Калдыбаева кафедра 1зденушю1, ап Н.А. Айтов гылыми кецесин болып тагайындапып, зерттеу такырыбы
бектлдь Осылайша
1
зденушшщ мазасыз да !зденюп Tipiuiniri жалгасып кете барды. 1994 жылы Алматы
каласында онын докторлык диссертацияльж зерттеу in in туындысы ретжде «Детский сад и жизнь:
социальные проблемы развития детских дошкольных учреждений в Казахстане» атгы 9 баспа табак
келемпщеп монофафиялык ецбеп жарык корд!. Бул енбек отандык когамтану гылымында буганга дей'|н
байкала коймаган 6ipa3 ерекшелжгер1мен KOpiaai. Атап айтканда: 1) балалар мэселеа зертгелетпцпктен
элеуметтанушы психология жэне педагогика гылымдарынын осы саладагы кол жеткен табыстарымен
терен танысты. Балалардыц тулгапык дамуыньщ элеуметпк суралыстарын жеткшкп жэне терсн танып
б!лу уплн аталган гылымдар кемепне суйену кажеттипп туды. Онын успне балапык шак мэселелерж
зерттеу отандык когамтану гылымыньщ дэстур1нде бурын болмагандыктан, онын б1ркатар кырлары мен
езекп мэселелершщ педагогтар мен психологтар зертгеулершде орын алып келгеж де гылыми-практика-
лык шындык болып келген. Сейтт, зерттеулл гылымарапык байланыска батып кадам жасай отырып.
оньщ гылым уцлн де, элеуметпк практика уилнде елеуш же\пс беретжше ез зертгеулср1 негЫнде сешире
Tycri. 2) Бипм институтыньщ iuiKi бипмдж жэне тэрбиел1к кубылысын элеуметганулык зертгеуде де
шешулп жана кадам жасады. Егер советпк бипм элеуметтануы мемлекет пен бипм институттарынын
арабайланыстарына акцент жасап келсе, 90-жылдырдын басында отандык бипм элеуметгануына Ty
6
ip;ii
методологиялык жана бетбурыс келдт Онын авторлары Мэскеу мемелкеттпк университет! гапымы
Валерий Нечаев пен казакстандык элеуметганушы Тыныштык Калдыбаева болды. Егер В.Я. Нечаев
езшщ 1992 жылы жарык керген бипм элеуметтануы эдюнамасына арнаган монофафиясында «мектептеп
оку кызмеп бипм социологиясыньщ зерттеу пэнЬ> деп тужырымдап, мектептен тыс жаткан кубылыстарга
емес, онын iuiici оку енбепмен байланысты кубылыстарына назар аударса, Т.Ж. Калдыбаева 1991 жылдан
бастап тек iunci бипмднс кубылыстарды зертгеп кана коймай, букш оку-тэрбие процесжщ элеуметпк
кырын зерттеуш колына алды. Онын нэтижеа негурлым жан-жакты непзделген, терецдетшш зертгелген
кушнде 1994 жьшгы монографияда баяндалды. 3) Элеуметтану гылымыньщ GMipniK шындыктан, оны
жан-жакты терен жэне дэлелд
1
талдануынан туындайтын гылым екенш айшыктай тусп. Аталган
монографиялык енбек казакстандык когамныц ещрлж элеуметпк-экономикалык шындыгымен байланы-
сып жаткан балалардын элеуметпк жагдайын, манызды элеуметпк жэне бтгпмдж институт репнде
балабакшалардьщ дамуыньщ ауыр жагдайын кен келемд1, терен талданган элеуметпк фактшер непзжде
корсет1п бердг Зерттеудщ дэл осы тусын кешн Ресейдщ Саратов каласында докторлык диссертация
коргалган уакытта сарапшылар непзге ала отырып, «Нагыз шынайылыкка непзделген зерттеу жумысы»
деп багалады. ОкЫ ш ке орай, Алматыдагы докторлык диссертациялык кецеске катынасы болган
6
ipa
3
гылым докторлары «балалар мэселесжщ социология гылымы кандай катынасы бар?», «Автор жагдайды
жай суреттеуден аспапты» сиякты жапан жэне н еп зш п т рл ерж байкатты жэне байкатып кана коймай
аяктан шала бердт Олар зерттеуш шщ гана емес, гылыми кенесшжщ
n iK ip in e
де кулак аскьшары келмед|'.
Калай болганда да зерттеуцл ез iciHe сешмдмикпен карай отырып, енбегтщ басты идеялары мен нэтиже-
лер1н елнр жузже асыру жумыстарын жалгастыра берд1, Бипм министрличищ жауапты кызметкерлер1мен
жэне педагог эрштестер1мен б1рлескен игийкп icrcpji аткарумен болды. Осылайша 1991-1993 жылдары
ек1 ауыл балабакшасы оазасында элеуметпк эксперимент icKe асырылды. Элеуметпк-педагогикалык
тэж1рибелеуте бурын балабакшада болмаган, келес1 жылы мекгепке баратын 5/6 жастагы балапарды oip
жылдык арнайы оагдарлама бойынша мектепке бипмдьмэдени даярлау процеа койылган болатын.
Мундай идеяга зерттеуш ini сол уакыттагы когамдагы балабакшалардьщ жетюпеуцплш, жеткшжаз
дамыганы, мектеп
eciriH
мындаган балалардын мэдени-бипмд1к даярлыксыз ашып жаткан жагдайы, кец-
байтак территорияларга орналаскан енбеккерлердщ балаларын мектеп биимш сапалы менгеруше
алгышарттын жеткшжазд1п алып келген едк Оньщ успне 90-жылдардын басында басталган кеижакты
экономикалык дагдарыс, бурын жумыс icren келген кептеген балабакшаларыньщ жабылуы, ен болмаган-
да мектеп карсанындагы
6
ip жьшды балаларды бипм мен мэдениетке тарту жылына айналдыру кажетшп-
riH ерекше арттырды. Идеяньщ icKe асырьшуыньщ гьшыми-практикалык тшмд1 жолын ол кэаби педагог
жэне психологтармен б1рлескен шыгармашьшык эршгеепктен таныды. Оз эр1птестерш шыгармашьшык
топ болып 6ipiryre шакырды. Т.Капдыбаеванын идеясын icKe асыру ушж курылган. Семей педагогикалык
институтгын Гылыми кенеамен бектлген шыгармашьшык топ балаларга бипм беруш н бул турж
«Мектепалды» деп атады. Шыгармашьшык топ элеуметганушыдан, педагогтар мен психологгардан
куралды. Ек
1
жьшгы социологиялык-педагогикалык-психологиялык тэж1рибелеу жумысынан алынган
нэтиже жинакталып, талданып, непзделш, Бипм министрлйтнщ назарына усыньшды. Тэжчрибелеу
жумысы 1993 жылы аякталганымен оны жогары бшпкп субъектшердщ тусМ пне жепазу жумысы да
онай болмады. Идея авторы 1997 жылы министрлж наазарына «Бота» деп аталган «Казакстан республи-
касында Мектепалдын
icK e
асырудыц элеуметпк жобасын» даярлап табыстады. Гаухар Айтжанкызынын
кемепмен ол сол уакыттагы Министр K-Кешербаевтщ назарына туст1. Тек содан кешн гана, 1998 жылы
Семей мемлекетпк университет! (пединститут баска оку орындарымен oipiкт]р1лiri, ipuieitQipin, eaairi
уакытта осылайша аталатын) базасында Биим министрлю шеллм1мен 6ip жылдык уакытша шыгармашы-
лык ужым (ВНИК) курылды. 90-жылдары гылыми идеяны багалай отырып, жанашыр болыи, оньщ тура
жолга шыгуына зор ыкпал еткеп, сол кездеп министрлжгщ мектепке дешнп тэрбие бел1мж баскарган
кызметкер Гаухар Айгжановна Саймасаеваньщ ецбегж профессор унем1 зор риазшылыкпен айтып отыра-
__Ахшй атындагы К,аз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «Элеуметпик жэне саяси гылымдар» сериясы, Кг!(41) 2013 ж .
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(4!), 2013 г.
ды. Оны гылым мен мемлекетпк кызмет арасын тусЫкпен, мудделиикпен жалгастырган заманауи тупга
деп, жоне гылым мен мемлекет кызметкершщ осындай шыгармашылык
a p i r r r e c T i ic r e
болуын галым
y m i H
табыла бермейтш бакыт деп санайды.
Шыгармашылык топ алдына койылган максат - Мектепалдыньщ Концепциясын, багдарламасын,
эдютемелж непздерш казак жэне орыс тищершде даярлап, министрлжке табыстау болды.
Идея мен теориянын, теория мен элеуметпк практиканын арасын уйлеспру,
9 c ip e c e
уш гылымнын
катынасуымен, оп-онай болган жок, шыгармашылык сипатгагы кызу талкылаулар болып туратын.
Мектепалдынын мазмунын жасауда педагогика гылымына басты салмак тускеш анык ед1, б!рак уш
гылымнын ара
K eniciM i
сакталып отырды. Акыры BiniM министрлнтнщ усынуымен 1999 жылы Мектепал-
дын бюджет есебшен ел аумагында icKe асыру туралы Ел Президентшщ жарлыгы шыкты, Мектепалды
e M ipre
жол тартгы. Осы тхиюрибеж нег1зге ала отырып профессор студентгер мен магистрантгарга
«социология гылымы тек теориянын, методологияныц жэне эмпирикалык зерггеудщ гана
iuiK i 6 ip ry rac -
тыгы емес, эр! зерттеуд!н тертшип курылымдаушысы - праксеологиянын да алдьщгы ушеу!мен
o ip ry ra c -
тыгы. Зертгеушшщ
©3i
жасаган теориясынын
e M ip
жузше асырылуын гылыми-практикапык жобалап
беруге тшс. Бул кезенде элеуметтану гылымы баска гылым салаларымен арабайланыека туседк Эйтпе-
генде аздщ жазган ецбектервдз тек кпапхана серелервде гана кала берген болар едЬ> деп атап айтады.
1999 жылы Тыныштык Жумэдшкызы Оскемен каласындагы Шыгыс гуманитарлык институтыньщ
«Элеуметпк жумыс» мамандыгына сабак беруге, кафедра менгерушшпне шакырылды. Батые елдер1нде
6ip гасырдан артык тарихы бар бул элеуметпк сипатгагы мамандык езже кызыгушылык тудырды.
Казакетанда жана жумысын бастаган бул мамандык алдымен Е.Букетов атындагы Караганды мемлекетпк
университепнде факультет деканы Нес1пбеков Куралдын нкелей катынасуымен непзделген ед1. EKimni
болып ол icri жалгастырган Эскемещцктер де (Шыгыс гуманитарлык институт) б1ршама жепепктерге
кол жетюздт ТДалдыбаева тек институтгагы мамандык жумысын аткарысып кана койган жок, 2003-2007
жылдары жыл КарМУда курылган осы мамандыктын Республикалык оку-эдктемелйс
K e n e cin iH
мушеа
бола отырьт, «Элеуметпк жумыс» мамандыгынын Казакетанда институтгануьжа, онын мемлекетпк
стандартынын жасалып бектлуше, эдютемелж базанын жасалуына езждж улесж косты.
Институт басшылыгынын колдауымен Ресейдщ Саратов каласындагы Саратов мемлекетпк техника-
лык университет! койнауындагы ««Элеуметпк жумыс» факультетже бймм котеруге ж!бср!лд!. Профес-
сордьщ бул ресейлж 6LniM ортасына сурауынын ез1нд1к сыры бар. Осы факультет базасында жумыс
icTen
турган Социология мамандыгы бойынша докторлык кецесте 1995 жылы мектепке дей!нг1 6LniM бойынша
социология гылымдары кандидаттыгына апгашкы диссертация коргалганы туралы !зденуш! хабардар
болатын. Дэл осы жылы Ьденуийнщ мектепке дейшп бипм элеуметтануына жазылган докторлык диссер-
тациясы кейб!р гылыми атактылардын туешбеушийпнен бегетке нрелш турган жайы бар едй Дэл осы
ресейлйс гылыми орга езшщ докторлык жумысын коргау ушш ец колайлы болар деген умгг пайда болган.
Шынында, тэж!рибелену барысында онын Ресей Федерациясындагы бипм элеуметгануы мен мэдениет
элеуметгануы бойынша ец озык ойлы жэне батыл ic-кимылдар жасай алатын гылыми орта екешне кез!
жетп. Жацашыл гылыми мектептщ калыптасуы ез!н!н MiHC3i мен ici де б!л!кт!л!к пен батылдыктан
туратын, диссертациялык кенест!н жетекш!с!, философия гылымдары докторы, академик, Ресей Федера-
циясы гылымына енбег!
c in r e n
кайраткер Ярская Валентина Николаеваныц енбег!мен нкелей байланыс
ты. Бипм котере журт, Тыныштык Жумэдшкызы осы ортаныц докторанты реннде -пркелт, докторлык
диссертациянын план-проспект!с!н 6eKiTKi3in елге оралды.1998 жылы Нариман Абдрахманович дуниеден
eTri.
Ендит жерде гылыми кенесшшжке социология гылымдары докторы, профессор, «Элеуметпк жумыс
жэне социология» кафедрасыньщ менгеруииа Елена Ростиславовна Ярская-Смирнова бектлдг Сейт'т,
Саратовта «Институт дошкольного образования: социологический анализ (на материалах Республики
Казахстан» атты монография жарык керд!, 2000 жылы халыкаралык бапалар кушнде, 1 -mi маусым кун!
22.00.06. — Рухани eMip социологиясы мамандыгы бойынша «Социологическая концепция дошкольного
образования (на материалах Республики Казахстан» такырыбында докторлык диссертация табыспен
коргалып шыкты.
Зерттеуип
e M ip ia a e r i
аса табысты кезеннщ 6ipi онын Д.Сер!кбаев атындагы Шыгыс Казакстан мемле
кетпк техникалык университепнде устаздык еткен жылдары болды. Университет ректоры Галымкайыр
Мутановтьщ шакыруын кабыл аулы оны «Теориялык жэне колданбалы элсуметганулык зертгеулер
зертканасынын» гылыми жетекшю етт!, ipreni гылыми зерттеулермен шугылдануга зор мумкждж ашты.
Нэтижес1нде терт жыл
iu iin a e
4 !зденуш! социлогия гылымдары кандидаты атагына диссертациялык
зерттеуж коргады, Казакстан Республикасы Тунгыш Президента Корыньщ тапсырысы бойынша eKi
дуркж элеуметтанулык зертгеулер
icKe
асырылып, отандык когамтанудын жана багыггын бейнелейт!н
eKi
монографиялык енбек (Социальный аудит социально-экономических и культурно-образовательных
программ с участием Н П О . Научное издание, 2009; 1скерл1ктщ элеуметпк мэдениеп: Элеуметпк аудит:
отандык
1
скерл
1
ктщ элеуметпк мэдениетс - когамдык сапа мэселеа. Уюметпк емес уйымдардын катына-
суымен жасалган элеуметтанушылык талдау, 2010) жарык кердг Онын мэж - когамдык озекп мэселелер
бойынша социология гылымыньщ тарапынан элеуметпк аудиттщ жасалынганы, онын гылымынын
казакстандык шындыкта непзделу1 мен дамытылуы. Осы жылдары Тыныштык Жумэдшкызы «Жогары
оку орнынын уздж окытушысы» мемлекетпк грантыньщ
Herepi
болды. Бул онын 2003 жылдан бастап
жаппыга б1рдей орта б1гнм беретiH орта мектепте «Орта мектеп-элеу метпк езарабайланыстардьщ жуйес!»
такырыбында журпзген элеуметпк эксперим ент жумысынын нэтижелерщ одан
opi
терендетуге мумкш-
д!к бердк Emiiri жерде назарга мектеп мугагимдершщ кэЫби даярлануы мен онын озек1 элеуметпк
мэселелер1 алынды, терец элеуметтанушылык эмпирикапык зерттеулер icKe асырылды. Нэтижеанде
«Бэсекеге Бэсекеге кабшегп Казакстан Республикасы тургысындагы X X I гасыр мугал1мк теория, методо
логия, эмпирика и праксеология. Социологиялык талдау жэне тужырымдама» атгы гатап жазылып, Бипм
жэне гылым министрлйтне, онын мектеп
iciMeH
шугылданатын кызметкерлерше табыстапып бермш. Бул
енбекп профессордьщ 1997 жарык керген онын «Бипм социологиясы» монографиялык ецбепнщ ез'нццк
жалгасы, бипм элеуметгануы гылымыньщ казакстандык шындыкта дамытылуынын езнццк жаца кезен!
деуге де болар.
Накты айтканда элеуметтанушы галым казакстандык шыпдыктыц базасында француздык бипм социо-
логиясы дэстурш жалгастырды, терендетп, дамытты. Биологиялык тулганыц элеуметпк тулгага айналуы
YAepici балалык шактан басталып адамныц ересейгенше дейш логикалык б1ртутастыкта, отбасы, бЫ м
институты жэне коршаган когамдык орта арабайланысында карастырылды.
Ka3ipri
еуропада зор мэн
берите бастаган гылымарапык байланыс Т.Калдыбаева зерттеулершде 90-шы жылдары кен жэне орынды
пайдалан>ъш тауып,
0 3 in in
гылыми жэне гылыми-практикалык нэтижелерш берген. Осы эдюнамалык
тургыдан келу аркылы галым мектепке дейшп мекемелер мен жаппыга б ш м
6e pe rin
мектептердщ
iiuKi
кубылысына, оку-тэрбие
ripoueciH in
элеуметпк, элеуметганулык кырып терец карастырып талдау
мумющцпне ие болды. Бипм мэселесш элеуметпк-тарихи, эпеуметпк-мэдени тургыларда зерттеп карас-
тыру мэселенщ ертенпсш кешепстмен жэне
6yriHriciMeH
б1ртутастыкта жуйелеуге, сейте отырып
элеуметпк болжамдау кещсппне шыгуга непз береди Элеуметпк антропология лык тургы
6iniM
берудщ,
устаз, педагогтар даярлау мэселесшщ, б5л'|м институндагы
iimci
адамаралык байланыстардыц адамгсрин-
л1кпк кырына, сана кубылысына мэн берпздь Мектеп койнауында жасалган тэж1рибелеу барысында
окытушы
M yraiiM ,
психолог жэне элеуметпк кызметкер мамандарыныц функциялык кызметгер1 мен
кэаби арабайланысы элеуметганулык тургыда койылымдалып карастырылды. Галым элеуметтанушылар
катарында алгашкылардын
6 ip i
болып праксеология мэселесше, ягни, зерттеу ш ж щ жасалган теорияньщ
тжелей элеуметпк практикага айналуын жобалауы моселесже зор мэн
6ep,ui
жэне езш щ шыгармашылык
кызметшде оны тэж1рибелед1,
icK e
асыру мумющцпне дейш журш
eTTi.
Б1л
iM
социологиясынын эдюнама-
лык нег!з1н жуйелей, терец тапдай отырып оны жана заманнын талабына сэйкестеншрдк Бiлiм элеумстта-
нуынын проблематикасы, зерттейтш элеуметпк кубылыстары, онын
Heri3ri
багыттары непзделди накты-
лана тусп. Оныц негурлым нактылануы, жуйелену1 оныц жакында гана жарык керген «Дошкольное
образование: социология и межнаучные аспекты» атгы монографиялык ецбепнде де
K e p iH ic in
тапты.
2000-шы жылы Ресей гапымдары ТДалдыбаеванын зертгеу1 ТМ Д елдершдеп мектепке дейшп бш м
социологиясы саласындагы пионерлш 1ргел1 зерттеу, гылымныц бул саласыныц инстшуттануындагы
езекп ецбек, балалык шак элеуметтануын непздеген ецбектердщ атгашкыларынын
6 ip i,
балалар
6LniMi
проблематикасынын нактыланып байытылуы, элеуметгенд1ру теориясынын дамытьшуы, элеуметтену
(социализация) гылымынын жана жэне перспективалы багытыныц непзделу1 деп багалаган едй
ByriHri
танда 6i3 профессорды казакстандык бипм элеуметгануы мектебшщ непздеуипст, дамытушысы жэне
элемдж бипм элеуметгануына зор улес коскан галым деп атап айта аламыз.
Галымнын сонгы онжылдыкта баса назар аударып журген ем1рлж кубылысысынын oipi-когамнын
элеуметпк мэдениеп, когамдык сана, этносаратык катынастар мэдениеть Бул туста кездейсоктык ж ок
Олеумe iriк кепкабатгы жэне кепэтносты казакстандык когамда бйимдипк пен элеуметпк мэдениеггщ
уйлеЫмшщ мацызы арта
TycKeni
рас. Бул такырыпта профессормсн шюрлесе калсаныз, темендепдей
толганыстын куэа боласыз.
«Когамдык менимктщ непзп бшппне кол жетюзген жеке менилк субъекплершщ элеуметпк багдары
мен мэдениетше ел экономикасы мен элеуметпк-саяси куатыныц дамуы пкелей байланысты. Осы
жагдайда мемлекетпк баскару жуйелер1 мен
icK ep
(бизнес) ортасынын элеуметпк арабайпанысынын
сипаты когам ушш барынша манызды жэне езекп. Алайда Конфуций айткандай, барлык б i/iiмi барлар
Абай атындагы Каз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «длеуметтт жэне саяси гылымдар» сериясы, №1(41) 2013 ж .
жогары адамгершиик танытып отырган жок. Олай болса жай гана белгш
6ip
колемдеп бипм алу немесе
6LniM
беру,
6ip
немесе
6ipHeuie
жогары
6LniM
дипломына ие болу
ani
жеткшкс1з. Мэселе жннаган бинмнщ
индивидгщ адамдык, адамгершЫк касиеттерш тэрбиелеп калыптастыра алуында (немесе, калыптастыра
агтмауында). Онын сыртында, мэселе
9p6ip
мемелекет
iciH
журпзуилнщ,
apoip
экономика туткасын
устаган субъекплердщ ем1рдщ кандай мэнш басшылыкка алатынында.
0
М
1
рдщ элеуметпк мэшн жэне
кызметпк функцияньщ когамдык мэнш айналып ету фактшер1 кебеймесе азаяр емес. Бул тэуелаз жас
мемлскеттщ болашагы ушш катерл1 жагдай. Аль Фарабидщ тэрбиеаз бипм жойкын киратушыга айнала-
тыны туралы ипмше дэлел болар факплер каз1рН когамдар ушш дагдылы жагдайга айналып барады.
Qcipece
экономикалык катынастар субъектшершщ элеуметпк санасы мен мэдениеп элеуметгану
гылымынын аса манызды зерттеу кубылысына айналып отыр». Айтылган ойлардын б1ркатар жауабын
галымнын 2010 жылы жарык керген «1скерл1ктщ элеуметпк мэдениетЬ) атты К,Р Тунгыш Президент!
корыньщ колдауымен жарык керген кггабынан табуга болады.
Кепэтносты казакстандык когам уипн биим мен тэрбиенщ жас жэне ересек азаматтардын жогары
элеуметпк мэдениепн капыптастыруга багдарлануы да элеумегтанулык зерттеу кубылысы болып
табылады дейш 1псуметтанушы галым. Шыгыс Казакстан облысы эюмдНнщ тапсырысы бойынша 2004
2009 жылдар аралыгында Казакстаннын этнодемофафиялык тургыдагы ерекше oHipinae журпзген
элеуметтанулык зерттеулершщ элеуметпк-саяси мэш зор. Онын гылыми жэне гылыми-практикалык
сипатгагы енбеп Мэдениет жэне акпарат министрл1пнщ «KYPMeT фамотасымен», Бйнм жэне гылым ми-
нистрл1гжщ «Казакстан Республикасы гылымын дамытуга коскан улес! ушш» тесбелпамен атап етьпген.
Уш бала ecipin тэрбиелеген ана, немерелершщ эж-eci, кадырл1 жэне парасатгы устаз, элеуметпк эдтдж
жолында тапмай курест келе жаткан элеуметпк кайраткср, жакын жэне алые шетелдерге танымал
галымнын 6ip Караганда карапайым Tiptuuiiri осындай. Бупнде 70 жасты алкымдаган ел азаматынын
гылымга, ел мэдениеп мен рухына, жанашылдык ойы дамыган 6Lniicri мамандар даярлау
ic iH e < Достарыңызбен бөлісу: |