui3re сала оты ры п, ел im iiw e улкен дурбе- лец тугызган эскери ж оры к т ар, какгы гы стар жшлеп б ар а жатканы н назары цы зга салуга мэжбур- MiH. Карапайым халык сыйыиып, зи ярат ететш каснетп мекен К ож а Ахмет И ассау и кесенесш Н.А. Веревкин зенб1рекпен 12 дуркш аткылатты. Кесене кабы ргасы ньщ 11 ж ерш закымдап, ж арам сы з хэлге Tycipfli. С он ьщ салдарынан оры с эскерлер 1 жергш кгп халыктын жаппай карсылы- гына тап болды. Казактардыц оры с халкы на деген eKiieci, о ш и е н д ш п кушейдК П атш алы к Ресей- ден казак ел1 мундай зулымдыкты кутпеген e,ai. Оны ц устше, К окан хандмгынан корген азабы, зорлык-зулматы да аз емес... Молда Кошык датка елшщ жагдайын, генерал Черняев эскерлершщ жауыздыгын, отаршыл колбасшы- нын шектен тыс катыгездшш, имансыздыгын баяндай келт, ез етшштерш жетюзедь Датка сонда мынадай талап-шартгар кояды. Олар: Жергипкп халыктьщ дши сежм-нанымына THicney, оны шектемеу; жергипкп халыктардьщ эдет-гурып, салт-дэстурлерш бузбау, оган араласпау, оларды пайдапануга мумюншктер жасау; казактардан эскерге адам алмау; согыс зардаптарын керген елден Ш!Щ баСЬт КШЫ" Ж ат а" ' ° СЫ Ч " ' даМн М м м ™ 6° ™ " ™ ^ ™ ь ,с Р 7 ДЬ,РТ аИЫ' вШР вТХеЛДер! ,ураЛЫ ™ н « е т р м е н танысамыз. д а™ й асы н яГ Г й т« Р е Ш р ™ ОВ откен жь'лы ™ * Майлыкожанын «Молда К°шык датканын асында аитканы» атгы толгауынан да анык байкаймыз Акынныц: Тец бе edi Молда К,ошыц мсшенен, Тецгерш! цылып откен /сшенен. Батырбасы Ташкентте болып edi, Кылыш, мылтык;, найзаныц ушыменен. Жуз елу тэн патшаныц унауында, Оныц сезш еш ею цьишауында. Кырыцмыцлэшкер тескен Батырбасы, Кырьщ ш 'ттен журген шыгар шылауында. Алтын жуген ауырлап am басында, Алды болган алаштыц датцасында. Кеш пел i крзацы адам болып ж урт, Талас «ылган Ташкенттщ асында, - деушен аталган романга непз болган тарихи деректердп, шынаиьщыгына кез ж е™ зе тусем1з. Модда Кошык даланын Батырбасы р е г Ы е п ерл.пне,каисаркайраткерл 1 пнетонт 1 боламыз. ^шындагы ерен Жыр дулдулйнч 6ip жарым гасырдан астам уакыт бойы жарык кермеген осынау толгауыньщ мазм*- нынан да шыгарма кеишкершщ ак патшаньщ алдында абыройы аса жогары болганын бшем1з. О й г Л оул жат- жаидан-жаи емес едк Молда Кошык датка Кокан бектерше, орыс огаршылдарына карсы курес- вТ ч сп н яКеТ м яЫ' ДЫК Тере’ Рустембек 6збек YUieyi 6ipirin шеп курып, Т аш к ен т генерал В Г Черняев шапкыншылыгынан коргауга белсене катысканы, Шымкент шаЬары ушш (1864 жылгы 14 ЖеР'НДеП 0 864 4' 5’ 6 Алма™ мадындагы ¥зы „аГ ш туб нде 1860 жыддьщ кузшде, дэл.рек айтканда 21 казанда болган орыс баекыншыларымен болган сурапыл шаикастарда кол бастаганы б1рКатар тарихи кужатгарда а-гатады. Ол Сыпатай Сураншы БаЙСеЙ" ' БаЙЗЗК Т б - 6Л К0РГЗУШЬ1 б а р м е н 6ipr’e кГ б асГ ы « ерл истершей козге тус.п, улкен абыройга боленген аса кернекп тулга. Ол халык арасында Батырбасы, Лэшкербасы, Датка, Молда-би, АйдаЬар деген лакал аттармен белгЫ болган и!» Л Г ИЫНДа’ ЯГНх ханыньщ кыспагы туралы жэне орыс баекыншы-отаршылы Н.А. Версвкин- 7 l 7 n Z Z b^ a 1* рияввдь| Жаулап алганы11 кайраткер! М1ржакып Дулатры «Казак» пвепн- 1 ЖаЗЬГ Ы: * "’7 ™ "* ™ хал«Ь1 1864 тагы да Кокан хандыгынан белшуге Г м а й ^ 1 Т 1 РеТ‘?й 1лба аЛМа,И? Ы- Ахырында кептон 6ip ханньщ кол аегьшда белплеп орныга T v 3 - 3 Турк 1 станды 1864 жылы 12 иллдеде согыспен орыс полковнип Веревкин алыты. Сол жолы I урюстанды орыска бермеу ушш хан Абылайдьщ шебереа, Кенесары ханньщ баласы Сыздык торе де согыскан екен...» (М.Дулатовтьщ «Хаз.рег султан» атгы макаласынан аль1Нып отыр) Ыздщ жогарыда Молда Кошык ак патшаньщ алдында абыройы жогары болганы жайдан-жай емесп'пн аитуымыздьщ мэню! мынада едк кap?ьГь1к г Г n \ ! e ™ Г rЬ1, ■ ШыМКетГ ать|Рабь,нда™ орыс отаршылдарьша киян-кеск! КЭТер„1Л,СГГерД,Н’ елдщ ^ nnafi наразьшык-толкуларьшьш жш-жш кайгалануы, басшыларыньщ шынайы елжандылык ю-эрекетгер! Ресей патшасы мен баска да шет елдерд! аландата бастаиды. Муны орыстьщ Улы императоры Александр Екшип ез1н1н Турк.стан олкеендеп «РесейпГхЛеРШеН’ ° ЛарДЫН реСМИ МЭЛ1МДеме жазбаларынан бимп отырды. Мэселен, Шокан Уэлиханов е Г п Т о п карь,м-ка: ынасы>> атгы жазбасында: «Хиуа (хандыгы) ашык жауласудан кау1птенег1н сек1ПД1. Ол кокандыкгардын боге карсы куресуге шакырган барлык усыныстарына жалтара жауап 6epin- т.. Б,зге оздершщ кел.спеушшиоерш ашь.к б!лд|ргпей, Хиуа бурынгьщан да кулия турде н^ксан'келттуге тырысып, бод щ даламызга жансыздар мен зекет жинауШь,лаРын ж.берудГжа.тгасть.рТп к е л ^ Сол ^ ^ К ^ а р о в Х н ' AcTvo 0ИЛЫ Ка3а£ арДЫН ашык жаУль"< ешпенд1л1ктер.н коздыруда. Кенесары- r Асауовтьщ жэне баска казак бул1кшшершщ ашык когерш!с1не комек корсетуге S ’Z ^ r r r T 6¥3aKb,T ойларына колдау керсетуде-0ган коса’ олардыч ок1лдеР ''1853 m , Sol ^ р к и я г а барып, солардьщ колдауь.на ис болган сиякты», - деп жазды (Ш.Уэлиханов, Алматы, 1985,4-том, 189-190 беггер). Бул ресми жазбадагы аты аталмай, Асауов деп булжш! рет1нде керсет1л1п отырган адам - патшалык отаршыларына карсы шыккан, жерг1п1ю1 халык наразылыгы жегекш1пер1н1н 6ipi - ДЭу!т Асау^лы туралы аитылып отырганьш атаган жен. Ол казак даласыньщ Батые аймагы султаны М Тэукеулы мен жүктеу/скачать 4,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|