С тұр сын ға лиева

28
салт-са на сын, әдет-ғұр пын же тік бі лу мен бір ге ой ға ұш қыр, тіл ге 
ше шен бо луы талап етіл ді.
Ше шен дік өнер қай жер де сөз ге бос тан дық, ер кін дік бол са, 
жүй елі сөз ге жұрт шы лық, қо ғам құ лақ ас са, сол жер де, сол ел де 
ға на да ми ды. Ке рі сін ше, ақыл-ой ға, тіл ге қы сым жа са лып, шек 
қой ыл ған жер де талант ая сы та ры лып, сөз өне рі то қы рай ды. Сон-
дық тан би лер дің ше шен дік сөз өне рі өз ал ды на үл кен тәр бие мек-
те бі бо лып са нал ған.
Ах мет Байт ұр сы нұлы «Әде би ет та ныт қыш» ат ты ең бе-
гін де ше шен дік сөз дер ді сая сат ше шен сөз, би лік ше шен сөз, 
о ша мет ше шен сөз, бі лі мір ше шен сөз, уа ыз деп жік тей ді. 
Ұлт тық ше шен дік өнер, ше шен дік сөз дер тео рия сы ның да муы 
бел гі лі ға лым Б.Адам ба ев тың ең бек те рін де кө рі ніс тап қан.
Б.Адам ба ев, М.Әуе зов, С.Сей фул лин, Х.Дос мұ ха ме дов сын ды 
ға лым дар ұсын ған «би лер сө зі» тер ми нін «ше шен дік сөз дер ге» 
ау ыс ты рып, та қы рып ая сын ай қын дап, жанр дың іш кі үл гі ле-
рі нің маз мұн да лу ына қа рай үш ке, құ ры лы сы на қа рай екі ге 
бө ле ді. Бұл ту ра лы ға лым: «...маз мұ ны на қа рай ше шен дік 
ар нау, ше шен дік тол ғау, ше шен дік дау деп, үш са ла ға топ тап 
зерт те дім», – дей ді. 
Ше шен дік ар нау адам дар ара сын да ғы қа рым-қа ты нас ты, 
ше шен дік тол ау ха лық тың фи ло со фия лық көз қа ра сын көр-
се те ді де сек, ше шен дік дау қа зақ қау ымы ның зат тық жә не 
ру ха ни дау лы мә се ле лер ді рет тей тін ежел гі әдет за ңын бей не-
лей ді.
Ше шен дік ар нау сөз дер маз мұ ны мен тү рі жа ғы нан аңыз-әң гі-
ме лер ге жа қын. Бі рақ әң гі ме ге қа ра ған да, ше шен дік сөз дің кө ле мі 
ша ғын ке ле ді, маз мұ ны өси ет-на си хат қа құ ры ла ды, ба ян дау дан 
гө рі ма қал, на қыл сөз дер ге бей ім бо ла ды. Құ ра мын да қа ра сөз бен 
өлең сөз ара ла сып, ал ма сып оты ра ды.
Ше шен дік тол ғау сөз дер тұр мыс-салт жыр ла ры на, ақын дық 
тол ғау-тер ме ге ұқ сай ды. Бі рақ бұл ұқ сас тық фор ма жа ғы нан ға на, 
ал маз мұ ны на үңіл сек, ше шен дік тол ғау лар да бас тан-аяқ өси ет, 
ақыл ай ты ла ды, сөй лем де рі тап қыр лық ой ға құ ры ла ды.
Ше шен дік дау лар кө ле мі ша ғын, оқи ға лы әң гі ме ге ұқ сай ды. 
Бі рақ мұн да оқи ға мен кей іп кер си пат тал май ды, сол оқи ға тұ-
сын да ту ған «бір ау ыз» тап қыр лық ой, ше шен дік сөз ай ты ла ды. 
Ше шен дік дау лар ды маз мұ ны на қа рай жер дауы, же сір дауы, 
құн дауы, мал дауы жә не ар (на мыс) дауы деп бес ке бө ле ді. Ар 
дауы адам дар ара сын да ғы на мыс ты жыр ту мен шек тел мей ді. 
Жер, же сір, құн, ба рым та дау ла ры ның бә рін де де бір жа ғы нан 

жүктеу/скачать 9,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: